Προκατάληψη

Προκατάληψη, είναι η πεποίθηση εκείνη που δεν στηρίζεται σε λογική επιχειρηματολογία προς την οποία μάλιστα και αντιπαρατίθεται ανυποχώρητα. Υπολαμβάνεται ως μια γνώμη ή ένα σύνολο γνωμών ή ακόμα και ως ολόκληρη θεωρία η οποία έχει σχηματισθεί κατά έναν μη επιστημονικό τρόπο κοινώς αποδεκτό, αλλά και μια τοποθέτηση που περιλαμβάνει συναισθήματα όπως η περιφρόνηση και η απέχθεια. Δεν πρόκειται για άποψη γιατί κάθε άποψη δεν μπορεί να θεωρηθεί εσφαλμένη αλλά για στέρεα πεποίθηση.

Γενικά

Οι παιδικές ιδιαίτερα εμπειρίες που ποικίλλουν από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή, ανάλογα με το οικογενειακό περιβάλλον και τον κοινωνικό περίγυρο διαμορφώνουν και προσδιορίζουν την ένταση του φαινομένου της προκατάληψης. Η συνεχής επανάληψη προκαλεί στερεότυπα που δεν αποβάλλονται εύκολα από τον αποδέκτη της. Οι δοξασίες, οι θρησκοληψίες, οι δεισιδαιμονίες, οι προλήψεις, οι μεταφυσικές πεποιθήσεις, ο ψυχισμός, ο μυστικισμός, οι φυλετικές διακρίσεις, ο εθνικισμός συμπεριλαμβάνονται μεταξύ των πολλών γενεσιουργών αιτιών που ευνοούν την προκατάληψη.

Κατά τον Μαξ Νορντάου, που διαφοροποιεί και επεκτείνει με το δικό του τρόπον την πλατωνική θεωρία όπως αναφέρεται στον Φαίδωνα για την «Ανάμνηση» (ἀπιστεῖς γὰρ δὴ πῶς ἡ καλουμένη μάθησις ἀνάμνησίς ἐστιν;) όταν ίχνη δεισιδαιμονίας ανακαλύπτουμε συχνά με θλιβερή κατάπληξη, ακόμη και σε πνεύματα φωτεινά, ανάγεται στο γεγονός ότι σε κάθε ον εξακολουθούν να ζουν οι ιδέες (κάποια δηλ. χαρακτηριστικά των προγόνων) (αταβισμός) με τη μορφή αναμνήσεων, συχνά ασυνείδητων και σκοτεινών, αλλά πάντοτε υπαρκτών και δεν χρειάζεται παρά η εξωτερική παρόρμηση για να προβάλουν σε απόλυτη διαύγεια και να εκτυφλώσουν με τις ακτίνες τους ολόκληρη την ύπαρξη της ψυχής.

Σύμφωνα όμως με τον Νορμπέρτο Μπόμπιο:

«Η δύναμη της προκατάληψης οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι η πίστη σε μια ψεύτικη γνώμη συχνά ανταποκρίνεται στις επιθυμίες μας, διεγείρει τα πάθη μας και ικανοποιεί τα συμφέροντά μας».
-Νορμπέρτο Μπόμπιο, Ηθική και Πολιτική (Etica e Politica), ed. Modatori, Μιλάνο 2009

Διακρίσεις

Στην αγγλική γλώσσα υπάρχουν τρεις διαφορετικές λέξεις, όπως: Self-absorpion (προκατάληψη γύρω από τον εαυτό μας), Self Partiality (προκατάληψη απόψεων), Ageism (προκατάληψη έναντι των ηλικιωμένων) και άλλες δώδεκα διαφορετικές λέξεις που συνδέονται με την προκατάληψη και προσδιορίζουν το υπόβαθρό της και κυρίως τις διαβαθμίσεις της, όπως engrossment, prenotion, prepossesion, prediletion, preconcived idea, preoccupancy λατ. (preoccupio= προκαταλαμβάνω) που αναφέρονται στις προδιαθέσεις εύνοιας, στις προτιμήσεις, στις ιδεοληψίες, στο προαίσθημα, στην προδίκαση και στην αποδοχή ενός γεγονότος και στην απορρόφηση γύρω από τον εαυτό μας.

Υπάρχουν πολλών ειδών διακρίσεις, όπως γενικά η ηθική και συναισθηματική προκατάληψη· σπουδαιότερη όμως διάκριση και η πιο χρήσιμη είναι αυτή μεταξύ ατομικών και συλλογικών προκαταλήψεων.

Προλήψεις και προκαταλήψεις

Οι προλήψεις σε σχέση με την προκατάληψη είναι ήπιας μορφής, συνοδεύονται από απευχές (ξόρκια) για εκτροπή του κακού και δεν θίγουν τρίτα πρόσωπα, όπως η συνάντηση ενός μαύρου γάτου, το κτύπημα του ξύλου ή το έξω από εδώ στο άκουσμα της λέξης διάβολος. Ακόμα και στις μέρες μας ένα αρχαίο εθιμοτυπικό της λιτανείας, που παρατηρείται σε περιπτώσεις ανομβρίας, αναβιώνει και με τις ευλογίες της εκκλησίας.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, στην «Γυφτοπούλα» αναπαριστά με εύγλωττο τρόπο την περίπτωση της φυλετικής διάκρισης (ρατσισμός), όπου στην τοπική κοινωνία, μεταξύ των άλλων, οι αγυιόπαιδες πετροβολούν την Αϊμά, έτσι χωρίς λόγο, γιατί είχαν μάθει από το περίγυρό τους ότι οι γύφτισσες είναι αβάφτιστες και κλέφτρες.