Άρμα Θέσπιδος

Με το όνομα Άρμα Θέσπιδος ονομάστηκε λυόμενο φορητό θέατρο (θίασος) που ιδρύθηκε από το Βασιλικό Θέατρο, με πρωτοβουλία και επί γενικής διευθύνσεως του Κωστή Μπαστιά (Σεπτ. 1937 - Απρ. 1941), καθώς, κατά την παράδοση, "οι ηθοποιοί του αρχαίου ποιητή και θιασάρχη Θέσπιδος περιφέρονταν μέσα σ' ένα αμάξι, τραγουδώντας χορικά άσματα και μονωδίες απ' τα έργα του". Σκοπός του σύγχρονου Άρματος ήταν η διάδοση του καλού θεάτρου σε όλη την Ελλάδα, αντί των τότε "μπουλουκιών".

Η εβδομαδιαία εφημερίδα "Τα Παρασκήνια" (16 Σεπτεμβρίου 1939) για την έναρξη των παραστάσεων του "Άρματος Θέσπιδος". Διακρίνονται άρθρα του πρώτου διευθυντή του θεάτρου Νίκου Παρασκευά, του γενικού γραμματέα Διονύση Ρώμα, του σκηνοθέτη Πέλου Κατσέλη και του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Δοξιάδη.

Η γέννηση της ιδέας

Η αρχική ιδέα ήταν του Κωστή Μπαστιά, ο οποίος γνώριζε ότι παρόμοια θέατρα λειτουργούσαν στην Ιταλία, τα Carri di Tespi, και στη Γερμανία, τα Wanderbühnen. Ευρισκόμενος στην Ιταλία, ως γενικός διευθυντής Γραμμάτων και Καλών Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας και συνοδευόμενος από τον Α΄ σκηνοθέτη του Βασιλικού Θεάτρου Δημήτρη Ροντήρη για τα εγκαίνια της παγκόσμιας καλλιτεχνικής έκθεσης της Βενετίας, την Μπιενάλε(1938), αποφάσισαν να ερευνήσουν τα ιταλικά Carri και να συνεχίσουν για Βερολίνο και Βιέννη για να εξετάσουν τα αντίστοιχα Γερμανικά. Γυρίζοντας στην Αθήνα, ο Μπαστιάς κάλεσε τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Δοξιάδη, υπεύθυνο για τα νέα κρατικά θέατρα, να του εκθέσει τις πληροφορίες που είχε συλλέξει για το νέο Άρμα Θέσπιδος.

Η κατασκευή του Άρματος

Πρόπλασμα του Άρματος Θέσπιδος που παρουσίασε ο "γενικός" του Βασιλικού Θεάτρου Κ. Μπαστιάς και ο αρχιτέκτων Κ. Δοξιάδης στον πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά προς έγκριση στις 11 Φεβρουαρίου 1939.

Ο νέος τότε Δοξιάδης στάθηκε αντάξιος της πρόκλησης και σχεδίασε ένα ελληνικό τεχνολογικό επίτευγμα. Το Άρμα Θέσπιδος "είχε χωρητικότητα 1000 θεατών --500 στην πλατεία και 500 στον εξώστη-- και αποτελείτο από έναν σιδερένιο σκελετό που μπορούσε να λυθεί και να επανασυναρμολογηθεί. Η σκηνή, πλάτους εννέα μέτρων, ήταν περιστροφική, με δύο μικρότερες και λίγο πιο ψηλές σκηνές στα πλάγια για μονολόγους. Όλο το θέατρο είχε διαστάσεις 26 x 45 μέτρα και, εκτός από τη σκηνή, την πλατεία και τον εξώστη με τα ανάλογα καθίσματα, διέθετε είκοσι καμαρίνια, τέσσερα γραφεία διοίκησης, τέσσερα ταμεία και εγκαταστάσεις υγιεινής. Μέσα σε λίγες ώρες μπορούσε να στηθεί σε πλατείες ή άλλους ανοικτούς χώρους. Μεταφερόταν με δεκαπέντε ειδικά φορτηγά, ένα φορτηγό με γεννήτρια για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος και δύο λεωφορεία για τους είκοσι οκτώ ηθοποιούς και τη διοίκηση".

Η λειτουργία του θιάσου

Το Άρμα Θέσπιδος, με διευθυντή στην αρχή τον Νίκο Παρασκευά και μετά τον Πέλο Κατσέλη, που υπηρέτησε και ως σκηνοθέτης του, γενικό γραμματέα τον λογοτέχνη και θεατρικό συγγραφέα Διονύση Ρώμα, και πρωταγωνιστές τον Χρήστο Τσαγανέα, τη Νίτσα Τσαγανέα, τη Θάλεια Καλλιγά, τον Χριστόφορο Νέζερ, τη Λέλα Ησαΐα, τον Ανδρέα Παντόπουλο, τον Τζαβαλά Καρούσο, τη Μερόπη Ροζάν, τη Χριστίνα Καλογερίκου και τον Περικλή Γαβριηλίδη, έδωσε τη πρώτη του παράσταση στην Κόρινθο με τον Οθέλλο του Σαίξπηρ στις 17 Σεπτεμβρίου 1939. Ο ηθοποιός του "Εθνικού" Βασίλης Κανάκης, στο ογκωδέστατο έργο του, αναφέρει τη δημιουργία του "Άρματος", ως επίτευγμα της εποχής Μπαστιά, καθώς:

[...]έκανε αισθητή την παρουσία του Εθνικού Θεάτρου και εκτός των τοιχών της Αθήνας, σε πόλεις, κωμοπόλεις, ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα χωριά της ελληνικής επικράτειας. Και αυτό το πέτυχε με τη δημιουργία του "Άρματος Θέσπιδος", μιας κινητής θεατρικής μονάδας, με όλο τον σκηνικό εξοπλισμό της, που κυλούσε πάνω σε καμιόνια και πούλμαν της εποχής, ειδικά αγορασμένα από το εξωτερικό για την περίσταση. [...] Με την ίδρυση του "Άρματος", βρήκε δουλειά και "φάγανε ψωμί" αρκετοί ηθοποιοί, που τον καιρό εκείνο κυνηγούσαν το μεροκάματο με το ...δίκανο.

Το Δραματολόγιο

Σε διαφημίσεις στον τύπο και με φέιγ βολάν που μοιράζονταν σε όλες τις πόλεις όπου θα εμφανίζετο το "Άρμα Θέσπιδος", το "Βασιλικό Θέατρο" προωθούσε το παράρτημά του και πληροφορούσε το κοινό ότι όλες οι παραστάσεις ερμηνεύονται με νέες σκηνοθεσίες των έργων του "Βασιλικού" και ότι, πέραν των καθημερινών βραδινών παραστάσεων, θα δίδονταν και λαϊκές απογευματινές κάθε Πέμπτη και Σάββατο. Το δραματολόγιο του Άρματος έμοιαζε πολύ με το πλούσιο ρεπερτόριο που είχε αναπτυχθεί στο Βασιλικό (Εθνικό) Θέατρο από το 1932, όταν πρωτοάρχισαν οι παραστάσεις του, ως "Εθνικού Θεάτρου", με σκηνοθέτη τον Φώτο Πολίτη. Ο Α΄ σκηνοθέτης του "Άρματος" Πέλος Κατσέλης ανέβασε το 1939 ξένο και ελληνικό ρεπερτόριο με έργα όπως:

• Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Ο Έμπορος της Βενετίας
• Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Οθέλλος
• Νικολάι Γκόγκολ, Ο Επιθεωρητής
• Γκέρχαρτ Χάουπτμαν, Πριν απ' το Ηλιοβασίλεμα
• Γκρεγκόριο Μαρτίνεθ Σιέρρα, Το τραγούδι της κούνιας
• Άντον Τσέχωφ, Ένας γάμος
• Ευγενίου Ο'Νήλλ, Άννα Κρίστι
• Θεόδωρου Συναδινού, Εσύ φταίς...
• Δημήτρη Μπόγρη, Τ' Αρραβωνιάσματα
• Άγγελου Τερζάκη, Είλωτες
• Αλέκου Μ. Λιδωρίκη, Η μεγάλη στιγμή
• Διονυσίου Ρώμα, Ζακυνθινή Σερενάτα

Ο πόλεμος και το τέλος του Άρματος Θέσπιδος

Πριν αρχίσει ο πόλεμος στο Αλβανικό μέτωπο, την 28η Οκτωβρίου 1940, το Άρμα Θέσπιδος βρισκόταν σε περιοδεία στη Μακεδονία, όπου έφθασε επείγουσα εμπιστευτική επιστολή (30 Αυγούστου 1940) του "γενικού" Κωστή Μπαστιά με εντολή προερχόμενη από το Α΄ Σώμα Στρατού, όπως το λεωφορείο του Άρματος κατευθυνθεί αμέσως και παραδοθεί στον Α΄ όρχον αυτοκινήτων Αθηνών. Ήδη, μετά τον τορπιλισμό του ευδρόμου "Έλλη", όλα τα αυτοκίνητα και φορτηγά της ελληνικής επικράτειας είχαν καταγραφεί εν όψει της επερχόμενης επιστράτευσης, με λεπτομερείς οδηγίες που θα έπρεπε να παρουσιαστούν.

Ο ηθοποιός του Άρματος Χριστόφορος Νέζερ έγραψε χρόνια αργότερα:

Μολαtαύτα, η αποστολή του Άρματος πρέπει να ομολογήσω πέτυχε [...] Θυμάμαι πάντα με συγκίνηση την εποχή αυτή της περιοδείας με το "Άρμα" και πόσο έντονη ήταν η συναίσθηση ότι επιτελούσαμε "σκοπόν" στις κρίσιμες εκείνες ώρες της προετοιμασίας του πολέμου, ιδίως όταν περιοδεύαμε στις βόρειες επαρχίες, όπου πάντα ο εθνικός παλμός είναι πιο ευαίσθητος και πιο αντιληπτός.

Με την Κατοχή και την Κυβέρνηση των δοσιλόγων ήρθε και το τέλος του Άρματος. Το "Βασιλικό Θέατρο" μετονομάστηκε σε "Εθνικό Θέατρο", ο "γενικός" Κωστής Μπαστιάς απεχώρησε και φυλακίστηκε ως αγγλόφιλος, ο διευθυντής του Άρματος Πέλος Κατσέλης παραιτήθηκε και αυτός, και η νέα διοίκηση του θεάτρου δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη συνέχιση του "Άρματος". Στα επόμενα χρόνια, μετά την Απελευθέρωση, έγιναν ορισμένες προσπάθειες αναβίωσής του χωρίς επιτυχία.

Πηγές

• Δοξιάδης, Κ.Α., "Το Άρμα Θέσπιδος του Βασιλικού Θεάτρου. Εν περιοδεύον θέατρον", Τεχνικά Χρονικά, Φεβρ. 1940, σ. 83-89.
• Κανάκης, Βασίλης, Εθνικό Θέατρο, Εξήντα χρόνια σκηνή και παρασκήνιο, Αθήνα 1999.
• Μπαστιάς, Γιάννης Κ., Κωστής Μπαστιάς, Δημοσιογραφία-Θέατρο-Λογοτεχνία, κεφ. 21 & 22, Εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα 2005, σ. 275, 277, 315-318.
• Σολομός, Αλέξης, Θεατρικό Λεξικό, Αθήνα 1989.
• Φεσσά-Εμμανουήλ, Ελένη, Η Αρχιτεκτονική του Νεοελληνικού Θεάτρου 1720-1940, τ. Β΄, Αθήνα 1994, σ. 65-67.
• Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου—Άρμα Θέσπιδος.