Τετραγράμματο: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
μ →Ιστορικό χρήσης: -dL |
μ Αφαίρεση προτύπου πολυτονικό |
||
Γραμμή 26:
====Μορφολογία====
Το όνομα «Ιεχωβά» αποτελεί ελληνική [[wikt:μεταφορά|μεταφορά]] του [[Εβραϊκή γλώσσα|εβραϊκού]] [[Αγία Γραφή|Βιβλικού]] όρου {{Εβραϊκά1|יְהֹוָה}}, ο οποίος [[μεταγραφή|μεταγράφεται]] επακριβώς ως Γι.εΧ.οΒ.άΧ. Ο [[wikt:φωνηεντισμός|φωνηεντισμός]] «Ιεχωβά» αποτελεί απόδοση του λεγόμενου «Τετραγράμματου» και αποτελεί το κύριο προσωπικό όνομα του Θεού της [[Αγία Γραφή|Αγίας Γραφής]]<ref>
* Το ''Λεξικό για το Σχολείο & το Γραφείο'' αναφέρει στο λήμμα «Ιεχωβά»: «(ο) ''(
* Αντίστοιχα, το ''Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας'' αναφέρει: «''Άκλιτο Ουσιαστικό'', ονομασία του Θεού του Ισραήλ στην Παλαιά Διαθήκη». (Εκδ. Γιάννης Ρίζος, 2004)
* Η εγκυκλοπαίδεια ''Δομή'' δίνει τον εξής ορισμό στο άρθρο «Ιεχωβά»: «Το πιο επίσημο όνομα του θεού του Ισραήλ, το οποίο αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη». (Εκδ. 2005)
Γραμμή 95:
====Ιστορικό χρήσης====
Στα αρχαιότερα χειρόγραφα της [[Μετάφραση των Εβδομήκοντα|μετάφρασης των Εβδομήκοντα]] περιλαμβάνονται Βιβλικά αποσπάσματα που μεταγράφουν το [[Εβραϊκή γλώσσα|εβραϊκό]] Τετραγράμματο στα [[Ελληνική γλώσσα|ελληνικά]] ως «Ιάω». Ο φωνηεντισμός της μορφής ''Ιεχωβά'' εμφανίζεται σε κείμενα του [[3ος αιώνας|3ου αιώνα]] [[Κ.Χ.]] Για παράδειγμα, σε πάπυρο του 3ου αιώνα υπάρχει η φράση «εληιε Ιεωα ρουβα», η οποία προέρχεται από τα εβραϊκά και σημαίνει «ο Θεός μου Ιεωά ισχυρότερος»<ref>''La prononciation 'Jehova' du tétragramme'' στο O.T.S. τομ. 5ος, 1948, σελ. 43-62. [Πάπυρος στα ελληνικά CXXI 1.528-540 (3ος αιώνας), Βιβλιοθήκη Βρετανικού Μουσείου]</ref>. Στο [[Γνωστικοί|Γνωστικό]] ''Ευαγγέλιο των Αιγυπτίων'' γίνεται αναφορά στο μυστηριακό θεϊκό όνομα «Ιεηουωα»<ref>''The Nag Hammadi Library'', James M. Robinson, 1990, Harper Collins Publishers, σελ. 210.</ref>. Σε αυτή τη μορφή του ονόματος στα ελληνικά αναφέρεται προφανώς στις αρχές του 4ου αιώνα και ο [[Ευσέβιος ο Καισαρείας|Ευσέβιος Καισαρείας]] λέγοντας ότι «το όνομα [του Θεού] που δεν επιτρέπεται να προφέρεται έχει τέσσερις χαρακτήρες στα εβραϊκά και εφτά φωνήεντα στα ελληνικά»<ref>«
* Ο [[Κλήμης ο Αλεξανδρεύς]] αναφέρει ότι το τετραγράμματο όνομα του Θεού "λέγεται '''Ιαουέ'''" και το ερμηνεύει ως "ο Ων και ο Εσόμενος", δηλαδή "Εκείνος που Είναι και Εκείνος που θα Είναι". Συγκεκριμένα, στο έργο του ''Στρωματείς'' αναφέρει: «
* Ο αναθεματισθείς μετά θάνατον [[Ωριγένης]], στο σχολιολόγιό του ''Εις Ψαλμούς'', αναφέρει ότι το "Κύριος" αποτελεί μετάφραση της εβραϊκής λέξης ''Αδωνάι'' ενώ η λέξη "Κύριος" είχε χρησιμοποιηθεί για να υποκαταστήσει το εβραϊκό τετραγράμματο που το καταγράφει ως '''Ιαή''' (Ιεχωβά/Γιαχβέ). Επίσης, ο Ωριγένης κάνει φανερό ότι ως τις ημέρες του υπήρχαν χειρόγραφα των [[Παλαιά Διαθήκη|Εβραϊκών Γραφών]] στην ελληνική γλώσσα που περιείχαν το τετραγράμματο με αρχαίους εβραϊκούς χαρακτήρες: «
* Επίσης, στο έργο του ''Κατά Κέλσου'' (Contra Celsum), ο Ωριγένης αναφέρεται στο όνομα του Θεού στις μορφές '''Ιαώ''' και '''Ιά''' (προφανής αναφορά στο ''[[Γιαχ]]'') το οποίο εμφανίζεται "στις [[Εβραϊκές Γραφές]]": «
* Ο [[Επιφάνιος Σαλαμίνος]], στα τέλη του 4ου αιώνα, αναφέρθηκε στο έργο του ''Πανάριον'' (γνωστό και ως ''Κατά Αιρέσεων'') σε ένα [[Γνωστικισμός|Γνωστικό]] σύστημα αρχόντων-θεοτήτητων στο οποίο περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων ο '''Ιαώ'''. «
* Ο Επιφάνιος, πιο κάτω στο ίδιο έργο του, αναφέρεται στις εξελληνισμένες Σαμαρειτικές μορφές '''Ιά''' (αντίστοιχο του ''[[Γιαχ]]'') και '''Ιαβέ''', τις οποίες μεταφράζει αντίστοιχα ως «Κύριος» και «
* Σε έργο που συνέγραψε στα μέσα του 5ου αιώνα, ο [[Θεοδώρητος ο Κύρου|Θεοδώρητος]] σχολιάζοντας το εδάφιο [[s:Έξοδος#6|Έξοδος 6:3]] αναφέρει ότι το τετραγράμματο οι Σαμαρείτες το πρόφεραν '''Ιαβέ'''» ενώ οι Εβραίοι '''Ιά''' (προφανώς αφορά την συντομευμένη μορφή ''[[Γιαχ]]''): «
* Επίσης, ο Θεοδώρητος αναφέρεται στην μορφή '''Ιά''' (Γιαχ) ως απόδοση της έκφρασης ''αλληλούια'': «
* Τον [[9ος αιώνας|9ο αιώνα]] επί αυτοκρατορίας [[Μιχαήλ Γ΄]], ο Βυζαντινός χρονικογράφος [[Γεώργιος Μοναχός]] αναφέρεται στο τετραγράμματο, «
* Για τη μορφή '''Ιεβέ'' βλέπε το λήμμα «Ιαβέ» του ''Νεώτερου Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού Ήλιος'', Τόμ. 9ος, σελ. 745.
</ref>.
Γραμμή 118:
* «Έγινε συνήθεια κατά την ανάγνωση των Γραφών να αντικαθίσταται με το Αδωνάι (Κύριος) το θεϊκό όνομα Ιεχωβά, το οποίο αντιμετωπιζόταν με δεισιδαιμονικό δέος». (William Henry Green, ''General introduction to the Old Testament'', 1899, σελ. 148)
* «Το [[Ταλμούδ]] απαγορεύει τη χρήση του ιερού ονόματος "Ιεχωβά", με εξαίρεση σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις στις οποίες μάλιστα θα έπρεπε να προφέρεται με τόσο χαμηλή φωνή ώστε οι παρόντες να μην μπορούν να το αναγνωρίσουν. Έτσι επιτρεπόταν να προφέρεται στην υπηρεσία στο ναό, κατά την ιερατική ευλογία, στην οποία εμφανίζεται τρεις φορές. Ο αρχιερέας, την ημέρα του εξιλασμού, επιτρεπόταν να το προφέρει με χαμηλή φωνή. Αυτή η απαγόρευση ανάγεται στον Ραββί Συμεών τον Δίκαιο, ο οποίος έζησε τον τρίτο αιώνα προ Χριστού. Οι ιερείς και οι γραμματείς είχαν λάβει την εντολή να προφέρουν τη λέξη "Αδωνάι", [δηλ.] "Κύριος"—όταν έφταναν στο κείμενο στη λέξη "Ιεχωβά" και αυτό συνέβαινε υπό την απειλή αυστηρών τιμωριών. Στο Ταλμούδ, ο Αββά Σαούλ αρνείται ότι θα έχει οποιαδήποτε θέση στη μελλονική ζωή εκείνος που θα τολμήσει να προφέρει τη λέξη. Υποτίθεται ότι δεν ξανάπροφέρθηκε ποτέ από Ιουδαίο μετά την καταστροφή του ναού το 70 μ.Χ. Η απαγόρευση βασίζεται σε παρανόηση του Λευιτικού 24:16: "Και εκείνος που βλασφήμισε το όνομα Ιεχωβά, οπωσδήποτε πρέπει να θανατωθεί", όπως αναφέρεται στο Εβραϊκό. Το Έξοδος 3:15 αναφέρεται επίσης σε υποστήριξη της απαγόρευσης. [...] Ενώ αποδοκιμάζουμε εντελώς τη δεισιδαιμονία και την παρερμηνεία που απέτρεπαν τους Ιουδαίους να προφέρουν το ιερό διαθηκικό όνομα του Κυρίου, το οποίο δόθηκε με ειδική θεϊκή αποκάλυψη και γράφτηκε με θεόπνευστη κατεύθυνση 6.823 φορές στην Αγία Γραφή, δεν μπορούμε να μην θαυμάσουμε την ευλάβεια την οποία ένιωθαν οι ευσεβείς Ιουδαίοι για τον Θεό του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ και για το άγιο όνομά Του». (Peter Christopher Nelson, ''Word studies in Biblical Hebrew, Aramaic, Greek and Latin'', Southwestern Press, 1941, σελ. 35, 36, 40)
</ref> και της [[Ελληνιστική περίοδος|ελληνιστικής]] επίδρασης που επήλθε στους Ιουδαίους της Διασποράς και ειδικότερα της [[Αλεξάνδρεια (Αιγύπτου)|Αλεξάνδρειας]]<ref>«Ο τρόπος σκέψης [των Ιουδαίων της Διασποράς] άλλαξε, και χωρίς να υπάρξει οποιαδήποτε αποδυνάμωση του εθνικού χαρακτήρα τους αναπτύχθηκε μεταξύ [των μελών] της Διασποράς μια νέα μορφή σκέψης και [[φιλολογία]]ς, στην οποία τα ιουδαϊκά και ελληνικά στοιχεία αναμείχθηκαν με παράξενο τρόπο. Σε κάποιον βαθμό αυτές οι επιρροές που επέδρασαν στη Διασπορά μεταδόθηκαν από τα μέλη της στους Ιουδαίους της Παλαιστίνης, αλλά η επιρροή που άσκησαν οι Έλληνες ήταν αναμφίβολα καταλυτική. Σε όποιον βαθμό κι αν ένιωσαν οι Παλαιστίνιοι Ιουδαίοι την επιρροή της Αλεξάνδρειας, η εικόνα που παρουσίαζαν τόσες χιλιάδες άνδρες και γυναίκες οι οποίοι ήταν αδιάφοροι για τον Ιεχωβά και τον [Μωσαϊκό] Νόμο· η ειδωλολατρεία με όλα τα συνεπακόλουθα έθιμα· η περιφρόνηση για το Σάββατο και τα ιουδαϊκά έθιμα· ακόμη και η περιστασιακή εφαρμογή της περιτομής ή η σίγαση της διακήρυξης του προσηλυτισμού· [...] συνέβαλαν [... στο] να γίνουν πιο ζηλωτές για την πίστη τους». (Shailer Mathews, ''A History of the New Testament Times in Palestine 175 B.C.-70 A.D.'', The MacMillan Company, 1929, σελ. 158)</ref>. Το προσωπικό όνομα του Θεού αντικαταστάθηκε γενικά από τον τίτλο «Κύριος», ενός «ιδιαίτερα ιδιωματικού τίτλου στον ελληνιστικό κόσμο, με πλούσια πολυσημία», ο οποίος βρισκόταν ήδη σε χρήση ως τίτλος απόδοσης τιμής σε θεούς και θεές όπως η [[Ίσις]], ο [[Ασκληπιός]] και ο [[Χρόνος]] και σε κυβερνητικούς άρχοντες όπως ο καίσαρας [[Αύγουστος]], ο [[Ηρώδης]] και ο [[Μάρκος Βιψάνιος Αγρίππας|Αγρίππας]]<ref>David Noel Freedman, Allen C. Myers & Astrid B. Beck, ''Eerdmans Dictionary of the Bible'', Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2000, σελ. 1020.</ref>. Οι χριστιανοί [[Εκκλησιαστικοί Πατέρες]], όπως ήδη συνέβαινε από Ιουδαίους ραββίνους και ελληνιστές Ιουδαίους, θεωρούσαν το όνομα του Θεού «[[wikt:el:άρρητος|άρρητο]]», «ακοινώνητο»<ref>Το βιβλίο ''Σοφία Σολομώντος'', αναφέρει το Τετραγράμματο ως «
* Ο [[Ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης]] στο έργο του ''Περί Θείων Ονομάτων'' (De Divinis Niminibus 198.4), γύρω στο [[540]] Κ.Χ., αναφέρει: «
* «Οι εκκλησιαστικοί Πατέρες και οι Ραβίνοι συγγραφείς είναι σύμφωνοι παρουσιάζοντας το όνομα Ιεχωβά ως [[wikt:el:άρρητος|άρρητο]]. Όσον αφορά στους Πατέρες, αρκεί να παρατηρήσουμε εκφράσεις όπως: "Όνομα άρρητον", "άφραστον", "άλεκτον", "άφθεγγτον", "ανεκφώνητον", "απόρρητον" και "ρηθήναι μη δυνάμενον", "μυστικόν"». (''The Catholic Encyclopedia'', τομ. 8ος, 1910, New York: Robert Appleton Company, διαθέσιμο [http://www.newadvent.org/cathen/08329a.htm εδώ]) «Δεν μπορεί κανένα όνομα να εκφράσει τον Θεό· γι' αυτό οι άγιοι Πατέρες ονομάζουν τον Θεό "άρρητο"». (Ιουστίνος) «Ακατονόμαστος». (Γρηγόριος Θεολόγος) «Ανονόμαστος». (Τατιανός) «Ανέκφραστος». (Ευσέβιος, Ειρηναίος «inenarrabilis»). Και ο άγιος Ιουστίνος λέει ότι «είναι πολύ ανόητο να νομίσει κάποιος ότι μπορεί με ένα όνομα να εκφράσει τον Θεό». (Α' Απολογία, 11). Αφού ο Θεός είναι ακατάληπτος κατά την ουσία Του, δεν μπορεί να έχει όνομα και γι' αυτό είναι «ανώνυμος». (Διονύσιος Αρεοπαγίτης) Φούντας Ιερεμίας, ''Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης: Έξοδος'', Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 31</ref>.
Γραμμή 373:
Η μορφή του τετραγράμματου με τους ελληνικούς χαρακτήρες ''ΠΙΠΙ'', «αποτελεί παλαιογραφική απόδοση του {{Εβραϊκά1|יהוה}}»<ref>Johan Lust et al., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Revised Edition, Stuttgart 2003, λήμμα: γή,-ής</ref> την οποία χρησιμοποιούσαν στη θέση του ανέκφραστου τετραγράμματου<ref>''Theological Dictionary of the New Testament'', 3:553</ref>. Όπως σημειώνει ο Κωνσταντίνος Οικονόμος: «Εντεύθεν αμαθείς τινες της εβραΐδος βλέποντες...τα εβραϊκά ταύτα στοιχεία παρόμοια προς τα ελληνικά ΠΙΠΙ, ανεγίνωσκον την λέξιν πιπί... Ομοιάζουσι δε ταύτα τα γράμματα προς τα του εβραϊκού τετραγραμμάτου...αυτοί δε οι ερμηνείς, οι Ο', το τετραγράμματον ηρμήνευσαν "Κύριος"»<ref>Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, ''Περί των Ο' Ερμηνευτών της Παλαιάς θείας Γραφής'', τόμ. 2ος, Αθήνησιν 1845, σελ. 596-597</ref>.
Το έργο ''[[s:Εις το ΠΙΠΙ|Εις το ΠΙΠΙ]]'', το οποίο παραδοσιακά αποδίδεται στον [[Ευάγριος Ποντικός|Ευάγριο Ποντικό]] ([[345]]-[[399]]) ενώ κατ' άλλους ανήκει στον [[Ωριγένης|Ωριγένη]]<ref>Για το έργο ''Εις το ΠΙΠΙ'' ο πατρολόγος Στ. Παπαδόπουλος αναφέρει: «Εις το πιπί (εξήγηση των τεσσάρων γραμμάτων). Ανήκει μάλλον στον Ωριγένη: PL 23, 1271». (Παπαδόπουλος Γ. Στυλιανός, ''Πατρολογία'', τόμ. Β', έκδ. 2η, Αθήνα 1999, σελ. 704)</ref>, αναφέρει: «
«
==Θεολογική σημασία==
Γραμμή 613:
Στα αρχαιότερα σωζόμενα σπαράγματα χειρογράφων της [[Ελληνική γλώσσα|ελληνικής]] [[Μετάφραση των Εβδομήκοντα|Μετάφρασης των Εβδομήκοντα]], τα οποία χρονολογούνται πριν από το 150 [[Κ.Χ.]] (ή ακόμη και το 250 [[Κ.Χ.]]<ref>''The Sacred Name YHWH'', Qadesh La Yahweh Press, 2002, [http://www.yahweh.org/publications/sny/sn17Chap.pdf Τόμ. 1ος]</ref>), καταγράφεται το Τετραγράμματο είτε κατά κύριο λόγο με τους τέσσερις εβραϊκούς χαρακτήρες '''{{Εβραϊκά1|יהוה}}''' (ή την οπτική/σχηματική μεταφορά των τεσσάρων εβραϊκών γραμμάτων σε κάποια [[Εξαπλά|εξαπλικά]] χειρόγραφα ως '''ΠΙΠΙ'''<ref>Capes B. David, ''Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology'', Mohr Siebeck 1992, σελ. 39-40</ref>) είτε με τη φωνητική μεταγραφή '''ΙΑΩ'''<ref>Το γεγονός αυτό κάνει φανερό ότι σε κάποια μέρη εξακολουθούσε να προφέρεται δημόσια το Τετραγράμματο. (Wolfgang Kraus & R. Glenn Wooden, ''Septuagint Research: Issues And Challenges in the Study of the Greek Jewish Scriptures'', Society of Biblical Literature, 30/3/2006, σελ. 161)</ref> και δεν αντικαθίσταται με τίτλους όπως ''Κύριος'' και ''Θεός'', πράγμα που συμβαίνει στα μεταγενέστερα αντίγραφα<ref>Για φωτογραφίες τέτοιων αποσπασμάτων βλέπε [http://ccat.sas.upenn.edu/rs/rak/lxxjewpap/tetragram.jpg εδώ].</ref>. Βάσει αυτού πιστεύεται ότι η Μετάφραση των Εβδομήκοντα παραποιήθηκε<ref>Για παράδειγμα, η τότε τρέχουσα συστημική θεολογική θεώρηση των όρων ''θεός'' και ''κύριος'' οδήγησε σε αναντιστοιχίες όσον αφορά την απόδοση αυτών των εβραϊκών όρων στα Ελληνικά. (Wolfgang Kraus & R. Glenn Wooden, ''Septuagint Research: Issues And Challenges in the Study of the Greek Jewish Scriptures'', Society of Biblical Literature, 30/3/2006, σελ. 245, 246) Επίσης, η μελέτη των χειρογράφων έχει φέρει στο φως υπάρχουσες και προϋπάρχουσες αλλοιώσεις του κειμένου κατά τη φάση της αντιγραφής αναφορικά με το Τετραγράμματο. Βλέπε ''The New Bible Dictionary'' του J. D. Douglas (Eerdamns publ, 1962, σελ. 1256) όπου παρουσιάζονται φωτογραφίες του κειμένου του βιβλίου του Ησαΐα (3:16-20) με τέτοιου είδους αλλοιώσεις. Βλέπε επίσης ''[http://ccat.sas.upenn.edu/rs/rak/jewishpap.html Greek Scribal Culture in Early Jewish and Early Christian Settings: Continuities and Discontinuities]'' for the conference on The Early Christian Book at the Catholic University of America, 7 Ιουνίου 2002· Rolf Furuli, University of Oslo, [http://lists.ibiblio.org/pipermail/b-hebrew/2001-August/011290.html Traditions regarding Tetragrammaton]</ref> αρκετά νωρίς, ενώ έχει προταθεί η άποψη ότι η ολική χρήση της λέξης ''κύριος'' αντί του Tετραγράμματου στο κείμενο της Μετάφρασης των Ο' ήταν πρωτίστως έργο χριστιανών γραμματέων<ref>P. E. Kahle, ''The Cairo Geniza'', 1959², 222; cf. S. Jellicoe, ''The Septuagint and Modern Study'', 1968, 185 f., 271 f.</ref>.
Αυτή η αλλαγή που παρατηρείται από τα αρχαιότερα προς τα νεότερα χειρόγραφα, η οποία καταλήγει τελικά στην αντικατάσταση του Τετραγράμματου με τον όρο ''Κύριος'', αποτέλεσε απομάκρυνση από την αρχική μορφή του κειμένου της μετάφρασης των Εβδομήκοντα. Μάλιστα ο [[Ωριγένης]], σχολιάζοντας το εδάφιο Ψαλμός 2:2, έγραψε για τη μετάφραση των Εβδομήκοντα: «Στα πιο ακριβή χειρόγραφα ΤΟ ΟΝΟΜΑ εμφανίζεται με εβραϊκούς χαρακτήρες, όχι όμως με σημερινούς εβραϊκούς [χαρακτήρες], αλλά με τους πιο αρχαίους»<ref>«
Σε αντίθεση με την παραπάνω εκδοχή, έχει προταθεί από ερευνητές ότι η μετάφραση των Ο' ξεκίνησε με τη χρήση του ''Κύριος'' από τα πρώτα της βήματα<ref>''Theological Dictionary of the New Testament'', 3:1081</ref> αντί του Τετραγράμματου, σε ένα ενδιάμεσο σταθμό αντικαταστάθηκε με τον παλαιστινιακό αρχαϊσμό του Τετραγράμματου με εβραϊκούς χαρακτήρες και πιθανώς ως τελευταίο στάδιο εμφανίστηκε η μορφή ΙΑΩ, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και από μεταγενέστερους συγγραφείς όπως ο Ωριγένης και ο Ιερώνυμος. Ο ισχυρισμός ότι οι προαναφερθέντες αρχαίοι συγγραφείς ισχυρίζονταν ότι οι Ο' χρησιμοποιούσαν εξαρχής το Τετραγράμματο<ref>Patrick Skehan, ''The Divine Name at Qumran in the Masada Scroll and in the Septuagint'', 1980, σ. 21-23, 31</ref> δεν γίνεται αποδεκτός από άλλους αφού θεωρείται πως οι αναφορές αυτές αφορούσαν μόνο τα χειρόγραφα που εκείνοι είχαν στα χέρια τους<ref>Albert Pietersma, ''Kyrios or Tetragram: a Renewed Quest for the Original LXX'', 1984, σελ. 88</ref>. Το ''Κύριος'' δεν χρησιμοποιήθηκε μόνο ως υποκατάστατο ή μετάφραση του Τετραγράμματου αλλά και άλλων εβραϊκών τίτλων για τον Θεό και μάλιστα αποτέλεσε τη λέξη που κατ' εξοχήν αντικατέστησε το θεϊκό όνομα<ref>Capes B. David, ''Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology'', Mohr Siebeck 1992, σελ. 37.</ref>. Όσον αφορά την φράση του Ωριγένη περί των αρχαιότερων χειρογράφων, ο Albert Pietersma προβάλει την άποψη ότι η φράση αυτή που αναφέρεται στα χειρόγραφα, δεν μας βεβαιώνει και για το γεγονός ότι ο Ωριγένης θεωρούσε επίσης αυθεντική και ακριβή τη χρήση του Τετραγράμματου<ref>Ο ίδιος προσθέτει: "Κατά τη γνώμη μας, κανένα από τα δύο δεν δεν αποδεικνύει οτιδήποτε!" (Albert Pietersma, ''Kyrios or Tetragram. A Renewed Quest for the Original Septuagint' "De Septuaginta"'', eds. Pietersma and Claude Cox (Mississauga, Ontario: Benben Publications, 1984), σελ. 87, 88)</ref>.
| |||