Βικιπαίδεια

Ελεύθερος στίχος

Ελεύθερος στίχος[1][2] ονομάζεται το είδος της ποίησης που δεν ακολουθεί την κανονική μετρική μορφή, αμφισβητεί και δεν υπακούει στις στιχουργικές δεσμεύσεις της παραδοσιακής ποίησης[3][Σημ 1].

Ιστορία Επεξεργασία

Η αρχή του βρίσκεται στη λαϊκή ποιητική παράδοση των λαών, διότι τα δημοτικά τραγούδια δεν έχουν πάντοτε σταθερή μορφή, δηλαδή ομοιοκαταληξία ή ισοσύλλαβους στίχους.

Η συστηματική και συνειδητή χρήση του ελεύθερου στίχου ξεκινά στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, κυρίως στο γαλλόφωνο και αγγλόφωνο χώρο. Κορυφώνεται στον 20ό αιώνα, με όλους σχεδόν τους σημαντικούς ποιητές, σε όλο τον κόσμο, να γράφουν σε ελεύθερο στίχο[4].

Στη νεώτερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία[5] τους πρώτους ελεύθερους στίχους της λόγιας ποίησης έγραψε ο Γάλλος Αρθούρος Ρεμπώ το 1873 στο έργο του Μια εποχή στην κόλαση. Στη συνέχεια δεν άργησαν να τον μιμηθούν και άλλοι[Σημ 2], με αποτέλεσμα σε λίγο καιρό οι Γάλλοι ποιητές να χωριστούν στους κανονικούς[Σημ 3] ποιητές και στους οπαδούς του ελεύθερου στίχου.

Μορφή Επεξεργασία

Εκείνο που διακρίνει τη μορφή του ελεύθερου στίχου είναι η ελευθερία του μήκους του, δηλαδή αν έχει μικρό ή μεγάλο μήκος, αλλά και το αν το μηκος αυτό είναι σταθερό ή αυξομειώνεται[6][Σημ 4], ανάλογα με το γούστο του ποιητή και την αισθητική του, που ακολουθεί περισσότερες φορές το νόημα, σε τρόπους που η εξωτερική μορφή να έχει σχέση και να υπηρετεί το νόημα. Το μήκος αυτό βέβαια δεν μπορεί να είναι απεριόριστο[Σημ 5][7][8].

Οι στίχοι είναι ανισοσύλλαβοι μεταξύ τους και δεν ακολουθούν κάποιο μέτρο[Σημ 6]. Δεν υπάρχει ομοιοκαταληξία και οι στροφές[Σημ 7] είναι ακανόνιστες, με τους στίχους να είναι τοποθετημένοι ο ένας κάτω απ' τον άλλο, χωρίς ορισμένο αριθμό[Σημ 8].

Σε μερικές περιπτώσεις παρατηρείται ακόμα και παράλειψη της στίξης. Επιφωνήματα και λοιπές εξάρσεις, που συναντάμε στην παραδοσιακή ποίηση, αποφεύγονται, αλλά και όταν ακόμα υπάρχουν είναι λίγες και το σύνολο μοιάζει πιο πολύ σε πεζό. Οι λέξεις είναι απλές και κοινές, χωρίς πολλά στολίδια.

Νεοελληνική λογοτεχνία Επεξεργασία

Ο ελεύθερος στίχος μπήκε στη νεοελληνική λογοτεχνία από ξένες φιλολογίες και προ πάντων από τη Γαλλική[Σημ 9].

Οι απαρχές[7] του ελεύθερου στίχου στη νεοελληνική ποίηση, θα μπορούσε ν' αναχθούν αφενός στο πεζοτράγουδο[Σημ 10] και αφετέρου στον ελευθερωμένο στίχο, που αποτελεί από το 1890 έως το 1920, ένα μεταβατικό διάστημα από την παραδοσιακή στιχουργική στον ελεύθερο στίχο.Ως επίσημη είσοδός του θεωρείται η ανισοσύλλαβη ποιητική σύνθεση του Παλαμά με τίτλο "Οι Χαιρετισμοί της Ηλιογέννητης", ενώ ο πρώτος κριτικός που χρησιμοποίησε τον όρο "απελευθερωμένος στιχος"-εννοώντας φυσικά τον ανισοσύλλαβο στίχο-ειναι ο Ανδρέας Καραντώνης[9]. Ο ελευθερωμένος στίχος δεν απομακρύνεται από τα καθιερωμένα μέτρα, απομακρύνεται όμως από την παραδοσιακή χρήση τους. Αντίθετα, η μοντέρνα ποίηση, που εγκαινιάζεται με τους ποιητές της λεγόμενης γενιάς του 1930, προχώρησε στην κατάργηση του μέτρου και των υπόλοιπων περιορισμών που δεν είχαν τολμήσει οι ποιητές που γράφουν σε ελευθερωμένο στίχο να καταργήσουν και στην καθιέρωση του ελεύθερου στίχου, ως κυρίαρχης μορφής στην ποίηση.

Πρόδρομος του νέου ποιητικού είδους στην Ελλάδα[10], θεωρείται ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο Τάκης Παπατσώνης είναι ο πρώτος Έλληνας που γράφει σε ελεύθερο στίχο (το ποίημα "Beata Beatrix" θεωρείται το πρώτο ελευθερόστιχο ποίημα στην Ελλάδα) τη δεκαετία του 1920[11]. Η μεγάλη στροφή των ποιητών από την παραδοσιακή ποίηση στον ελεύθερο στίχο[Σημ 11] πραγματοποιήθηκε με τη γενιά του 1930[12], ενώ είναι λάθος να θεωρείται το έργο "Στροφή" του Γιώργου Σεφέρη ποιητικό έργο σε ελεύθερο στίχο[13].

Το 1935 έρχονται να εκφράσουν το νέο ποιητικό είδος δύο μεγάλα, σε σπουδαιότητα, πνευματικά γεγονότα. Τον Ιανουάριο εκδίδεται το περιοδικό Νέα Γράμματα, όπου αποτέλεσε το όργανο των μοντέρνων ποιητών και το Μάρτιο κυκλοφορεί το Μυθιστόρημα του Γιώργου Σεφέρη, μία αντιπροσωπευτική συλλογή ποιημάτων, μ' ελεύθερο στίχο.

Έως το 1945 ο ελεύθερος στίχος, επικράτησε και ρίζωσε στη νεοελληνική λογοτεχνία, προσφέροντας εξαιρετικά και αριστουργηματικά ποιήματα, χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης.

Ποιητές Επεξεργασία

Οι ποιητές που αποτέλεσαν το μεταβατικό στάδιο, του λεγόμενου ελευθερωμένου στίχου, ήταν ο Κωστής Παλαμάς, ο Αλέξανδρος Πάλλης, ο Κώστας Χατζόπουλος, ο Αριστομένης Προβελέγγιος, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Κώστας Ουράνης. Ενώ το όριο μεταξύ ελευθερωμένου και ελεύθερου στίχου αποτελούν ο Άγγελος Σικελιανός, ο Τάκης Παπατσώνης, ο Κωνσταντίνος Καβάφης[14] και σε ορισμένες περιπτώσεις ο Κώστας Καρυωτάκης[4].

Μετέπειτα όλοι σχεδόν οι ποιητές από τη γενιά του τριάντα έως σήμερα διακρίνονται πάνω στον ελεύθερο στίχο και τον καθιερώνουν, όπως ο Γιώργος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Νικηφόρος Βρεττάκος, ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Νίκος Γκάτσος, ο Νάνος Βαλαωρίτης, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Μανώλης Αναγνωστάκης και πολλοί ακόμα, ως τις μέρες μας[4][10].

Ακολουθεί το ποίημα του Ιωάννη Γρυπάρη, με ελευθερωμένο στίχο.

Λυώνει το αστέρι των βοσκών
μες στον υγρό ουρανό.
Την πάσα ανάσα τους κρατούν
τα δέντρα στο βουνό,
μου πνίγει την καρδιά βαριά
σα νάρφου μυρωδιά
κι αντιλαλεί
μέσα στης μνήμης μου τα βάθια
παλιός σκοπός για κάποια μάτια
που ψιλοψυχαλίζουν
και μέσα στο ψυχάλισμα φρεγάδες αρμενίζουν.
Μαζεύει ο πρώτος το χεροπάλαμα
τ' ασήμι και το μάλαμα,
σκορπάει στη στράτα ο άλλος χεροπάλαμα
τ' ασήμι και το μάλαμα,
κι ο Τρύφων ο στερνός σκορπάει τραγούδια
και μαζεύει λουλούδια.

Και κάτω απ' τα λουλούδα οχιές, δεντρογαλιές,
μιαν αρμαθιά δένουν φιλιές
και τα πουλιά από τις φωλιές
το κελαϊδούνε:
Το πως μερώνουν κ' οι όχεντρες
σαν αγαπούνε.

Ακολουθεί το ποίημα Η Τοιχογραφία του Οδυσσέα Ελύτη, με ελεύθερο στίχο.

Έχοντας ερωτευθεί και κατοικήσει αιώνες μέσ' στη
θάλασσα έμαθα γραφή και ανάγνωση

Ώστε τώρα να μπορώ σε μεγάλο βάθος πίσω τις
γενιές απανωτές όπως αρχίζει ένα βουνό προτού τε-
λειώσει το άλλο

Να κοιτάζω Και μπροστά πάλι το ίδιο :

Το βαθύ σκούρο μπουκάλι και η νέα στο μπράτσο
Ελένη με το πλάι επάνω στον ασβέστη

Να γεμίζει κρασί της Παναγίας το μισό το σώμα
της φευγάτο κιόλας στην Ασία την αντικρυνή

Και το κέντημα όλο μετατοπισμένο μέσ' στον ου-
ρανό με τα διχαλωτά πουλιά τα κιτρινάκια και
τους ήλιους.

Σημειώσεις Επεξεργασία

  1. ↑ Μέτρο, ισοσύλλαβοι στίχοι, ομοιοκαταληξία και στροφές.
  2. ↑ Ιδίως οι συμβολιστές.
  3. ↑ Παραδοσιακούς.
  4. ↑ Σπάνια -στην πιο ακραία μορφή- οι στίχοι είναι μεγάλοι.
  5. ↑ Δεν πρέπει να ξεπερνάει τα όρια της αντοχής της ανθρώπινης αναπνοής.
  6. ↑ Τουλάχιστον με βάση την παραδοσιακή μετρική.
  7. ↑ Αν υπάρχουν.
  8. ↑ Ώστε ν' αποτελέσουν στροφή.
  9. ↑ Απ' όπου πήρε και τον όρο του, στη νεοελληνική λογοτεχνία.
  10. ↑ Poème en prose.
  11. ↑ Ή μοντέρνα ποίηση, όπως έχει καθιερωθεί ο όρος.

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ Ρούσσου, Βαρβάρα (2007). Ο ελεύθερος στίχος υπό το πρίσμα της σύγχρονης μετρικολογίας: τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (1920-1940). Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). σελ. 65. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Μαΐου 2018. Ανακτήθηκε στις 3 Απριλίου 2017. 
  2. ↑ M.H. Abrams (2005). «Ελεύθερος στίχος». Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. σελ. 118. ISBN 978-960-16-1540-0. 
  3. ↑ Παρίσσης Ιωάννης-Παρίσσης Νικήτας (2010). «Ελεύθερος στίχος». ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ. Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ. σελ. 61. ISBN 960-06-0795-8. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Παρίσσης Ιωάννης-Παρίσσης Νικήτας (2010). «Ελεύθερος στίχος». ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΟΡΩΝ. Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ. σελίδες 61–62. ISBN 960-06-0795-8. 
  5. ↑ ΣΟΦΟΚΛΗ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ (1978). «ΜΕΡΟΣ Α΄ - ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ - 2. ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Η ΠΟΙΗΣΗ: ΕΝΝΟΙΑ-ΕΙΔΗ - γ΄. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΙΗΣΗ». ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. Αθήνα: Ιδιωτική. σελίδες 10–12. 
  6. ↑ Γαραντούδης, Ευριπίδης (Άνοιξη 1993). «Για το σύγχρονο ελληνικό ελεύθερο στίχο (Η επαναφορά παραδοσιακών μετρικών σχημάτων)». Ποίηση (τεύχος 1), σελ. 114. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Γεράσιμος Αν. Μαρκαντωνάτος (2013). «Ελεύθερος στίχος». ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΟΡΟΙ. Αθήνα: Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α.Ε. σελ. 140. ISBN 978-960-503-298-2. 
  8. ↑ Γιάννης Α. Σαραλής (Μάρτιος 1991). «ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ- ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ - ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ». Νεοελληνική Μετρική. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε. σελίδες 152–153. ISBN 960-05-0283-8. 
  9. ↑ Κατσιγιάννη, Άννα (1987). «Μορφικές μεταρρυθμίσεις στην ελληνική ποίηση του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα». Παλίμψηστον, τχ. 5, σελ.171. 
  10. ↑ 10,0 10,1 ΣΟΦΟΚΛΗ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ (1978). «ΜΕΡΟΣ Α΄ - ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ - 2. ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Η ΠΟΙΗΣΗ: ΕΝΝΟΙΑ-ΕΙΔΗ - γ΄. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΙΗΣΗ». ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. Αθήνα: Ιδιωτική. σελ. 13. 
  11. ↑ Κατσιγιάννη, Άννα (1987). «Μορφικές μεταρρυθμίσεις στην ελληνική ποίηση του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα.». Παλίμψηστον, τχ. 5, σελ.174. 
  12. ↑ Α. ΑΡΓΥΡΙΟΥ (1979). Νεωτερικοί Ποιητές του Μεσοπολέμου. Σοκόλη. σελ. 110. 
  13. ↑ Γαραντούδης, Ευριπίδης (2000). «Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη ανάμεσα στον έμμετρο και στον ελεύθερο στίχο». Νέα Εστία,τχ.1728, σελ. 679. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-05-19. https://web.archive.org/web/20220519190103/http://www.ekebi.gr/magazines/ShowImage.asp?file=176626&code=3187. Ανακτήθηκε στις 2/7/2017. 
  14. ↑ Κατσιγιάννη, Άννα (1987). «Μορφικές μεταρρυθμίσεις στην ελληνική ποίηση του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα». Παλίμψηστον, τχ. 5, σ.172. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ελεύθερος_στίχος&oldid=10190332"