Ναός Παναγίας Κεράς Κριτσάς
Συντεταγμένες: 35°9′24″N 25°39′19″E / 35.15667°N 25.65528°E
O ναός της Παναγίας Κεράς είναι βυζαντινή εκκλησία η οποία βρίσκεται κοντά στο χωριό Κριτσά Λασιθίου, στην ανατολική Κρήτη. Είναι ιδιαίτερα γνωστός για τις διατηρημένες βυζαντινές τοιχογραφίες του 14ου αιώνα. Αρχιτεκτονικά είναι τρίκλιτος καμαρόσκεπος ναός με τρούλο. Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το νότιο κλίτος στην Αγία Άννα και το βόρειο στον Άγιο Αντώνιο.[1]
| Ναός Παναγίας Κεράς Κριτσάς | |
|---|---|
 | |
 | |
| Είδος | εκκλησία και ορθόδοξη εκκλησία |
| Αρχιτεκτονική | βυζαντινή αρχιτεκτονική |
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 35°9′24″N 25°39′19″E |
| Διοικητική υπαγωγή | Δήμος Αγίου Νικολάου |
| Τοποθεσία | Κριτσά Λασιθίου |
| Χώρα | Ελλάδα |
| Έναρξη κατασκευής | 13ος αιώνας και 14ος αιώνας |
| Προστασία | αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα και διατηρητέο κτήριο στην Ελλάδα |
 Πολυμέσα | |
| δεδομένα (π) | |
Ιστορία Επεξεργασία
Ο ναός βρίσκεται στη θέση Λογάρι, περίπου 1 χιλιόμετρο νοτιοδυτικά από τα Κριτσά και 12 χιλιόμετρα από τον Άγιο Νικόλαο.[2] Ο ναός δεν είναι γνωστό πότε άρχισε να οικοδομείται και η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα πολυάριθμων επεμβάσεων. Θεωρείται ότι κατασκευάστηκε αρχικά ως μονόχωρος ναός με τρούλο κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Το παλαιότερο στρώμα τοιχογραφιών του κεντρικού κλίτους χρονολογείται από τον 13ο αιώνα. Κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα, ίσως μετά από κάποια καταστροφή, ο ναός ανακαινίστηκε, αποκτώντας νέο τρούλο, νέες τοιχογραφίες και κτίστηκαν τα πλευρικά κλίτη. Τον 16ο αιώνα προστέθηκαν τα αετώματα στην ανατολική και δυτική πρόσοψη.[3]
Σύμφωνα με τη τοπική παράδοση, στον ναό βρισκόταν μια εικόνα της Παναγίας με θαυματουργές ιδιότητες. Κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας μετακινήθηκε στην Κωνσταντινούπολη αλλά στη συνέχεια επεστράφη στον ναό. Το 1498, κατά τη διάρκεια της βενετικής κατοχής της Κρήτης, ένας Έλληνας έμπορος έκλεψε την εικόνα, η οποία αργότερα μεταφέρθηκε στο ναό του Σαν Αλφόνσο στον Εσκουιλίνο λόφο, στη Ρώμη. Η Παναγία Κερά ανακαινίσθηκε από την οικογένεια Μαναγγάρη το 1722 και το 1732 η εικόνα της Παναγίας ξαναζωγράφηθηκε στην εκκλησία από άγνωστο καλλιτέχνη.[4]
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 έλαβε χώρα αποκατάσταση του ναού, στους θόλους του οποίου είχαν δημιουργηθεί ρηγματώσεις, και καθαρισμός και στερέωση των τοιχογραφιών, οι οποίες κινδύνευαν να αποκολληθούν.[2] Σε πρόσφατες ανασκαφές τόσο εντός όσο και πέριξ του ναού εντοπίστηκαν πολυάριθμοι κυβωτιόσχημοι τάφοι.[1]
Αρχιτεκτονική Επεξεργασία
Ο ναός έχει σχεδόν τετράγωνη κάτοψη, με διαστάσεις 10 επί 10,5 μέτρα, και είναι τρίκλιτος. Το κάθε κλίτος να στεγάζεται με κυλινδρική καμάρα, ένας τρόπος στέγασης συνηθισμένος στην Κρήτη. Το μεσαίο κλίτος είναι το φαρδύτερο και ψηλότερο, με πλάτος 3,75 μέτρα και ύψος 4,5 μέτρα μέχρι την κορυφή του θόλου. Το νότιο κλίτος έχει πλάτος 2,4 μέτρα και το βόρειο 2,3, ενώ το ύψος αμφότερων των πλευρικών κλιτών είναι 3,6 μέτρα μέχρι την κορυφή του θόλου.[5] Κάθε κλίτος έχει αμφίρρικτη οροφή με κεραμίδια.[6] Η εσωτερική πλευρά του νότιου τοίχου του φέρει τέσσερα τυφλά αψιδώματα.[7] Τα κλίτη ενώνονται μεταξύ τους με καμάρες, οι οποίες φαίνεται ότι κάποια στιγμή διαπλατύνθηκαν, με αποτέλεσμα την μερική καταστροφή των τοιχογραφιών στα τόξα.[8]
Στη μεσότητα του κεντρικού κλίτους βρίσκεται ο τρούλος με ψηλό κυλινδρικό τύμπανο. Ο τρούλος στηρίζεται μέσω σφαιρικών τριγώνων από τέσσερις πεσσούς, οι οποίοι έχουν ενσωματωθεί τους πλαϊνούς τοίχους του κεντρικού κλίτους. Ο τρούλος φέρει στο τμήμα πάνω από το τύμπανο δύο ακρολοφίες οι οποίες διασταυρώνονται χιαστή στην κορυφή.[9] Ο τρούλος έχει τέσσερα ανοίγματα και καλύπτεται από κεραμίδια.[6] Ανατολικά των ανατολικών πεσών διαμορφώνεται το ιερό των κλιτών, με το κάθε κλίτος να έχει το δικό του ιερό. Το βόρειο και το μεσαίο ιερό επικοινωνούν με καμάρα η οποία ανοίχθηκε μεταγενέστερα της κατασκευής του ναού, πιθανόν λόγω λειτουργικών αναγκών. Και τα τρία ιερά έχουν κυλινδρικές κόγχες με στενό μονόλοβο παράθυρο και οι οποίες καταλήγουν προς τα πάνω σε τεταρτοσφαίρια.[7]
Στη δυτική πρόσοψη του ναού το κεντρικό κλίτος έχει είσοδο, ενώ τα δύο πλευρικά κλίτη έχουν έκαστο ένα πεταλοειδές παράθυρο διακοσμημένο με οδοντωτή ταινία από πωρόλιθο, όπως συνηθίζεται σε βενετικά μνημεία.[6] Ο ναός διαθέτει άλλη μία είσοδο, με αψίδωμα, στη δυτική πλευρά του.[7] Τόσο η ανατολική όσο και η δυτική πρόσοψη έχουν αετωματικές απολήξεις, κατά τα αναγεννησιακά πρότυπα.[3] Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος του ναού υποστηρίζονται από τριγωνικές αντηρίδες, τρεις σε κάθε πλευρά, οι οποίες ξεκινούν λίγο κάτω από το ύψος της στέγης.[6]
Τοιχογραφίες Επεξεργασία
Ο ναός φέρει δύο στρώματα τοιχογραφιών. Το παλαιότερο χρονολογείται από τον 13ο αιώνα και είναι σε γραμμικό στυλ. Σώζεται αποσπασματικά στην κόγχη του ιερού του κεντρικού κλίτους και στα τύμπανα των τόξων του τρούλου. Το δεύτερο στρώμα χρονολογείται από τις αρχές του 14ου αιώνα και σχεδιαστεί από τοπικό εργαστήριο σε μια μίξη μεσοβυζαντινής και πρώιμης παλαιολόγειας τέχνης.[3] Το κεντρικό κλίτος περιλαμβάνει σκηνές του Χριστολογικού κύκλου, και ξεχωρίζουν ο Μυστικός Δείπνος και το Συμπόσιο του Ηρώδη. Στο δυτικό τοίχο βρίσκεται παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, με εικόνες κολλασμένων. Ανάμεσα στους αγίους, ξεχωρίζει η σπάνια απεικόνιση του Αγίου Φραγκίσκου, στη δυτική πλευρά του βορειοδυτικού πεσσού.[3]
Τα δύο πλευρικά κλίτη είναι επίσης τοιχογραφημένα, με τις τοιχογραφίες στο νότιο κλίτος να σώζονται σε καλύτερη κατάσταση σε σχέση με το βόρειο. Στην κόγχη του ιερού του νότιου κλίτους απεικονίζεται η Αγία Άννα. Οι τοιχογραφίες του νότιου κλίτους ξεχωρίζουν για την ρεαλιστικότητα και εκφραστικότητά τους. Στην κάτω ζώνη βρίσκονται ολόσωμες τοιχογραφίες των αγιών Ειρήνη, Κυριακή και Βαρβάρα και στον νότιο τοίχο έχει ζωγραφιστεί ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του βόρειου κλίτους είναι αφιερωμένο στη Δευτέρα Παρουσία. Τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο κλίτος σώζονται οι κτητορικές επιγραφές.[3]
Παραπομπές Επεξεργασία
- ↑ 1,0 1,1 Μοσχόβη 2012.
- ↑ 2,0 2,1 Καλοκύρης 1952, σελ. 213.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Μοσχόβη 2011.
- ↑ Greeka 2016.
- ↑ Καλοκύρης 1952, σελ. 214.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Καλοκύρης 1952, σελ. 216.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Καλοκύρης 1952, σελ. 215.
- ↑ Παπαδάκη-Oekland 1967, σελ. 91.
- ↑ Καλοκύρης 1952, σελ. 214-215.
Βιβλιογραφία Επεξεργασία
- Καλοκύρης, Κωνσταντίνος (1952). «Βυζαντινά μνημεία της Κρήτης, Ι. Η Παναγία (Κερά) της Κριτσάς». Κρητικά Χρονικά ΣΤ': 211-270.
- Μοσχόβη, Γεωργία (2011). «Παναγία η Κερά στην Κριτσά» (PDF). Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 25 Σεπτεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2019.
- Μοσχόβη, Γεωργία (2012). «Ναός Παναγίας της Κεράς (Κοίμηση της Θεοτόκου) στην Κριτσά». odysseus.culture.gr. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Σεπτεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2019.
- Παπαδάκη-Oekland, Στέλλα (1967). «Η Κερά της Κριτσάς. Παρατηρήσεις στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών της». Αρχαιολογικόν Δελτίον 22: 87-112.
- «Panagia Kera in Lassithi». Greeka.org. Ανακτήθηκε στις 18 Ιουλίου 2016.