Θέμα Κρήτης

Το Θέμα της Κρήτης ήταν διοικητικό διαμέρισμα του Βυζαντίου

Διοικητική προϊστορία της Κρήτης στην πρωτοβυζαντινή περίοδο

Τον 7ο αιώνα συμπεριλαμβανόταν η Κρήτη στο Θέμα Ελλάδος και το α' μισό τὸυ 8ου αι. τη βρίσκουμε στο ίδιο Θέμα. Μετά την ήττα του βυζαντινού στόλου στη ναυμαχία του Φοίνικα (655 μ.Χ.) ο Κώνσταντας Β'προέβη σε αναδιοργάνωση της άμυνας του κράτους υιοθετώντας το θεματικό σύστημα για τις υπό απειλή περιοχές και σίγουρα δεν έμεινε η Κρήτη ανεπηρέαστη αφού το παλιό της αμυντικό σύστημα ήταν ανεπαρκές. Αν τα θέματα συγκροτήθηκαν με απότερο σκοπό την ενίσχυση της στρατιωτικής ετοιμότητας της άμυνας του κράτους, μέχρι τα μέσα του 7ου αι. δεν συνέτρεχαν οι λόγοι που θα επέβαλαν τη στρατιωτικο-διοικητική αναδιοργάνωση του νησιού αφού δεν ήταν συνοριακή επαρχία.

Στην αρχή της μεσοβυζαντινής περιόδου η Κρήτη ήταν επαρχία υπό κονσιλάριο που έδρευε στη Γόρτυνα.

Μεσοβυζαντινή περίοδος

Η ίδρυση του θέματος της Κρήτης πρέπει να τοποθετεηθεί μεταξύ 718 και 732 και ως πρώτος στρατηγός πρέπει να είναι κάποιο έμπιστο πρόσωπο του Λέοντα Γ' Η θέση αυτή βασίζεται κυρίως στον Βίον του Αγίου Στεφάνου, αγιολογικό κείμενο γραμμένο στα 808 μ.Χ., που μνημονεύει διώξεις εικονόφιλων από τον στρατηγό του Θέματος της Κρήτης Θεοφάνη του Παρδοτύρη.Την μαρτυρία της συγκεκριμένης αγιολογικής πηγής αμφισβητούν άλλοι ιστορικοί, με το επιχείρημα πως δεν είναι αξιόπιστη ως προς τη χρήση των διοικητικών όρων. Εκείνη την περίοδο η Κρήτη ήταν αρχοντία δηλαδή διοικητική ενότητα υποδεέστερη του Θέματος με επικεφαλής άρχοντα ο οποίος ανήκε στην τάξη των σπαθαρίων Έτσι η προαγωγή του νησιού σε Θέμα συνδέεται με την εκστρατεία του πρωθυπουργού της Θεοδώρας, Θεοκτίστου (843 μ.Χ.) αλλά η ίδρυσή του και η τελική συμπερίληψή του, μεταξύ των μικρών Θεμάτων, χρονολογείται μετά την απελευθέρωση του νησιού από τους Άραβες το 961 μ.Χ. Από την ίδρυση του θέματος και μέχρι την Αραβική κατάκτηση της Κρήτης, οι δυνάμεις του θέματος δεν έλαβαν μέρος σε καμία αξιόλογη στρατιωτική επιχείρηση, δεν κέρδισαν καμία μάχη, δεν απέκρουσαν κάποιον εχθρό, δεν κατέστειλαν καμία στάση, ούτε συμμετείχαν σε κάποια επανάσταση. Άρα οι στρατιωτικές δυνάμεις που στάθμευαν στο νησί ήταν άπειρες και όχι αξιόμαχες. Όσο δε. για την αριθμητική ισχνότητα των πεζικών δυνάμεων τις παραμονές της Αραβικής κατάκτησης, συνδεόταν με την ενίσχυση των πεζοπόρων δυνάμεων των παραμεθόριων ηπειρωτικών Θεμάτων

Μετά την απελευθέρωση από τους Άραβες

Σύμφωνα με το Τακτικό του Εσκοριάλ (975 μ.Χ.), που είναι η πρώτη μας πηγή που μας πληροφορεί για την ύπαρξη θέματος Κρήτης, ο στρατηγός-επικεφαλής τους θέματος βρίσκεται στην 23η θέση σε σύνολο 83 στρατηγών. Ο πρώτος γνωστός στρατηγός του θέματος Κρήτης μετά το 961 μ.Χ. ήταν κάποιος πατρίκιος Βασίλειος που η σφραγίδα του χρονολογείται γύρω στα 1000 μ.Χ. Από τα τέλη του 11ου αιώνα οι διοικητές φέρουν τον τίτλο του Δούκα ή του Κατεπάνω κι όχι του Στρατηγού, μέχρι την κατάληψη του νησιού από τους Βενετούς.. Η δικαστική και δημοσιονομική εξουσία είχε περιέλθει στος Κριτές αξιωματούχους που διοικούσαν περισσότερα του ενός θέματα..

+ Β Α C I.

Λ...Π Α Τ.

.C T P T ' Γ'

.Κ Ρ Η Τ..

— επιγραφή σε μολυβδόβουλο του 11ου αι.: ΒΑΣΙ Λ[ΕΊΩ] ΠΑΤ[Ρ](ΙΚΙΩ)[ΚΑΙ] ΣΤΡΑΤ<Η>Γ(Ω)ΚΡΗΤ(ΗΣ)

Από τα τέλη του 11ου αι. οι Δούκες πάιρνουν τις εξουσίες των Κριτών. Το Θέμα της Κρήτης χωριζόταν σε Τούρμες όπως και κάθε Θέμα. Τρεις είναι οι πιο γνωστές στην Κρήτη, του Καλαμώνος, του βορρείου της Μεσαρέας και της Κνωσσού, χωρίς να αποκλείονται και άλλες.. Από τον 10ο αι. παύει να έχει το χαρακτήρα του Θέματος διαθέτωντας ελάχιστες ναυτικές δυνάμεις και μόνο στρατό ξηράς, ο οποίος από τον 12ο αι. γίνεται μισθοφορικός...

Στρατηγοί Κρήτης αναφέρονται οι :

• Φωτεινός, στρατηγός Ανατολικών και Κρήτης, τον 9ο αιώνα
• Μιχαήλ Καραντινός, δουξ Κρήτης, τον 10ο αιώνα
• Βασίλειος, στρατηγός Κρήτης, τον 11ο αιώνα
• Στέφανος Κομνηνός ο Κοντοστέφανος, δουξ Κρήτης, τον 11ο αιώνα
• Ιωάννης Κομνηνός, δουξ Κρήτης, τον 12ο αιώνα
• Μιχαήλ, κατεπάνω Κρήτης, τον 12ο αιώνα
• Ευθάδιος, στρατηγός Κρήτης, τον 13ο αιώνα
• Ιωάννης ο Ελλαδικός, πρωτοπρόεδρος και στρατηγός Κρήτης, τον 13ο αιώνα

Πηγές

• Δημήτρης Τσουγκαράκης, «Βυζαντινή Κρήτη», στο:(Νικόλαος Παναγιωτάκης επίμ.), Κρήτη:Ιστορία και πολιτισμός, τομ.1ος Κρήτη 1987, σελ.366-376
• Παναγιώτης Γιαννόπουλος, «Ορισμένα προβλήματα από την ιστορία της μεσοβυζαντινής Κρήτης, προ της Αραβικής κατοχής», Πεπραγμένα του Ζ'Κρητολογικού συνεδρίου, τομ.Β1 τμήμα Βυζαντινών και μέσων χρόνων, Ρέθυμνο 1995, σελ.175-192
• Στέφανος Ξανθουδίδης, «Μολλύβδιναι βουλλαί Κρήτης και Αλμυρού», Byzantinische Zeitschrift, τομ.18, (1909), σελ.176-180
• Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος, «Στρατηγός Κρήτης», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ.6 (1929), σελ.316-320
• Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία (610-867), τομ.Β1 , Αθήναι 1988, σελ.292-293
• Γεώργιος Σπυριδάκης, «Το θέμα της Κρήτης προ της κατακτήσεως της νήσου υπό των Αράβων», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τομ.21 (1951), σελ.59 κ.εξ
• Διονύσιος Α. Ζακυθηνός, Μελέται περί της διοικητικής διαιρέσεως και της επαρχιακής διοικήσεως εν τω Βυζαντινώ κράτει, ‎1941