Νύχτα Στο Φαλακρό Βουνό

Η Νύχτα Στο Φαλακρό Βουνό (Ρωσικά: Ночь на лысой горе), είναι ένα έργο του Ρώσου συνθέτη Μοντέστ Μουσόργκσκι (Modest Mussorgsky 1839-1881).

Ο Μουσόργκσκι σε φωτογραφία του 1870

Εμπνευσμένος από τα ρωσικά λογοτεχνικά έργα και θρύλους, ο Μουσόργκσκι μετουσίωσε μία «σαββατιάτικη παγανιστική γιορτή μαγισσών» σε ένα θαυμάσιο μουσικό θέμα, γεμάτο δύναμη, λυρισμό και μυστήριο με τον αυθεντικό τίτλο Νύχτα Του Αγίου Ιωάννη Στο Φαλακρό Βουνό (Ρωσικά: Иванова ночь на лысой горе), που το ολοκλήρωσε στις 23 Ιουνίου 1867 (παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννη).

Η Νύχτα Στο Φαλακρό Βουνό, μαζί με το Σάντκο (Sadko) του Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ (1867), θεωρούνται τα πρώτα αυθεντικά συμφωνικά ποιήματα στην ιστορία της ρωσικής μουσικής.

Παρά το γεγονός ότι ο Μουσόργκσκι ήταν υπερήφανος γι’αυτή τη νεανική του προσπάθεια, αφού υπήρξε το μοναδικό φιλόδοξο ορχηστρικό του έργο, ο μέντοράς του Μίλι Μπαλάκιρεφ αρνήθηκε να το εκτελέσει. Έτσι, ο συνθέτης δεν θα το ακούσει ποτέ κατά τη διάρκεια της σύντομης ζωής του.

Η πιο γνωστή, σήμερα, ορχηστρική εκδοχή του έργου, είναι η βερσιόν του Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ, που συνετέθη πέντε χρόνια μετά το θάνατο του Μουσόργκσκι, το 1886. Μάλιστα, ο ειδικός στον Μουσόργκσκι, μουσικολόγος Τζέραλντ Άμπρααμ (Gerald Abraham), γράφει το 1945: «Οφείλω να υπενθυμίσω στον αναγνώστη ότι το ορχηστρικό κομμάτι παγκοσμίως γνωστό ως Νύχτα στο Φαλακρό Βουνό, είναι μια ορχηστρική σύνθεση του Rimsky-Korsakov με βάση την αρχική έκδοση του Μουσόργκσκι, ο οποίος την προετοίμαζε για το έργο του Η Εμποροπανήγυρη του Σοροτσίνσκι.

Η αυθεντική παρτιτούρα του Μουσόργκσκι δεν εκδόθηκε παρά μόνον το 1968. Παρόλο που σπάνια παρουσιάζεται, τα τελευταία χρόνια καταβάλλεται προσπάθεια να αυξηθούν οι εκτελέσεις του έργου, για να δοθεί η ευκαιρία στον ακροατή να μπει στον αυθεντικό «τραχύ» κόσμο του συνθέτη, του οποίου τα περισσότερα -αν όχι όλα του τα έργα- έχουν υποστεί μεταβολές από τους σύγχρονους με εκείνον συναδέλφους του, πολλές φορές όμως αλλοιώνοντας το αρχικό του σκεπτικό.

Το έργο απέκτησε παγκόσμια δημοτικότητα μετά την ορχηστρική εκδοχή του Λέοπολντ Στοκόβσκι (Leopold Stokowski, 1940), που ήταν ένα από τα μέρη της περίφημης ταινίας κινουμένων σχεδίων Φαντασία των Ντίσνεϋ στούντιος.

Άλλες ονομασίες

Η επίσημη ονομασία του έργου, σύμφωνα με το συνθέτη, είναι Νύχτα Του Αγίου Ιωάννη Στο Φαλακρό Βουνό (Ρωσικά: Иванова ночь на лысой горе), αλλά έχει καταγραφεί με διάφορες άλλες όπως: Νύχτα Στο Φαλακρό Βουνό, Νύχτα στο Μαγικό Βουνό, Νύχτα στο Μαγεμένο Βουνό, Νύχτα στο Καταραμένο Βουνό, Νύχτα τ’Άη-Γιαννιού στο Μαγικό Βουνό, Μία Νύχτα στο Φαλακρό Όρος.

Σημειωτέον ότι η λέξη «φαλακρός», έχει στη ρωσική γλώσσα (лысый - лысая =λίσαγια, ΔΦΑ [ˈlɨsəjə]) την ίδια σημασία όπως στην ελληνική, δηλαδή ξερός, απογυμνωμένος.

Ιστορικό

Προσχέδια

Ένα κομμάτι χαρτί που βρέθηκε ανάμεσα στα χειρόγραφα του Μουσόργκσκι αναφέρει: «Πρόγραμμα της όπερας Αγ. Ιωάννης, σε τρεις πράξεις πάνω σε ένα έργο του Γκόγκολ, γραμμένο από τον Μπομπορίκιν, παρουσία των Μόντεστ και Ευγένιου Μουσόργκσκι και του Βασίλι. Μάρτυρας της διαδικασίας ο Μίλι Μπαλάκιρεφ.

Αυτό το περίεργο απόκομμα, με ημερομηνία 25 Δεκεμβρίου 1858, αποκαλύπτει την πρόθεση του Μουσόργκσκι να συνθέσει μία όπερα πάνω στο έργο του Γκόγκολ Παραμονή του Αγ Ιωάννη, που περιελάμβανε στοιχεία από ρωσικούς θρύλους για μάγισσες, όχι όμως και τη χαρακτηριστική αναφορά στο Σάββατο των Μαγισσών. Παρά ταύτα, περαιτέρω αναφορές πάνω στο συγκεκριμένο θέμα, ουδέποτε υπήρξαν στη συνέχεια.

Η αναφορά Σάββατο των Μαγισσών, γίνεται για πρώτη φορά το 1860, σε μία επιστολή του συνθέτη προς τον Μπαλάκιρεφ και φαίνεται να προέρχεται από κάποιο έργο του στρατιωτικού και φίλου του Μουσόργκσκι, Μπάρον Μέγκντεν: «Πήρα στα χέρια μου ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο που, χρειάζεται προετοιμασία για το ερχόμενο καλοκαίρι. Το έργο είναι μία ολόκληρη πράξη του Φαλακρού Βουνού (από το δράμα του Μέγκντεν Η Μάγισσα, ένα Σάββατο των Μαγισσών, ξεχωριστά επεισόδια με μάγους, ένα τελετουργικό επεισόδιο με όλα αυτά τα σχετικά, ένα φινάλε-ύμνο στο Σάββατο-...το λιμπρέτο είναι πολύ καλό. Υπάρχει ήδη κάποιο υλικό, ίσως προκύψει κάτι πολύ ωραίο απ’όλ’αυτά» (26 Σεπτεμβρίου 1860).

Βέβαια, όπως και με το προηγούμενο πρότζεκτ, δεν βρέθηκαν περαιτέρω στοιχεία που να σχετίζονται με το συγκεκριμένο θέμα, όπως τουλάχιστον αναφέρεται στην επιστολή.

To Συμφωνικό ποίημα του 1867

Το 1866 ο Μουσόργκσκι έγραψε στον Μπαλάκιρεφ εκφράζοντας την επιθυμία να συζητήσει τα σχέδιά του για τις Μάγισσες, το ανεπίσημο όνομα του για το έργο του.

Στις αρχές Ιουνίου του 1867 άρχισε να συνθέτει την ορχηστρική εκδοχή του κομματιού. Στην παρτιτούρα υπάρχουν οι παρακάτω λεπτομέρειες: «Η ιδέα είναι του 1866. Άρχισα να γράφω για ορχήστρα στις 12 Ιουνίου του 1867, ολοκλήρωσα την παραμονή της Ημέρας του Αγίου Ιωάννη, 23 Ιουνίου 1867, στο Luga, περιοχή φάρμας Minkino. Modest Musorgskiy».

Ο Μουσόργκσκι περιέγραψε το έργο, με συγκλονιστικά γλαφυρό τρόπο, σε επιστολή του προς τον Βλαντιμίρ Νικόλσκι:

«Μέχρι στιγμής, αν δεν με απατά η μνήμη μου, οι μάγισσες που χρησιμοποιούνται για τη συγκέντρωση σε αυτό το βουνό, ...κουτσομπολεύουν, κάνουν μαγικά και περιμένουν τον αρχηγό τους το Σατανά. Κατά την άφιξή του, αυτές, δηλαδή οι μάγισσες, σχηματίζουν ένα κύκλο γύρω από το θρόνο στο οποίο καθόταν, σαν να ήταν ένα παιδί, και τον εξυμνούν. Όταν ο Σατανάς ευχαριστιέται από το πάθος για τους επαίνους των μαγισσών, δίνει εντολή για το Σάββατο (sabbath), για το οποίο ο ίδιος επέλεξε για τον εαυτό του τις μάγισσες που είχε στη φαντασία του. Αυτό είναι ό,τι έχω κάνει. Στην κορυφή της παρτιτούρας, έχω βάλει το περιεχόμενό της: 1. Συνέλευση των μαγισσών, ομιλίες και κουτσομπολιά. 2.Το ταξίδι του Σατανά. 3 Άσεμνα εγκώμια του Σατανά και, 4. Το Σάββατο (sabbath).

Και συνεχίζει,

«...η φόρμα και ο χαρακτήρας της σύνθεσης είναι ρωσικός και πρωτότυπος ... έγραψα τη Νύχτα του Αγίου Ιωάννη γρήγορα, απευθείας σε ολοκληρωμένη παρτιτούρα, το έγραψα σε περίπου δώδεκα ημέρες, δόξα τω Θεώ ... Όσο το δούλευα, δεν κοιμόμουνα τα βράδια και ουσιαστικά τελείωσα το έργο, την παραμονή της Ημέρας του Αγίου Ιωάννη, με «έτρωγε σαν σαράκι» , και εγώ απλά δεν ήξερα τι συνέβαινε μέσα μου ... βλέπω με το «πονηρό μυαλό μου» ένα καθαρό ρωσικό προϊόν, απαλλαγμένο από γερμανικά υπόβαθρα και ρουτίνες, και, όπως η Savishna, μεγαλωμένο στα δικά μας «χωράφια» και αναθρεμμένο με ρωσικό ψωμί».

Δήλωσε επίσης - λανθασμένα, όπως αποδείχθηκε - ότι ποτέ δεν θα επανεπεξεργαστεί το πρωτότυπο: «με όποιες ατέλειες, έχει δημιουργηθεί, με αυτές θα πρέπει να ζει, αν είναι να ζήσει καθόλου».

Έχοντας ολοκληρώσει το έργο, ο Μουσόργκσκι αισθάνθηκε συντετριμμένος, όταν ο μέντοράς του Μπαλάκιρεφ, το κριτικάρισε εξαιρετικά αρνητικά, σχεδόν προσβλητικά. Η γνώμη του είναι διανθισμένη με σχόλια όπως «ο διάβολος ξέρει τι(αυτό είναι)!», «τι σκουπίδι!", και «αυτό θα μπορούσε να εκτός χρήσης!».

Αυτή η «πρώτη έκδοση» μπήκε στην άκρη, και δεν εμφανίζεται σε έντυπη μορφή μέχρι το 1968, σε μια νέα έκδοση από τον Γκεόργκι Κίρκορ.

Η συγκεκριμένη -πρώτη- εκδοχή του έργου του 1867 δεν παρουσιάστηκε παρά μόνο στον 20ό αιώνα. Η μουσικολόγος Aleksandra Orlova ισχυρίζεται ότι το πρωτότυπο χειρόγραφο αυτής της έκδοσης ανακαλύφθηκε στη βιβλιοθήκη του Λένινγκραντ από το μουσικολόγο Γκεόργκι Ορλώφ στα τέλη της δεκαετίας του 1920, και εκτελέστκε μία (1) φορά από τη Leningrad Philhamonic Society, και ότι ο Nikolay Malko έφερε μαζί του ένα αντίγραφο, όταν μετανάστευσε στη Δύση.

Ο Gerald Abraham υποστηρίζει ότι αυτή η βερσιόν με τον Malko στο πόντιουμ, εκτελέστηκε στις 3 Φεβρουαρίου 1932, προφανώς στην Αγγλία , αλλά και το επόμενο έτος σε διάφορες χώρες.

Σύμφωνα με το Grove Dictionary of Music έκανε πρεμιέρα στη Μόσχα το 1968, πιθανώς στην έκδοση του Γκεόργκι Κίρκορ.

Η εκδοχή της Μλάντα (Mlada)

Η πρώτη βερσιόν του έργου από τον ίδιο τον συνθέτη, έλαβε χώρα το 1872, όταν ο Μουσόργκσκι αναθεώρησε το έργο για φωνητικούς σολίστ, χορωδία και ορχήστρα, ως μέρος της 3ης πράξης στη συλλογική όπερα-μπαλέτο Μλάντα (Mlada), με τη συμμετοχή των Κόρσακοφ, Κουί και Μποροντίν.

Δυστυχώς, η Mlada ήταν ένα έργο καταδικασμένο σε αποτυχία, ενώ η συγκεκριμένη παρτιτούρα, αντίθετα με εκείνη του συμφωνικού ποιήματος, δεν έχει διασωθεί, και ουδέποτε παρουσιάστηκε στο κοινό.

Η εκδοχή της Εμποροπανήγυρης του Σοροτσίντσι

Η τρίτη εκδοχή του έργου, είχε τον ολοκληρωμένο τίτλο Το όραμα του Χωριατόπαιδου (Ρωσικά: Сонное видение паробка, Sonnoye videniye parobka) και συνετέθη οκτώ χρόνια αργότερα, όταν Μουσόργκσκι αναθεώρησε την δεύτερη έκδοση. Θέλησε να τη χρησιμοποιήσει ως ένα «όνειρο ιντερμέδιο» στην όπερά του Η Εμποροπανήγυρη του Σοροτσίντσι (Sorochintsi Fair) (1874 - 1880), ένα έργο το οποίο ήταν ακόμα ατελές κατά τη στιγμή του θανάτου του, το 1881. Η παρτιτούρα (για φωνή και πιάνο) του Μουσόργκσκι έχει ημερομηνία 10 Μαΐου 1880.

Ο Μουσόργκσκι επέλεξε αρχικά το τέλος της 1ης πράξης της όπερας, ως θέση για το χορωδιακό ιντερμέδιό του. Σήμερα, παρουσιάζεται γενικά στην έκδοση του Shebalin (1930), όπου μεταφέρθηκε, όμως, στην 3η πράξη. Η πρώτη παράσταση της βερσιόν αυτής, δόθηκε το 1931 στο -τότε- Λένινγκραντ, με διευθυντή τον Σαμουήλ Σάμοσουντ.

Η Νύχτα Στο Φαλακρό Βουνό του Κόρσακοφ

Η πρώτη σελίδα του έργου στην έκδοση του Κόρσακοφ, 1886

Στα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Μουσόργκσκι, οι φίλοι του ανέλαβαν τη δημοσίευση των χειρογράφων του και δημιούργησαν εκδόσεις των ημιτελών έργων του, ώστε να μπορέσουν να συμπεριληφθούν στο ρεπερτόριό του. Η πλειονότητα των εργασιών σύνταξης έγινε από τον Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ, ο οποίος το 1886 δημιούργησε μία αναθεώρηση της τρίτης βερσιόν (από την Εμποροπανήγυρη του Σοροτσίντσι) που, έμελε να αποτελέσει εκείνη την εκδοχή που θα γνωρίσει τις περισσότερες εκτελέσεις μέχρι τις μέρες μας.

«Όταν άρχισα να το βάζω σε τάξη, με σκοπό τη δημιουργία ενός λειτουργικού κομματιού συναυλίας, πήρα ό,τι θεωρείται το καλύτερο και καταλληλότερο από το τελευταίο υλικό του συνθέτη, με στόχο να δώσω συνοχή και πληρότητα στο έργο». -Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ-

Η αλήθεια είναι ότι ο Κόρσακοφ δεν έκανε χρήση του πρωτότυπου συμφωνικού ποιήματος (1867), πιθανότατα διότι δεν είχε το χειρόγραφο του Μουσόργκσκι στα χέρια του. Άλλωστε η αναφορά της δικής του έκδοσης είναι: «Ολοκληρώθηκε και ενορχήστρωσε ο N. Rimsky-Korsakov, 1886». Επίσης, δεν είχε υπ’όψιν του την επιστολή του συνθέτη προς τον Βλαντιμίρ Νικόλσκι (βλ.ιστορικό), ανακοινώνοντας ότι είχε τελειώσει το έργο την Ημέρα του Αγίου Ιωάννη, και είχε συνθέσει το έργο απευθείας σε πλήρες σκορ ορχήστρας. Το χειρόγραφο του Μουσόργκσκι πιστεύεται ότι βρισκόταν στην κατοχή του Μπαλάκιρεφ εκείνη την εποχή.

Ωστόσο, ο Κόρσακοφ θυμόταν ότι ένα ορχηστρικό αποτέλεσμα ήταν η αρχική πρόθεση του Μουσόργκσκι και, επειδή δεν είχε κανένα χειρόγραφο στα χέρια του, ενορχήστρωσε αυτό που θεωρείται ως "ημιτελές" φωνητικό σκορ από την τρίτη βερσιόν (βλ.ιστορικό), παραλείποντας τα φωνητικά μέρη. Βέβαια ο μεγάλος ενορχηστρωτής Κόρσακοφ έκανε κάποιες «διορθώσεις» που τον χαρακτηρίζουν (όπως έκανε με τον Μπόρις Γκοντούνοφ και τη Χοβάνστσινα), πράγμα που σημαίνει ότι διατηρείται η θεματική δομή του έργου, αλλά μερικές φορές προστίθενται ή παραλείπονται μέτρα και υπάρχουν αλλαγές στις αρμονικές δομές.

Η πρεμιέρα της βερσιόν του Κόρσακοφ δόθηκε τον Οκτώβριο του 1886, τη χρονιά έκδοσης του έργου, στην Αγία Πετρούπολη με διευθυντή τον ίδιο τον Κόρσακοφ.

Η διασκευή του Στοκόβσκι

Εκατομμύρια μουσικόφιλοι ανά την υφήλιο οφείλουν τη «γνωριμία» τους με το έργο, στον Λέοπολντ Στοκόβσκι, ο οποίος το χρησιμοποίησε ως ένα από τα μέρη της αριστουργηματικής ταινίας του Walt Disney Φαντασία.

Ο Στοκόβσκι δήλωσε ότι διατήρησε τη βερσιόν του Κόρσακοφ στη μορφή και το περιεχόμενο (αν και προφανώς χωρίς τις «φανφάρες» που σηματοδοτούν την είσοδο του μαύρου θεού Chernobog), αλλά την αρχική σύνθεση του Μουσόργκσκι στην ενορχήστρωση. Ωστόσο, όπως και ο Κόρσακοφ, ο Στοκόβσκι δεν είχε αντίγραφο του πρωτότυπου συμφωνικού ποιήματος του 1867, έτσι έκανε ό, τι ένιωθε πως ο ίδιος ο Μουσόργκσκι θα ήθελε να γίνει, επειδή ήταν ήδη εξοικειωμένος σε κάποιο βαθμό με το στυλ του, αφού πραγματοποίησε την πρεμιέρα στις ΗΠΑ, της αρχικής έκδοσης του Μπόρις Γκοντούνοφ το 1929.

Ο Στοκόβσκι δημιούργησε μια ακόμη πιο «δυναμική» διασκευή της Νύχτας στο Φαλακρό Βουνό για συναυλιακές απαιτήσεις. Πάντως η εκδοχή που ακόμη και σήμερα ακούγεται, παραμένει εκείνη του Κόρσακοφ.

Πηγές

• Calvocoressi, M.D., Abraham, G., Mussorgsky, 'Master Musicians' Series, London: J.M.Dent & Sons, Ltd., 1946/1974
• Calvocoressi, M.D., Modest Mussorgsky: His Life and Works, London: Rockliff, 1956
• Catalog of autographs of M. P. Mussorgsky in the manuscript department of the St. Petersburg Conservatory [in Russian] (Accessed December 26, 2007), <http://biblio.conservatory.ru/Today/Public/Miller02.htm>
• Lloyd-Jones, D., notes to CD RD70405 (Mussorgsky: Orchestral and Choral works) RCA Records, 1974
• Musorgskiy, M., Literary Legacy (Literaturnoye naslediye), Orlova, A., Pekelis, M. (editors), Moscow: Muzïka (Music, publisher), 1971 [Мусоргский, М., Литературное наследие, Орлова, А., Пекелис, М., Москва: Музыка, 1971]
• Musorgskiy, M., M. P. Musorgskiy: Letters, 2nd edition, Gordeyeva, Ye. (editor), Moscow: Muzïka (Music, publisher), 1984 [Мусоргский, М., М. П. Мусоргский: Письма, Гордеева, Е., Москва: Музыка, 1984]
• Orlova, A., Musorgsky Remembered, translated by Zaytzeff, V., and Morrison, F., Bloomington and Indianopolis: Indiana University Press, 1991
• Rimsky-Korsakov, N., Chronicle of My Musical Life, New York: Knopf, 1923