Ησυχασμός

Ο όρος ησυχία χαρακτηρίζει τον τρόπο ζωής που διάλεξαν οι ερημίτες, αφιερωμένοι στη θεωρία και την αδιάλειπτη προσευχή. Ο όρος ησυχαστής χρησιμοποιήθηκε για να προσδιορίσει τον ερημίτη και αναχωρητή, από τις απαρχές του μοναχισμού. Ο ησυχασμός είναι μια μυστικιστική παράδοση προσευχής στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. Με βάση την εντολή του Χριστού στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο, η ησυχαστική παράδοση είναι μια διαδικασία απόσυρσης προς την ενδότερη ύπαρξη, με ταυτόχρονη παύση των αισθήσεων, προκειμένου να επιτευχθεί βιωματική γνώση του Θεού.

Ιστορική θεώρηση

Από ιστορικής απόψεως η ησυχία ως όρος βρίσκεται στην Αγία Γραφή (τουλάχιστον 46 φορές στην αρχαία Ελληνική μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο') και 11 φορές στην Καινή Διαθήκη) αυτολεξεί ή με διάφορες μορφές και επίσης βρίσκεται στα πατερικά κείμενα του 4ου και 5ου αιώνα και φέρεται πως διαδόθηκε από κέντρα του μοναχισμού όπως η μονή της Aγίας Aικατερίνης στο Σινά. Πρόκειται για συμβατικό όρο που περιγράφει την μέθοδο προσευχής και διαλογισμού των μοναχών μέσω της ηρεμίας του εσωτερικού εαυτού.

Εμφανίζεται στα κείμενα του Ευαγρίου Ποντικού που ήταν «ο πρώτος μεγάλος πατέρας που κωδικοποίησε τη μοναχική διδασκαλία για την προσευχή» και «καλύτερα από κάθε άλλον» διατύπωσε τη θεολογία της προσευχής ως την ανώτατη πράξη του νου, μια ανάβαση του νου στο Θεό. Ο σκοπός, το περιεχόμενο και η δικαίωση της ησυχαστικής-ερημιτικής ζωής ήταν για τον Ευάγριο η νοερά προσευχή ή η αδιάλειπτη προσευχή του νου.

Η άσκηση και ο τρόπος προσευχής περιλήφθηκαν από τον Ευάγριο σε ένα μεταφυσικό και ανθρωπολογικό σύστημα νεοπλατωνικής έμπνευσης, μετασχηματίζοντάς τον σε ένα «πνευματιστικό διανοητισμό».

Στα τέλη του 4ου αιώνα σημειώθηκε μια νέα εξέλιξη «προς την κατεύθυνση της χριστοκεντρικότητας» υπό την επιρροή των έργων του αγίου Μακαρίου του Μεγάλου, τα οποία ο Παλαμάς γνώριζε και παρέπεμπε σε αυτά συχνά: «Το κέντρο της ανθρώπινης συνείδησης και της θείας παρουσίας στον άνθρωπο φαίνεται να συγκλίνει όχι στο νου, αλλά στην καρδία» Η ορολογία του Μακαρίου απομακρύνεται από τον νεοπλατωνισμό και γίνεται βιβλικότερη και χρωματιζόμενη από την ιουδαϊκή ανθρωπολογία.

Ησυχαστική έριδα

Μεταγενέστερα στην βυζαντινή κοινωνία ο όρος διευρύνεται για να περιλάβει όχι μόνο τη συγκεκριμένη μέθοδο προσευχής αλλά και το σχετικό πνευματικό ρεύμα που υποστήριζε ότι ο Θεός μπορεί να αποκαλυφθεί στον άνθρωπο όταν εκείνος τον αναζητά διαρκώς με την προσευχή του νου ή με την προσευχή της καρδιάς. Στην υστεροβυζαντινή περίοδο όμως, ο ησυχασμός εξελίχθηκε σε σημείο τριβής μεταξύ διαφορετικών ιδεολογικών ρευμάτων και οδήγησε σε πολιτικές και κοινωνικές έριδες, με αποτέλεσμα ο όρος να χρησιμοποιείται για να περιγράψει «θρησκευτικά, πολιτικά και κοινωνικά κινήματα του 14ου και 15ου αιώνα στο Βυζάντιο».

Συγκεκριμένα, τον 14ο αιώνα σημειώνεται ανανέωση του μοναστικού βίου απέναντι στην προηγηθείσα γενική παρακμή. Κείμενα της εποχής του Νικηφόρου Ησυχαστή και του Αγίου Γρηγορίου Σιναΐτου, αναφέρονταν στην επίκληση του θείου ονόματος συνδυαζόμενη με ειδικές τεχνικές, που προϋπέθεταν προσήλωση του βλέμματος στη μέση του σώματος ή στην καρδία και στον έλεγχο της αναπνοής. Οι ασκήσεις αυτές συνδυάζονταν με τα λόγια της προσευχής Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με (τον αμαρτωλό), συνεχώς επαναλαμβανόμενης. Αν και ο τελικός στόχος ήταν η προσευχή, οι μοναχοί ισχυρίζονταν πως είχαν εμπειρία του θείου (ακτίστου) φωτός. Οι σωματικές τεχνικές, αν και εν μέρει αναφέρονται από τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος (α' μισό 7ου αι.) δεν πρέπει να είναι παλαιότερες του 13ου αιώνα. Αλλά και η θεωρία και η πράξη της καθαρής νοεράς προσευχής δεν απουσίαζαν από τα πρώτα βήματα του ασκητισμού.

Υποσημειώσεις και παραπομπές