Δάμων και Φιντίας

Για για άλλα άτομα με το ίδιο όνομα, δείτε: Δάμων (αποσαφήνιση).

Ο Δάμωνας (Δάμων) και ο Φειδίας (αναφέρεται εσφαλμένα διεθνώς και ως Πυθίας) ήταν μυθικά πρόσωπα - φίλοι που έμειναν στην ιστορία για τη μέχρι θανάτου φιλία τους, η οποία έγινε πρότυπο και ενέπνευσε πολλά έργα ζωγραφικής, μουσικής, αλλά και κινηματογραφικές ταινίες. Οι δύο φιλόσοφοι ζούσαν ή βρέθηκαν στις Συρακούσες την εποχή που αυτές διοικούνταν απολυταρχικά από τον Διονύσιο τον Νεότερο (367-357 και πάλι 346-343) και ο Φιδίας δίκαια ή μη, κατηγορήθηκε ότι σχεδίαζε την ανατροπή του τυράννου. Συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά του ικανοποίησαν την τελευταία επιθυμία να επισκεφθεί τους συγγενείς του ή να τακτοποιήσει κάποιες σοβαρές υποθέσεις υπό τον όρο - αν δεν επιστρέψει εγκαίρως - να εκτελεστεί αντ΄ αυτού ο φίλος του Δάμωνας, που προσφέρθηκε επί τούτου εθελοντικά.

Αναπαράσταση των δύο φίλων λίγο πριν από την επαπειλούμενη εκτέλεση -έτσι τους φαντάστηκαν το 1896 οι Αμερικανοί στο βιβλίο της Χέλεν Γκέρμπερ Story of the Greeks

Βασική ιστορία

Δάμων, Φιντίας και Διονύσιος, 1826, έργο με το οποίο ο 24χρονος τότε Ελουά Φερόν κέρδισε στη Γαλλία το πρώτο "Βραβείο της Ρώμης"

Σύμφωνα με όσα γράφτηκαν (από τον Κικέρωνα, τον Βαλέριο Μάξιμο, τον Ιάμβλιχο τον φιλόσοφο Αριστόξενο, τον Πορφύριο και τον Διόδωρο τον Σικελό) μετά την απόφαση του Διονυσίου να εκτελέσει τον Φιντία, ο Δάμωνας ίσως προσπαθεί να εκμαιεύσει χάρη, όμως δεν εισακούεται. Επειδή ο Φιντίας έχει σοβαρές εκκρεμότητες σχετικές με τις ευθύνες του και στον κύκλο των Πυθαγορείων (δεν ξέρουμε τι είδους) ο Δάμων μένει ως όμηρος, ανθρώπινο ενέχυρο ή εγγύηση, και εκείνος φεύγει να τις τακτοποιήσει. Αν δεν επιστρέψει εγκαίρως, στη θέση του θα εκτελεστεί ο Δάμων. Δεν είναι βέβαιο πώς ακριβώς βρέθηκε ο Δάμων σε αυτή τη θέση αν και όλοι συμφωνούν ότι ήταν προθυμότατος. Πιθανόν να προσφέρθηκε μόνος του ώστε να τακτοποιήσει ο φίλος του τις υποθέσεις του, πιθανόν και να το πρότεινε ο Φιντίας σίγουρος ότι δε θα αμφισβητείτο ο λόγος της τιμής του ότι θα επιστρέψει, ίσως και να ήταν ιδέα του Διονυσίου - όταν δηλαδή ο Φιντίας ζήτησε αναστολή εκτέλεσης της ποινής για λίγες ώρες ώστε να ρυθμίσει σοβαρά ζητήματα, πιθανόν ο Διονύσιος να του είπε «εντάξει, αλλά θα κρατήσω όμηρο τον Δάμωνα». Το μόνο βέβαιο είναι ότι ο Δάμων με φυσικότητα και εμπιστοσύνη αποδέχτηκε την ομηρία. Αν ο Φιντίας δεν επέστρεφε, θα σταύρωναν ή θα αποκεφάλιζαν εκείνον στη θέση του.

Ο μυθιστορηματικές παραλλαγές του μύθου αναφέρουν ότι έφυγε με τα πόδια για το χωριό του που δεν ήταν ιδιαίτερα κοντά στις Συρακούσες και ότι αφού τακτοποίησε τα της μητέρας και της αδελφής του, την πάντρεψε δηλαδή, στον δρόμο της επιστροφής τον έπιασαν ληστές, ότι ξέφυγε αλλά βρέθηκε σε ένα φουσκωμένο ποτάμι και ταλαιπωρήθηκε να το διαβεί και ότι έβλεπε τον ήλιο να δύει και να πλησιάζει η ώρα της εκτέλεσης και να αγωνιά για τον φίλο του. Όμως πιο τεκμηριωμένο φαίνεται πως έλειψε για λίγο και εκτός από τον Υγίνο κανείς δεν αναφέρεται σε γάμους, ληστές και ποτάμια.

Στο μεταξύ ο Διονύσιος το έβρισκε διασκεδαστικό να λέει στον Δάμωνα ότι ήταν ανόητος να πιστέψει πως θα επέστρεφε ποτέ ο Φιντίας που «τώρα βρίσκεται κάπου πανευτυχής που γλίτωσε τη θανατική καταδίκη ενώ ο φίλος του είναι το ελάφι της υπόθεσης» - παραλληλίζοντας τις περιστάσεις με τη θυσία της Ιφιγένειας. Ο Δάμωνας υπερασπίζεται με σθένος τον Φιντία και λέει ότι σαν όλους τους πυθαγόρειους θα κρατήσει τον λόγο του και ότι η μόνη περίπτωση να μην έρθει στην ώρα του, θα οφείλεται σε κάποιο απρόβλεπτο και μεγάλο εμπόδιο. Καθώς τον οδηγούν πια στον σταυρό ή στη λαιμητόμο της εποχής, παρακαλάει όντως να υψωθεί κάποιο ανυπέρβλητο εμπόδιο να κρατήσει μακριά τον Φιντία για αρκετή ακόμα ώρα, ώστε να εκτελεστεί αυτός αντί εκείνου.

Όμως πάνω που θα τον εκτελούσαν, εμφανίστηκε κάθιδρος ο Φιντίας. Ο Δάμων, από αγάπη για τον φίλο του, επέμεινε να εκτελεστεί εκείνος «αφού ο Φιντίας έφθασε μετά την προθεσμία» αλλά ο Φιντίας αντέτεινε ότι, έστω και αργοπορημένος, πρόλαβε και ότι δε θα έπρεπε να θανατωθεί στη θέση του κανένας. Καθώς οι δύο φίλοι πάλευαν να πείσουν τον Διονύσιο όχι για να γλιτώσουν τη δική τους ζωή, αλλά για να γλιτώσουν ο ένας τη ζωή του άλλου, ο κυβερνήτης των Συρακουσών συγκινήθηκε και είπε να αφεθούν και οι δύο ελεύθεροι και να τον δεχτούν ως τρίτο φίλο επειδή θαύμασε τον βαθμό της φιλίας τους. Σύμφωνα με τις πηγές, οι δύο φίλοι του εξήγησαν ότι αυτό ήταν αδύνατον - μάλλον επειδή δεν ήταν πυθαγόρειος και δε μετείχε στις τελετές τους - και έφυγαν προς άγνωστη -σε εμάς- κατεύθυνση. Φέρεται δε, ότι όλα αυτά τα ιστόρησε στον Αριστόξενο ο ίδιος ο Διονύσιος όταν είχε πια ξεπέσει στην Κόρινθο, όπου είναι γνωστό ότι πέρασε τον τελευταίο χρόνο της περιπετειώδους ζωής του μέσα στην αθλιότητα ή πάντως αρκετά άσχημα.

Εκδοχές και αναφορές

Επειδή οι Πυθαγόρειοι είχαν τη φήμη σθεναρών υποστηρικτών του ήθους και πίστευαν μεταξύ άλλων στην ιερότητα της φιλίας, εκφράστηκε η εκδοχή ότι ο Διονύσιος θέλησε να αποδείξει ότι ήταν "όλο λόγια" και συνέλαβε το σχέδιο να καταδικάσει έναν από αυτούς ώστε να φέρει την κοινότητα των φιλοσόφων σε δίλημμα και να τους εκθέσει - επειδή ήταν βέβαιος ότι δε θα θυσίαζε κανείς τη ζωή του για τον άλλο. Ίσως να το έκανε περιπαικτικά, όχι για κοινωνικοπολιτικούς λόγους, αλλά κυριολεκτικά για να περάσει η ώρα του.

Πολλά στοιχεία της ιστορίας διανθίστηκαν και με παρεμφερείς μύθους, όπως αυτούς που αναφέρει εξάλλου και ο Υγίνος, δίνοντας στους δύο αδελφικούς φίλους τα ονόματα Μοίρος και Σελινούντιος. Εξαιτίας του Υγίνου, έτσι ονόμασε τμήμα του λυρικού έργου του το 1798 και ο Σίλερ - το "Die Bürgschaft", η Εγγύηση. Τα ονόματα του Υγίνου χρησιμοποιεί και ένας Ιάπωνας λόγιος το 1940, ο Οσάμου Νταζάι που είχε ως πηγή έμπνευσης το έργο του Σίλερ, οπότε στο "Hashire Merosu!" οι πρωταγωνιστές ονομάζονται Melos και Selinuntius.

Στη σύγχυση των εκδοχών, περί γάμου ή οικονομικών εκκρεμοτήτων και άλλα πραγματικά ή μυθιστορηματικά στοιχεία, συνέβαλε εκτός του Υγίνου και το λατινικό Gesta Romanorum το οποίο συντάχθηκε γύρω στο 1300 με πολλές όμορφες ιστορίες από την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα, αλλά και με ποικιλία ευρημάτων.

Το πιστοποιητικό μέλους του "Τάγματος του Πυθία" (δηλ. του Φιντία), 1890

Όσον αφορά την παρερμηνεία του ονόματος του Φιντία ως Πυθία, αυτή ξεκίνησε με το έργο του Edwardes που παίχτηκε προς τιμήν της Ελισάβετ Α' της Αγγλίας και στο οποίο ο Φιντίας αποκαλείται Πυθίας - έτσι μένει, πέντε αιώνες τώρα, για αγγλόφωνους και γαλλόφωνους. Στο έργο αυτό ο Φιντίας παίρνει αναστολή 2 μηνών για να διευθετήσει τις εκκρεμότητές του. Το έργο απευθυνόταν σε βασιλείς, γι' αυτό οι ήρωες στο τέλος δέχονται τον Διονύσιο ως τρίτο της παρέας τους. Εξίσου προσαρμοσμένο στις πολιτικές και κοινωνικές προτιμήσεις της εποχής ήταν ένα έργο που ανέβηκε στο Παρίσι το 1700, όπου ο Δάμων και ο Πυθίας (ο συγγραφέας αμελεί τις πυθαγόρειες καταβολές τους) ερωτεύονται δυο κορίτσια από τις Συρακούσες και ο βασιλιάς πιάνει τον έναν όμηρο όταν γίνεται ένα φονικό για λόγους ερωτικής αντιζηλίας. Ο Φιντίας εμφανίζεται εγκαίρως για να γλιτώσει τον Δάμωνα, και το έργο τελειώνει με τον βασιλιά χαρούμενο επειδή τον δέχονται ως τρίτο αδελφικό τους φίλο.

Στον Άμλετ του Σέξπιρ, ο Άμλετ προσφωνεί τον φίλο του Οράτιο «Ω, αγαπητέ Δάμωνα», στα αγγλικά «Ο Damon dear».

Το 1821 ο Ιρλανδός ποιητής John Banim γράφει έργο βασισμένο στην ιστορία του Δάμωνα και του Φιντία (αναφέρεται ως Πυθίας), λόγω του οποίου ιδρύθηκε αργότερα το «Τάγμα των Ιπποτών του Πυθία» - εννοώντας φυσικά τον Φιντία.

Το 1957 γυρίστηκε το έργο "The Delicate Delinquent" με ήρωες τον "Mike Damon" και τον "Sidney Pythias" (ο Τζέι Λιούις) όπου δοκιμάζεται η φιλία δύο νέων. Το 1962 γυρίστηκε και ταινία με τίτλο "Ο τύραννος των Συρακουσών". Το 1966 σε ένα επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς Μπάτμαν η Catwoman λέει "καιρός να χωρίσουμε τον Δάμωνα και τον Φιντία" και κλείνει τον Ρόμπιν σε ένα κύλινδρο για να τον εξαφανίσει.