Σόφισμα

Στη Φιλοσοφία με τον όρο σόφισμα χαρακτηρίζεται γενικά ένας συλλογισμός που έχει αφετηρία κάποιες αληθινές προτάσεις, ή προτάσεις που εκλαμβάνονται εξαρχής ως αληθινές, αλλά καταλήγει είτε αφαιρετικά (έκπτωση), είτε προσθετικά, είτε με κάποιο άλλο δυσδιάκριτο λογικό σφάλμα σε συμπέρασμα που παρουσιάζεται ως αληθές, καλούμενος εξ αυτού και ψευδώνυμος συλλογισμός.
Πρόκειται δηλαδή για συναρπαστικό συλλογισμό που καταλήγει σ΄ ένα λογοπαίγνιο που σκοπεύει να προκαλέσει σύγχυση στον συνομιλητή ή τον ακροατή.
Επίσης τα σοφίσματα μπορεί να είναι δηλώσεις ή υποθέσεις που παρουσιάζουν αντιφάσεις ή φαινομενικά παράδοξα, όπως για παράδειγμα όταν παρουσιάζονται σαν να είναι ταυτόχρονα αληθείς δηλώσεις της μορφής: «το Α συνεπάγεται Β» και «το Α συνεπάγεται όχι-Β».

Ο Thubal Holofernes, θεολόγος σοφιστής στο έργο του Ραμπελαί, Γαργαντούας (παρωδία των θεολόγων της Σορβόνης του 16ου αι.)

Ετυμολογικά είναι παράγωγο ουσιαστικό της λέξης σοφιστής που εκπορεύεται από του σοφιστές, λόγω της ευρείας χρήσης του κατά την άσκηση της ρητορικής τους τέχνης σε περιπτώσεις «Ἀδίκως χρῆσθαι τῇ ῥητορικῇ», όπως στο Ελένης Εγκώμιον του Γοργία. Με τη μελέτη του ασχολήθηκαν κορυφαίοι φιλόσοφοι, όπως ο Αριστοτέλης (Σοφιστικοί έλεγχοι) και ο Σοπενχάουερ (Schopenhauer), και κατά καιρούς ο κατάλογος των σοφισμάτων εμπλουτίζεται με καινούργια.

Τα σοφίσματα είναι είτε λογικά εσφαλμένοι συλλογισμοί είτε έγκυροι ή ορθοί συλλογισμοί που παραβιάζουν κάποια από τις αρχές που διέπουν τον επιχειρηματικό λόγο. Συνεξετάζονται μαζί με άλλες έννοιες, όπως «Θεωρίες συνωμοσίας», «Προπαγάνδα», «Ψευδοεπιστήμες «Ουφολογία - αστρολογία»» στα βασικά πλαίσια των στοιχείων κριτικής επιχειρηματολογίας. Είναι όμως με τέτοιο τρόπο διατυπωμένα, ώστε εκ πρώτης όψεως να πείθουν αυτούς στους οποίους απευθύνονται. Γι΄αυτό το λόγο τα σοφίσματα χρησιμοποιούν συχνά εσκεμμένα με στόχο να παραπλανηθεί ο αποδέκτης του.

Ο ορισμός του επιχειρήματος

Η θέση που υποστηρίζεται ονομάζεται συμπέρασμα του επιχειρήματος. Για να έχουμε επιχείρημα πρέπει να υπάρχει το συμπέρασμα και τουλάχιστον μια προκείμενη, ενώ οι λόγοι που προβάλλονται είναι οι προκείμενες.

• Όλοι οι αετοί έχουν φτερά
• Ο ξάδελφός μου είναι αετός
• Συμπέρασμα: Ο ξάδελφός μου έχει φτερά

Το σόφισμα αυτό, γνωστό ως «Το σόφισμα της αμφιλογίας», όπως και ο χρησμός του Μαντείου των Δελφών "Κροίσος Άλυν διαβάς μεγάλην αρχήν καταλύσει" όπου η λέξη "αρχή" μπορεί ν΄ αφορά το κράτος του Κροίσου ή του Κύρου (λέξη αμφίσημη), παρατηρείται, όταν σε ένα επιχείρημα χρησιμοποιείται δυο ή περισσότερες φορές η ίδια λέξη με διαφορετική κάθε φορά σημασία. Με τη μέθοδο αυτή το επιχείρημα αποκτά μια επίφαση εγκυρότητας, η οποία όμως διαλύεται, όταν αντικαταστήσουμε μια εμφάνιση της εν λόγω λέξης στο επιχείρημα, τη λέξη που έχει παραπλήσια σημασία.

Το παραπάνω σύνολο προτάσεων, ακόμα και αν μας φαίνεται ανόητο ή παράλογο, αποτελεί επιχείρημα, καθώς έχει τη δομή «επειδή... άρα...». Αντίθετα. η πρόταση «Το κρασί της Αχαΐας είναι το καλύτερο» με την οποία πολλοί θα συμφωνούσαν, δεν αποτελεί επιχείρημα, καθώς ο συντάκτης δεν προβάλλει κάποιους λόγους για να τεκμηριώσει τη θέση του. Ακόμα, οι υποθετικοί λόγοι του τύπου «αν βάψω τα μαλλιά μου κόκκινα, ο Βρασίδας θα με προσέξει» δεν αποτελούν επιχείρημα, καθώς ο ομιλητής κάνει απλώς μια υπόθεση και δεν επιχειρεί να τεκμηριώσει μια θέση που υποστηρίζει.

Διάκριση

Γενικά τα σοφίσματα διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίας σε «σοφίσματα παρά τη λέξη» και «σοφίσματα παρά τα πράγματα» όπου κάθε μία εξ αυτών διακρίνεται επιμέρους.

Σοφίσματα παρά τη λέξη

• Σόφισμα παρά την ομωνυμία: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός που προκύπτει από διττή σημασία όρου (λέξης). Συνηθέστερα τέτοια σοφίσματα ήταν οι χρησμοί. Παράδειγμα: "Κροίσος Άλυν διαβάς μεγάλην αρχήν καταλύσει" όπου η λέξη "αρχή" μπορεί ν΄ αφορά το κράτος του Κροίσου ή του Κύρου (λέξη αμφίσημη). Παρόμοιο είναι και εκείνο του Ηρόδοτου "Ω θείη Σαλαμίς απωλείς δε συ τέκνα γυναικών", όπου η λέξη "τέκνα" αμφίσημη, Περσών ή Ελλήνων.
• Σόφισμα παρά το σχήμα: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός που λαμβάνοντας την μεταφορική έννοια λέξης την παρουσιάζει ως αληθή. Παράδειγμα:

Τα σαρκοφάγα ζώα είναι αιμοσταγή

Ο Αμπντούλ Χαμίτ ήταν αιμοσταγής

Συνεπώς ο Αμπτούλ Χαμίτ ήταν σαρκοφάγο ζώο (!) (σόφισμα παρά σχήμα)

• Σόφισμα παρά την αμφιβολία: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός που προέρχεται από λανθασμένη σύνταξη των λέξεων (όρων). Παράδειγμα, το αναφερόμενο από τον Αριστοτέλη: "το βούλεσθαι λαβείν με τους πολεμίους", όπου δεν διακρίνεται ποιο είναι το υποκείμενο, το "με" ή το "πολεμίους";
• Σόφισμα παρά την σύνθεση: χαρακτηρίζεται ο αθροιστικός συλλογισμός που προέρχεται με λέξεις διαφορετικών εννοιών
• Σόφισμα παρά τη διαίρεση (αφαίρεση): χαρακτηρίζεται ο αφαιρετικός συλλογισμός που προέρχεται από λέξεις διαφορετικών εννοιών. Είναι το αντίστροφο του προηγουμένου. Παράδειγμα:

"Ο έχων δις δύο και εν, έχει και έξ

η ανθρώπινη χειρ έχει δις δύο και ένα δακτύλους

άρα η ανθρώπιη χειρ έχει έξι δακτύλους" (!)

Η άθροιση γίνεται στη πρώτη πρόταση, το δις συναθροίζει και το εν σε δύο, {2Χ(2+1)}, ενώ στη δεύτερη πρόταση μερίζεται {(2Χ2)+1}.

• Σόφισμα παρά την προσωδία: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός που προέρχεται από διάφορο τονισμό των λέξεων. Παράδειγμα, το αναφερόμενο από τον ρήτορα Ερμογένη: "Εταίρα χρυσία εί φεροίη, δημοσια έστω", όπου η λέξη "δημοσια" διαβάζεται δημόσια ή δημοσία. Συνήθως τα σοφίσματα αυτού του τύπου αναφέρονται είτε με κεφαλαία γράμματα είτε χωρίς σημεία στίξης, π.χ. "Οι Εβραιοι στις γιορτες τους, τρωνε παιδακια", όπου η λέξη "παιδακια" διαβάζεται παιδάκια ή παϊδάκια.

Σοφίσματα παρά τα πράγματα

• Σόφισμα παρά συμβάντος ή πλαστής καθολικότητας: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός κατά τον οποίο γενικεύεται μία πρόταση που ισχύει σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις. Έτσι οι εξ αυτών αποδεικτικοί λόγοι δεν είναι αληθείς αφού στηρίζονται σε λανθασμένα συμπεράσματα.
• Σόφισμα παρά μη αιτίου ως αίτιο: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός που προέρχεται κατά σύμπτωση ή κατά διαδοχή δύο φαινομένων που εκλαμβάνονται να σχετίζονται ενώ δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Τα συμπεράσματα, (σοφίσματα) αυτού του τύπου λέγονται επίσης και σκωπτικά "το μετά τούτο επομένως δια τούτο".
• Σόφισμα εμβολής ή μετάθεσης: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός εκείνος που βασίζεται στην άρση του ηγουμένου στη θέση του επομένου, όπου οι αποδεικτικοί λόγοι ως προτάσεις δεν αποδεικνύονται.
• Σόφισμα παρά ζητουμένου: Μοιάζει με το προηγούμενο πλην όμως περιλαμβάνει επιμέρους περιπτώσεις.
• Σόφισμα άλματος, ή αποδεικτικού άλματος: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός που δεν ακολουθεί τη σειρά συνάφειας των πραγμάτων δίνοντας έτσι αποδεικτικούς λόγους στους οποίους λείπει ενδιάμεσος κρίκος συνάφειας.
• Σόφισμα ετερο-ζήτησης, ή παρεισαγωγής: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός του οποίου το συμπέρασμα προέρχεται με εισαγωγή υποβολιμαίων προτάσεων όπου ο λόγος τότε γίνεται ευρύτερος ή στενότερος του δέοντος. Το σόφισμα αυτού του τύπου αν προέρχεται από άγνοια χαρακτηρίζεται εξ "αγνοίας ελέγχου", αν όμως επίτηδες τότε λέγεται "σόφισμα αντιστροφής ελέγχου". Χαρακτηριστικοί υπήρξαν πολλοί λόγοι αρχαίων Ελλήνων ρητόρων που επαναλαμβάνουν όχι σπάνια και σύγχρονοι πολιτικοί.
• Σόφισμα παραπειστικό: χαρακτηρίζεται ο συλλογισμός που προέρχεται κυρίως από απαντήσεις σε παραπειστικές ερωτήσεις. Τέτοια προκαλούμενα σοφίσματα θεωρούνται πλέον επικίνδυνα και θα πρέπει ν΄ αποκλείονται πάραυτα. Δυστυχώς τέτοιοι συλλογισμοί παρατηρούνται να εξάγονται σήμερα κυρίως σε προανακρίσεις που διενεργούνται είτε με κάποια σκοπιμότητα, είτε για την επίσπευση του χρόνου της διαδικασίας, αδιαφορώντας για την μετέπειτα εξέλιξη των επί των υποθέσεων. Αυτών των περιπτώσεων που αποτελούν αυθαιρεσίες συνιστάται η δημόσια καταγγελία τους. Οι ελληνικές δικαστικές Αρχές παρέχουν ιδιαίτερη προστασία των εξεταζομένων από τυχόν παραπειστικές ερωτήσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε εσφαλμένα συμπεράσματα.
• Σόφισμα πολλαπλών ερωτήσεων. Μοιάζει με το προηγούμενο πλην όμως ο συλλογισμός προέρχεται από πολλαπλές ερωτήσεις επιδιώκοντας συμπέρασμα από τη συναγωγή των απαντήσεων. Απαντάται κυρίως σε εκφωνήσεις λόγων πολιτικού και θρησκευτικού χαρακτήρα όπου ο ίδιος ο ρήτορας δίνει τις απαντήσεις και προκαλεί το επιδιωκόμενο συμπέρασμα, π.χ. σόφισμα του σωρείτη.

Θέση του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης στο υπέροχο έργο του «Όργανο» περιλαμβάνει επιμέρους τους «Σοφιστικούς ελέγχους» που αποτελούν στο σύνολο των λογικών συγγραμμάτων του θεωρεί τα σοφίσματα λογικά σφάλματα, χαρακτηρίζοντάς τα «λόγους εριστικούς», προτείνοντας ως μέθοδο επίλυσής τους τον επιμερισμό ή τη σύνθεση των εννοιών επί των οποίων αυτά στηρίζονται. Σημειώνεται όμως ότι αυτή τη μέθοδο χρησιμοποιούν και οι ρήτορες προκειμένου ν΄ αντικρούσουν τέτοια σοφίσματα.

Θέση του Μπένθαμ

Στη νεότερη, σύγχρονη εποχή, ο Ιερεμίας Μπένθαμ, (1748-1832), Άγγλος φιλόσοφος, φέρεται να μέμφεται τα σοφίσματα ιδιαίτερα όταν γίνεται χρήση αυτών στη δικαιοσύνη και την πολιτική, σημειώνοντας αντίστοιχα ότι: δεν μπορεί να βασίζεται η αναζήτηση της αλήθειας στη λογική, που μπορεί να υπερέχει, έναντι της ακολουθητέας της δικαιοσύνης. Ομοίως κατά τον ίδιον η επίκληση της αρχής «η κατάχρηση όχι ως επιχείρημα κατά της χρήσης» αποτελεί «σοφιστικό τρόπο» με τον οποίο επιχειρείται η αγνόηση των οποιονδήποτε αρνητικών συνεπειών που μπορεί να επιφέρει ένας πολιτικός θεσμός.

Κρατούσα αντίληψη

Την άποψη του Μπένθαμ επί της δικαιοσύνης συμμερίζονται σήμερα όλοι οι σοβαροί γενικοί και ειδικοί ανακριτές (πολιτικοί, στρατιωτικοί και ιερωμένοι).

Σπουδαιότερα σοφίσματα

Σπουδαιότερα σοφίσματα στην ιστορία της φιλοσοφίας ήταν τα:

• Σόφισμα του βέλους του Ζήνωνα του Ελεάτη
• Σόφισμα της χελώνας ομοίως του Ζήνωνα
• Σόφισμα του φαλακρού, του Ευβουλίδη
• Σόφισμα του σωρείτη, αντίστροφο του προηγουμένου, του Ευβουλίδη ή κατ΄ άλλους του Ζήνωνα,
• Σόφισμα του κερατίτη, αναφέρεται από τον Διογένη τον Λαέρτιο
• Σόφισμα του ψευδόμενου
• Σόφισμα του εγκεκαλυμμένου κ.ά.

Άλλου τύπου σοφίσματα

Ο κατάλογος που ακολουθεί περιλαμβάνει τα περισσότερο συνηθισμένα σοφίσματα που απαντούν στη σύγχρονη βιβλιογραφία. Δεν μπορεί να δημιουργηθεί ένας στερεότυπος κατάλογος γιατί είναι στη φύση ορισμένων ανθρώπων να επινοούν κάθε λίγο και λιγάκι νέα σοφίσματα. Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι τα σοφίσματα είναι συνήθως δυσδιάκριτα και απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή προκειμένου να αναγνωριστούν. Το κέρδος όμως είναι σημαντικό, δεδομένου ότι πολλές φορές αρκεί να επισημάνει κανείς ένα σόφισμα για να απορρίψει μια θέση με την οποία διαφωνεί.

Το σόφισμα της σύνθεσης

Το σόφισμα αυτό διαπράττεται, όταν ισχυρίζεται κανείς πως εκείνο το οποίο ισχύει για κάθε μέρος ενός συνόλου ή για κάθε μέλος μιας ομάδας, ισχύει αναγκαστικά και για το σύνολο ή την ομάδα. Αυτό δεν σημαίνει ότι αποκλείεται να ισχύει, απλά ότι δεν είναι λογικά αναγκαίο να ισχύει.

«Αφού κάθε εξάρτημα του αυτοκινήτου μου είναι ελαφρύ, το ίδιο το αυτοκίνητου μου είναι ελαφρύ»

Το σόφισμα της διαίρεσης

Πρόκειται για το ακριβώς αντίθετο από το προηγούμενο σόφισμα. Εμφανίζεται, όταν ισχυριζόμαστε πως, ό,τι ισχύει για ένα σύνολο ή για μια ομάδα, ισχύει αναγκαστικά και για κάθε μέλος της ομάδας. «Αφού η Ελβετία είναι πλούσιο κράτος, κάθε Ελβετός είναι πλούσιος».

Το σόφισμα της εσφαλμένης επίκλησης της αυθεντίας

Στο πλαίσιο ενός επιχειρηματικού διαλόγου ή κατά τη συγγραφή ενός κειμένου πολλές φορές παρουσιάζουμε μια θέση την οποία προβάλλουμε ως ορθή για το μόνο λόγο ότι προέρχεται από μια αυθεντία, δηλαδή από μια πηγή τέτοιου γνωσιακού κύρους την οποία θεωρούμε ότι κανένας δεν είναι δυνατόν να αμφισβητήσει Το αν θα δεχθούν οι συνομιλητές μας ή οι αναγνώστες την αυθεντία που επικαλούμαστε θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το αν την αναγνωρίζουν ως αυθεντία. Για παράδειγμα ένα Χριστιανός που παραπέμπει μόνο στη αυθεντία της Αγίας Γραφής μάλλον δεν θα πείσει τους Μουσουλμάνους συνομιλητές του και θα πρέπει να καταφύγει σε άλλου είδους επιχειρήματα.

Σημειώσεις

Τα σοφίσματα βρίσκονται κατάσπαρτα κυρίως στα διάφορα συγγράμματα των αρχαίων Ελλήνων προσωκρατικών φιλοσόφων. Πρώτοι που συγκέντρωσαν τα διάφορα σοφίσματα από τα αρχαία συγγράμματα που έχουν διασωθεί ήταν ο ο Ντηλς που τα συμπεριέλαβε στη τρίτομη συλλογή αποσπασμάτων των προσωκρατικών, που εξέδωσε το 1912 ("History of Greece VIII") καθώς και ο Κομπέρτζ στο έργο του "Sophistic und Rhetoric", που εξέδωσε το ίδιο έτος.

Πηγές

• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα τομ.55ος, σελ.45.
• Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τομ., σελ.
• Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου τομ17ος., σελ.131-132
• Αναλυτικά Πρότερα
• Λογική, Ο.Ε.Σ.Β. για του μαθητές της ΣΤ΄ τάξης του Γυμνασίου, 1964
• Φιλήμων Παιονίδης, Στοιχεία κριτικής επιχειρηματολογίας, σσ. 53-68 εκδόσεις ΖΗΤΗ, 2014 ISBN 978-960-456-413-2

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία

• Ιωάννης Αναστασίου, Αρχαία Σοφιστική, εκδ. Βουδούρη, 1981
• Δημήτρης Μαυροσκούφης, Διδακτική μεθοδολογία και ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, εκδ. Κυριακίδης, 2008
• Φιλιππος Καργόπουλος, Εισαγωγή στη συμβολική λογική, εκδ. Βάνιας

Ξένη βιβλιογραφία

• Walton Douglas, Informal Logig: A Handbook for Critical Argumentation, Gambridge University Press, 1989
• Σοπενχάουερ (Arthur Schopenhauer), Εριστική διαλεκτική, μετάφραση Θ. Λουπασάκης, εκδ. PRINTA