Βικιπαίδεια

Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

Άγγλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας
(Ανακατεύθυνση από Σέξπιρ)

Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (αγγλικά: William Shakespeare, ΔΦΑ: /ˈʃeɪkspɪə/[11] /ˈʃeɪkspɪɹ/, Απρίλιος 1564 - 3 Μαΐου 1616)[σημ. 1] γνωστός παλαιότερα στην ελληνική βιβλιογραφία ως Σαιξπήρος, Σαικσπείρος, ή Σακεσπήρος ήταν Άγγλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Θεωρείται ευρέως ως ο σημαντικότερος συγγραφέας που έγραψε στην αγγλική γλώσσα και ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς παγκοσμίως[12][13][14]. Συχνά αποκαλείται εθνικός ποιητής της Αγγλίας και «Βάρδος του Έιβον»[σημ. 2][15]. Τα σωζόμενα έργα του, συμπεριλαμβανομένων και ορισμένων συνεργασιών, αποτελούνται από περίπου 38 θεατρικά έργα[σημ. 3], 154 σονέτα, δύο μεγάλα αφηγηματικά ποιήματα και πολλά άλλα ποιήματα. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου και ερμηνεύονται περισσότερο συχνά από τα έργα οποιουδήποτε άλλου θεατρικού συγγραφέα[16].

Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
Το πορτραίτο Chandos του Σαίξπηρ.
Όνομα στη
μητρική γλώσσα		William Shakespeare (Αγγλικά Βρετανίας)
Προφορά
ΓέννησηΑπρίλιος 1564 (βαπτίστηκε 26 Απριλίου)
Στράτφορντ-απόν-Έιβον[1][2]
Θάνατος3 Μαΐου 1616
Συνθήκες θανάτουφυσικά αίτια[3]
Τόπος ταφήςHoly Trinity Church[4]
ΚατοικίαΣτράτφορντ-απόν-Έιβον (1564–1616)[5]
Χώρα πολιτογράφησηςΒασίλειο της Αγγλίας
ΣπουδέςΣχολείο του Βασιλιά Εδουάρδου του 6ου
Ιδιότηταθεατρικός συγγραφέας, ποιητής και ηθοποιός
ΣύζυγοςΑν Χάθαγουεϊ (1582–1616)[6]
ΤέκναΣουζάννα Χωλ[7][6], Χάμνετ Σαίξπηρ[8][6] και Τζούντιθ Κουίνι[9][6]
ΓονείςΤζων Σαίξπηρ[4][6] και Μαίρη Σαίξπηρ[4][6]
ΑδέλφιαJoan Shakespeare[6]
Edmund Shakespeare[6]
Gilbert Shakespeare[6]
Richard Shakespeare[6]
Anne Shakespeare[6]
Margaret Shakespeare[6]
Joan Shakespeare[6]
Είδος τέχνηςθεατρικό έργο και ποίηση
Σημαντικά έργαΆμλετ[10], Ρωμαίος και Ιουλιέτα[10], Όπως αγαπάτε[10], Μάκβεθ[10], Όνειρο Θερινής Νυκτός[10], Τα Σονέτα του Σαίξπηρ[10], Το ημέρωμα της στρίγγλας, Οι δύο άρχοντες της Βερόνας, King John, Ριχάρδος ο Β΄, Ερρίκος ο Δ΄ (πρώτο μέρος), Ερρίκος ο Δ' (δεύτερο μέρος), Ερρίκος ο Ε', Ερρίκος ο ΣΤ' (πρώτο μέρος), Ερρίκος ο ΣΤ΄ (δεύτερο μέρος), Ερρίκος ο ΣΤ΄ (τρίτο μέρος), Ριχάρδος ο Γ', Henry VIII, Αγάπης Αγώνας Άγονος, Ο Έμπορος της Βενετίας, Πολύ κακό για το τίποτα, Οι εύθυμες κυράδες του Ουίνζορ, Δωδέκατη Νύχτα, Τέλος καλό, όλα καλά, Με το ίδιο μέτρο, Τίτος Ανδρόνικος, Ιούλιος Καίσαρας, Οθέλλος, Βασιλιάς Ληρ, Αντώνιος και Κλεοπάτρα, Κοριολανός, Τίμων ο Αθηναίος, Τρωίλος και Χρυσίδα, Κυμβελίνος, Χειμωνιάτικο παραμύθι, Περικλής, ο πρίγκιπας της Τύρου, Η Τρικυμία, Οι δύο συγγενείς άρχοντες και Η Κωμωδία των Παρεξηγήσεων
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Δεν έχουν σωθεί παρά λίγες καταγραφές για την ιδιωτική ζωή του Σαίξπηρ και έχουν σημειωθεί σημαντικές εικασίες για ζητήματα όπως η εξωτερική του εμφάνιση, η σεξουαλικότητά του, οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις και κατά πόσον τα έργα που του αποδίδονται είναι γραμμένα από άλλους[17][18][19].

Ο Σαίξπηρ έγραψε τα περισσότερα από τα γνωστά έργα του μεταξύ του 1589 και του 1613[20][21] και κατάφερε να χειριστεί με απόλυτη δεξιοτεχνία τόσο την κωμωδία όσο και το δράμα και την τραγωδία. Τα έργα του διαπνέονται από μία βαθειά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και παραμένουν επίκαιρα. Η επίδρασή του, ειδικότερα στην αγγλική λογοτεχνία, θεωρείται τεράστια. Οι Ρομαντικοί αναγνώρισαν την ιδιοφυΐα του και οι Βικτωριανοί τον λάτρεψαν κατά τρόπο που ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σω αποκάλεσε «βαρδολατρεία»[22].

Βιογραφία

Επεξεργασία

Τα πρώτα χρόνια

Επεξεργασία
 
Το σπίτι του Τζον Σαίξπηρ στο Στράτφορντ-απόν-Έιβον, όπου πιστεύεται ότι γεννήθηκε ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.

Πολλοί ιστορικοί συμφωνούν πως ο ηθοποιός, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Ουίλλιαμ Σαίξπηρ αποτελεί πράγματι ένα και μοναδικό πρόσωπο, όπως πιστοποιούν σημαντικά ιστορικά ευρήματα.

Ο Σαίξπηρ γεννήθηκε στο χωριό Στράτφορντ-απόν-Έιβον (δηλαδή 'Στράτφορντ επί του Έιβον'), γνωστό και απλά ως Στράτφορντ, στο Ουόρικσιρ το 1564. Η ακριβής ημερομηνία γέννησης παραμένει έως σήμερα άγνωστη. Η μόνη γνωστή πληροφορία που υπάρχει σχετικά είναι πως η βάπτισή του έγινε στις 26 Απριλίου, όπως καταγράφεται στα μητρώα εκκλησίας του Στράτφορντ. Επιπλέον, είναι γνωστό πως την εποχή εκείνη η τελετή της βάφτισης γινόταν λίγες μόνο ημέρες μετά τη γέννηση. Παραδοσιακά έχει επικρατήσει να θεωρείται ως ημερομηνία γέννησης του Σαίξπηρ η 23η Απριλίου, ημέρα του Αγίου Γεωργίου (προστάτη αγίου της Αγγλίας)[23]. Η ημερομηνία αυτή, η οποία προέρχεται από μία λανθασμένη εκτίμηση ενός μελετητή του 18ου αιώνα, αποδείχθηκε ελκυστική για τους βιογράφους δεδομένου ότι ο Σαίξπηρ πέθανε στις 23 Απριλίου του 1616[24][25] (σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο).

Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ ήταν το τρίτο από τα οκτώ παιδιά και ο μεγαλύτερος επιζών γιος του Τζον Σαίξπηρ και της Μαίρυ Άρντεν[26][σημ. 4]. Η Μαίρυ Άρντεν ήταν κόρη ενός εύπορου γαιοκτήμονα και ο Τζον Σαίξπηρ ήταν ένας από τους προύχοντες του χωριού[27]. Ο Τζον Σαίξπηρ ανήκε επίσης στο σωματείο των κατασκευαστών γαντιών αλλά συμμετείχε και σ' άλλες επιχειρήσεις, όπως στο εμπόριο δερμάτων. Είχε πολιτικές γνωριμίες και αρκετές φορές διορίστηκε σε ανώτερες θέσεις. Για ένα διάστημα μάλιστα, όταν ο Ουίλλιαμ ήταν 4 ετών, υπήρξε δήμαρχος του Στράτφορντ.

Σαν μέλος λοιπόν μίας τόσο εξέχουσας οικογένειας ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ έμαθε από πολύ μικρός να γράφει και να διαβάζει. Αν και δεν έχουν σωθεί παρουσιολόγια εκείνης της περιόδου, οι περισσότεροι βιογράφοι συμφωνούν ότι ο Σαίξπηρ πιθανότατα εκπαιδεύτηκε στο Νέο Σχολείο του Στράτφορντ[28][29][30], το οποίο ιδρύθηκε το 1553 από τον Εδουάρδο ΣΤ΄. Κατά τη διάρκεια της ελισαβετιανής εποχής, τα σχολεία διέφεραν μεταξύ τους ως προς την ποιότητα αλλά το πρόγραμμα σπουδών υπαγορεύτηκε με νόμο σε όλη την Αγγλία[31] και το σχολείο παρείχε κλασική παιδεία και εντατική εκπαίδευση στη λατινική γλώσσα. Έχοντας μελετηρό χαρακτήρα, ο Σαίξπηρ διάβαζε πολύ στα νεανικά του χρόνια, αν και δεν έγραφε πολύ. Τον περισσότερο καιρό του τον περνούσε μελετώντας λατινικά και απαγγέλλοντας απ' έξω μεγάλα αποσπάσματα από ποιήματα. Χωρίς να το μαντεύει, ακόνιζε έτσι τη μνήμη του και την ομιλία του, στοιχεία απαραίτητα για τη μετέπειτα σταδιοδρομία του ως ηθοποιός.

Τον Νοέμβριο του 1582 ο Σαίξπηρ παντρεύτηκε την κατά οκτώ χρόνια μεγαλύτερή του, Ανν Χάθαγουεϋ. Έξι μήνες αργότερα απέκτησαν μία κόρη, τη Σουζάννα, η οποία βαπτίστηκε στις 26 Μαΐου του 1583[32], ενώ σχεδόν δύο χρόνια αργότερα, στις 2 Φεβρουαρίου του 1585, καταγράφεται η βάπτιση των δύο δίδυμων παιδιών τους, του Χάμνετ και της Τζούντιθ[33]. Ο Χάμνετ πέθανε από άγνωστα αίτια σε ηλικία 11 ετών και τάφηκε στις 11 Αυγούστου του 1596[34].

Μετά τη γέννηση των διδύμων, ο Σαίξπηρ άφησε ελάχιστα ιστορικά ίχνη μέχρι που το 1592 αναφέρεται ως μέλος της θεατρικής σκηνής του Λονδίνου. Οι μελετητές αναφέρονται στα χρόνια μεταξύ του 1585 και του 1592 ως τα "χαμένα χρόνια" του Σαίξπηρ[35]. Πολλά έχουν γραφτεί για τις προσπάθειες του Σαίξπηρ να επιβληθεί ως ηθοποιός και συγγραφέας στο Λονδίνο, αλλά ελάχιστα αποδίδουν την πραγματικότητα. Μία ιστορία του 18ου αιώνα φέρει τον Σαίξπηρ να ξεκινά τη θεατρική του καριέρα ως ιπποκόμος που κέρδιζε τα προς το ζην φυλάγοντας τα άλογα των πλούσιων θεατών και των αφεντικών των θεάτρων[36]. Εντούτοις δεν υπάρχει κανένα ιστορικό στοιχείο που να αποδεικνύει ότι ο Σαίξπηρ βρέθηκε σ' αυτή τη θέση. Αντιθέτως, στα 28 του χρόνια ήταν πλέον ένας φτασμένος ηθοποιός. Και ως τα 52 του, που πέθανε, ήταν πάντα δημοφιλής και περιζήτητος.

Λονδίνο και θεατρική καριέρα

Επεξεργασία
 
Η υπογραφή του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς άρχισε να γράφει ο Σαίξπηρ αλλά αναφορές της εποχής του και αρχεία παραστάσεων δείχνουν ότι κάποια από τα έργα του είχαν ανέβει στη λονδρέζικη σκηνή από το 1592[37]. Οι βιογράφοι θεωρούν ότι η καριέρα του πρέπει να άρχισε μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1580[38][39]. Αργότερα ο Σαίξπηρ καθώς και όλη η θεατρική ομάδα στην οποία ανήκε, τελούσε υπό την εύνοια της Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας. Συχνά έπαιζαν μπροστά στη βασίλισσα και την αυλή της τις μέρες των Χριστουγέννων ή άλλων εορτών. Ο Αρχιθαλαμηπόλος της Ελισάβετ, Χένρυ Κάρεϋ, ήταν ο ανάδοχός τους γι' αυτό και τους έλεγαν "οι Άνθρωποι του Αρχιθαλαμηπόλου" (The Lord Chamberlain's Men). Τα έργα του Σαίξπηρ εκτελούνταν μόνο από τους Lord Chamberlain's Men, οι οποίοι ήταν πλέον η κορυφαία θεατρική ομάδα του Λονδίνου[40].

Μετά τον θάνατο της Ελισάβετ Α΄ το 1603, βασιλιάς της Αγγλίας ανέλαβε ο Ιάκωβος ΣΤ΄ της Σκωτίας Όταν ο νέος βασιλιάς ήρθε στο Λονδίνο, ο Σαίξπηρ μαζί με άλλους εκλεκτούς ηθοποιούς και συγγραφείς της χώρας τον υποδέχτηκε στην είσοδο της πόλης. Ευτυχώς για τον Σαίξπηρ ο βασιλιάς Ιάκωβος αγαπούσε το θέατρο το ίδιο όπως κι η προκάτοχός του. Διανοούμενος ο ίδιος υποστήριζε τη φιλολογία και προστάτευε τις τέχνες. Δέκα μέρες μετά τη στέψη του ο Βασιλιάς πήρε επίσημα υπό την προστασία του τον θίασο του Σαίξπηρ. Από τότε η θεατρική ομάδα μετονομάστηκε σε "οι Άνθρωποι του Βασιλιά" (The King's Men)[41].

Αρκετά νομικά έγγραφα της εποχής καταγράφουν επενδύσεις και αγορές ακινήτων που έκανε ο Σαίξπηρ, γεγονός που πιστοποιεί πως στη διάρκεια αυτής της περιόδου κέρδισε αρκετά χρήματα[42]. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι το 1597 απέκτησε το New Place, το οποίο ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο σπίτι στο Στράτφορντ. Το 1599, ο Σαίξπηρ και άλλα μέλη του θιάσου έχτισαν το δικό τους θέατρο στη νότια όχθη του ποταμού Τάμεση και το ονόμασαν "Γκλόουμπ" (Globe). Το 1608 ανέλαβαν επίσης το θέατρο Μπλάκφραϊαρς (Blackfriars).

Κάποια από τα έργα του Σαίξπηρ άρχισαν να δημοσιεύονται από το 1594. Το 1598, και καθώς είχε γίνει ήδη γνωστός, το όνομα του Σαίξπηρ άρχισε να εμφανίζεται και στα εξώφυλλα[43][44][45]. Παρά την επιτυχία του ως δραματουργός, ο Σαίξπηρ συνέχισε να παίζει τόσο στα δικά του έργα όσο και σε έργα άλλων δραματουργών. Ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Μπεν Τζόνσον τον αναφέρει στους ηθοποιούς που έπαιξαν σε δικά του έργα[46] γι' αυτό και η απουσία του ονόματός του από τον κατάλογο των ηθοποιών που έπαιξαν το 1605 στο "Βολπόνε" έχει εκληφθεί από ορισμένους μελετητές ως ένδειξη ότι η καριέρα του Σαίξπηρ ως ηθοποιού πλησίαζε στο τέλος της[47]. Ωστόσο αργότερα ο Σαίξπηρ εμφανίζεται ως ένας από τους κυριότερους ηθοποιούς σε έργα τα οποία ανέβηκαν για πρώτη φορά στη σκηνή μετά το "Βολπόνε", αν και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα ποιους ρόλους έπαιξε[48].

Κατά τη διάρκεια της καριέρας του, ο Σαίξπηρ μοίραζε τον χρόνο του μεταξύ του Λονδίνου και του Στράτφορντ. Το 1596, τη χρονιά πριν αγοράσει το New Place στο Στράτφορντ, ο Σαίξπηρ ζούσε στην ενορία της Αγίας Ελένης στο Μπίσοπσγκεϊτ του Λονδίνου, βόρεια του ποταμού Τάμεση[49]. Μετακόμισε στην άλλη μεριά του Τάμεση, στο Σάουθαρκ του Λονδίνου, το 1599, δηλαδή τη χρονιά που κατασκευάστηκε το θέατρο Γκλόουμπ[50]. Το 1604 μετακόμισε και πάλι βόρεια του ποταμού, σε μία περιοχή με πολλά ωραία σπίτια βόρεια του Καθεδρικού Ναού του Αγίου Παύλου. Εκεί νοίκιαζε δωμάτια από έναν Γάλλο Ουγενότο που κατασκεύαζε περούκες για κυρίες[51].

Τα τελευταία χρόνια

Επεξεργασία
 
Ο τάφος του Σαίξπηρ.

Μετά το 1606 ο Σαίξπηρ έγραψε λίγα έργα και κανένα δεν αποδίδεται σ' αυτόν μετά το 1613[52]. Πέθανε στις 3 Μαΐου του 1616 (23 Απριλίου σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο)[53] αφήνοντας πίσω του τη σύζυγό του και δύο κόρες.

Στη διαθήκη του, ο Σαίξπηρ άφησε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στη μεγαλύτερη κόρη του, Σουζάννα[54], ενώ αναφέρεται ελάχιστα στη σύζυγό του, Ανν, η οποία πιθανότατα δικαιούνταν αυτομάτως το ένα τρίτο της περιουσίας[55]. Συγκεκριμένα έγραψε ότι της αφήνει "το δεύτερο καλύτερό μου κρεβάτι", ένα κληροδότημα που έχει οδηγήσει σε πολλές εικασίες[56][57]. Μερικοί μελετητές βλέπουν το κληροδότημα αυτό ως προσβολή για την Ανν, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι το δεύτερο καλύτερο κρεβάτι είναι το γαμήλιο κρεβάτι και επομένως το κληροδότημα είναι πλούσιο σε σημασία.[58]

 
Το ταφικό μνημείο του Σαίξπηρ στο Στράτφορντ-απόν-Έιβον.

Ο Σαίξπηρ τάφηκε δύο ημέρες μετά τον θάνατό του, στο ιερό της Εκκλησίας της Αγίας Τριάδας στο Στράτφορντ-απόν-Έιβον[59]. Στον τάφο του τοποθετήθηκε έπειτα από δική του επιθυμία μία επιγραφή, λαξευμένη στην πέτρινη πλάκα που καλύπτει τον τάφο. Η επιγραφή περιλαμβάνει μία κατάρα ενάντια στη μετακίνηση των οστών του, η οποία και αποφεύχθηκε επιμελώς κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης του ναού το 2008[60].

Η επιγραφή γράφει:

Good frend for Iesvs sake forbeare,
To digg the dvst encloased heare.
Bleste be ye man yt spares thes stones,
And cvrst be he yt moves my bones.[61]

και σε ελεύθερη μετάφραση:

Καλέ φίλε, στο όνομα του Θεού συγκρατήσου,
Από το να σκάψεις τη σκόνη που εσωκλείεται εδώ.
Ευλογημένος ας είναι όποιος ήσυχες αφήσει αυτές τις πέτρες,
Και καταραμένος ας είναι όποιος μετακινήσει τα κόκκαλά μου.

Σχετικά με την επιγραφή αυτή, καλλιεργήθηκε ένας μύθος, σύμφωνα με τον οποίο αδημοσίευτα έργα του Σαίξπηρ πιθανόν να βρίσκονται εντός του τάφου. Μέχρι σήμερα δεν έχει αποπειραθεί να διαπιστωθεί η αλήθεια αυτής της υπόθεσης.

Πριν το 1623, στον βόρειο τοίχο του Ναού της Αγίας Τριάδας στήθηκε ένα ταφικό μνημείο του Σαίξπηρ που τον απεικονίζει την ώρα που γράφει. Η επιγραφή τον συγκρίνει με τον Νέστορα, τον Σωκράτη και τον Βιργίλιο[62].

Τα έργα

Επεξεργασία

Οι περισσότεροι θεατρικοί συγγραφείς της περιόδου συνήθως συνεργάζονταν με άλλους και οι κριτικοί συμφωνούν ότι ο Σαίξπηρ έκανε το ίδιο, ως επί το πλείστον στις αρχές και στο τέλος της καριέρας του[63].

Τα πρώτα καταγεγραμμένα έργα του Σαίξπηρ είναι ο "Ριχάρδος Γ΄" και τα τρία μέρη του Ερρίκου ΣΤ΄, τα οποία γράφτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1590, σε μία εποχή που το ιστορικό δράμα ήταν της μόδας. Ωστόσο τα έργα του Σαίξπηρ είναι δύσκολο να χρονολογηθούν[64] και οι μελέτες των κειμένων του δείχνουν ότι ο "Τίτος Ανδρόνικος", η "Κωμωδία των Παρεξηγήσεων", το "Ημέρωμα της Στρίγγλας" και οι "Δύο Άρχοντες από τη Βερόνα" ανήκουν επίσης στην πρώτη περίοδο του Σαίξπηρ[65]. Οι πρώτες ιστορίες του, οι οποίες αντλήθηκαν από τα "Χρονικά της Αγγλίας, Σκωτίας και Ιρλανδίας" του Ράφαελ Χόλινσεντ, δραματοποιούν τα καταστροφικά αποτελέσματα της αδύναμης ή διεφθαρμένης εξουσίας και έχουν ερμηνευθεί ως δικαιολόγηση της προέλευσης του Οίκου των Τυδώρ[66]. Τα πρώτα έργα ήταν επηρεασμένα από τα έργα άλλων Ελισαβετιανών δραματουργών, από τις παραδόσεις του μεσαιωνικού δράματος και από τα έργα του Σενέκα[67][68]. Η "Κωμωδία των Παρεξηγήσεων" βασίστηκε επίσης σε κλασικά μοντέλα, αλλά δεν βρέθηκε καμία πηγή για το "Ημέρωμα της Στρίγγλας", αν και σχετίζεται μ' ένα άλλο έργο με τον ίδιο τίτλο και μπορεί να προέρχεται από τη λαϊκή παράδοση[69]. Όπως οι "Δύο Άρχοντες από τη Βερόνα", όπου δύο φίλοι φαίνεται να εγκρίνουν τον βιασμό[70][71], έτσι και η ιστορία της Στρίγγλας, όπου το ανεξάρτητο πνεύμα μιας γυναίκας εξημερώνεται από έναν άντρα, προβληματίζουν μερικές φορές τους σύγχρονους κριτικούς και σκηνοθέτες.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1590, οι πρώιμες κλασικές και ιταλικού τύπου κωμωδίες του Σαίξπηρ παραχωρούν τη θέση τους στη ρομαντική ατμόσφαιρα των σημαντικότερων κωμωδιών του[72]. Το "Όνειρο Θερινής Νυκτός" είναι ένα πνευματώδες μίγμα ρομαντισμού, μαγείας και κωμικών σκηνών[73]. Η επόμενη κωμωδία του Σαίξπηρ, ο εξίσου ρομαντικός "Έμπορος της Βενετίας", απεικονίζει τον εκδικητικό Εβραίο τοκογλύφο Σάιλοκ με τρόπο που αντανακλά τις αντισημιτικές απόψεις εκείνης της εποχής αλλά στα σημερινά ακροατήρια μπορεί να φαίνεται υποτιμητικός[74]. Τα έξυπνα λογοπαίγνια του "Πολύ κακό για το τίποτα"[75], το μαγευτικό περιβάλλον του "Όπως Αγαπάτε" και το ζωντανό γλέντι της "Δωδέκατης Νύχτας" ολοκληρώνουν τη σειρά των μεγάλων κωμωδιών του Σαίξπηρ[76]. Μετά τον λυρικό "Ριχάρδο Β΄", ο οποίος είναι γραμμένος σχεδόν εξ ολοκλήρου σε ομοιοκατάληκτο στίχο, ο Σαίξπηρ εισήγαγε την κωμωδία πρόζας στα έργα "Ερρίκος Δ΄" (1ο και 2ο μέρος) και "Ερρίκος Ε΄", περί τα τέλη της δεκαετίας του 1590. Οι χαρακτήρες του γίνονται όλο και περισσότερο σύνθετοι και εναλλάσσοντας επιδέξια κωμικές και σοβαρές σκηνές, πρόζα και ποίηση, επιτυγχάνει την αφηγηματική ποικιλία του ώριμου έργου του[77][78]. Η περίοδος αυτή αρχίζει και τελειώνει με δύο τραγωδίες: το "Ρωμαίος και Ιουλιέτα", το διάσημο ρομαντικό δράμα για την εφηβεία, την αγάπη και τον θάνατο[79], και τον "Ιούλιο Καίσαρα" -βασισμένο σε μία μετάφραση που έκανε το 1579 ο Σερ Τόμας Νορθ στο έργο του Πλούταρχου "Βίοι Παράλληλοι"- που εισήγαγε ένα νέο είδος δράματος[80].

 
Ο Άμλετ, ο Οράτιος, ο Μάρκελλος και το Φάντασμα του Πατέρα του Άμλετ (πίνακας του Χάινριχ Φύσλι, 1780–1785, Κούνστχαους, Ζυρίχη).

Στις αρχές του 17ου αιώνα, ο Σαίξπηρ έγραψε τις κωμωδίες "Με το Ίδιο Μέτρο", "Τρωίλος και Χρυσηίδα" και "Τέλος Καλό, Όλα Καλά" καθώς και μερικές από τις πιο γνωστές τραγωδίες του[81][82]. Πολλοί κριτικοί πιστεύουν ότι οι μεγαλύτερες τραγωδίες του Σαίξπηρ αντιπροσωπεύουν την αιχμή της τέχνης του. Ο Άμλετ, ο ήρωας της διάσημης ομώνυμης τραγωδίας του Σαίξπηρ, πιθανότατα έχει συζητηθεί περισσότερο από κάθε άλλο σαιξπηρικό χαρακτήρα, ειδικά για τον περίφημο μονόλογό του "Να ζει κανείς ή να μη ζει, ιδού η απορία"[83]. Σε αντίθεση με τον εσωστρεφή Άμλετ, του οποίου ο δισταγμός αποδεικνύεται μοιραίος, οι ήρωες των τραγωδιών που ακολούθησαν, ο "Οθέλλος" και ο "Βασιλιάς Ληρ", χαρακτηρίζονται από τη βιαστική και λανθασμένη εκτίμησή τους[84]. Η εξέλιξη των τραγωδιών του Σαίξπηρ εξαρτάται συχνά από τέτοια μοιραία λάθη ή μειονεκτήματα, τα οποία ανατρέπουν την τάξη των πραγμάτων και καταστρέφουν τον ήρωα κι εκείνους που αγαπά[85]. Στον "Οθέλλο", ο κακόβουλος Ιάγος προκαλεί τη ζηλοτυπία του Οθέλλου, ο οποίος φτάνει στο σημείο να δολοφονήσει την αθώα γυναίκα του που τον αγαπά[86]. Στο "Βασιλιά Ληρ", ο Βασιλιάς διαπράττει το τραγικό λάθος να παραιτηθεί από τον θρόνο του σηματοδοτώντας την έναρξη των γεγονότων που οδηγούν στη δολοφονία της κόρης του και στον βασανισμό και την τύφλωση του Κόμη του Γκλώστερ. Στον "Μάκβεθ", τη μικρότερη τραγωδία του Σαίξπηρ[87], η ανεξέλεγκτη φιλοδοξία υποκινεί τον Μάκβεθ και τη σύζυγό του, Λαίδη Μάκβεθ, να δολοφονήσουν τον νόμιμο βασιλιά και να σφετεριστούν τον θρόνο, μέχρι που καταστρέφονται από τις ενοχές τους[88]. Οι τελευταίες μεγάλες τραγωδίες του Σαίξπηρ, "Αντώνιος και Κλεοπάτρα" και "Κοριολανός", περιέχουν μερικά από τα καλύτερα ποιήματά του και θεωρήθηκαν ως οι πιο επιτυχημένες τραγωδίες του από τον ποιητή και κριτικό Τ.Σ. Έλιοτ[89][90].

Στην τελευταία του περίοδο, ο Σαίξπηρ στράφηκε στον ρομαντισμό και στην ιλαροτραγωδία και ολοκλήρωσε άλλα τρία μεγάλα έργα: "Κυμβελίνος", "Το Χειμωνιάτικο Παραμύθι" και "Η Τρικυμία", καθώς και τον κατόπιν συνεργασίας "Περικλή". Λιγότερο ζοφερά από τις τραγωδίες του, αυτά τα τέσσερα έργα είναι πιο σοβαρά σε ύφος από τις κωμωδίες της δεκαετίας του 1590 και τελειώνουν με συμφιλίωση και συγχώρεση των δυνητικά τραγικών λαθών[91]. Ορισμένοι σχολιαστές έχουν δει αυτή την αλλαγή στη διάθεση ως απόδειξη μιας πιο γαλήνιας άποψης της ζωής από την πλευρά του Σαίξπηρ, αλλά μπορεί να αντικατοπτρίζει απλώς τη θεατρική μόδα της εποχής[92]. Ο Σαίξπηρ συνεργάστηκε με τον δραματουργό Τζον Φλέτσερ σε δύο επιπλέον σωζόμενα έργα: τον "Ερρίκο Η΄" και το Οι Δύο Συγγενείς Άρχοντες.

Παραστάσεις

Επεξεργασία
 
Το ανακατασκευασμένο Θέατρο Γκλόουμπ στο Λονδίνο.

Δεν είναι σαφές για ποιες θεατρικές επιχειρήσεις έγραψε ο Σαίξπηρ τα πρώτα έργα του. Το εξώφυλλο του "Τίτου Ανδρόνικου" στην έκδοση του 1594 αποκαλύπτει ότι το έργο είχε παιχτεί από τρεις διαφορετικούς θιάσους. Μετά από τις επιδημίες της μαύρης πανώλης τα έτη 1592-1593, τα έργα του Σαίξπηρ ερμηνεύτηκαν από το δικό του θίασο σε θέατρο βόρεια του Τάμεση. Όταν ο θίασος βρέθηκε σε διαμάχη με τον ιδιοκτήτη του οικοπέδου, οι ηθοποιοί κατεδάφισαν το θέατρο και χρησιμοποίησαν τα ξύλα για να κατασκευάσουν στη νότια όχθη του Τάμεση το θέατρο Γκλόουμπ, το πρώτο θέατρο που χτίστηκε από ηθοποιούς για ηθοποιούς[93]. Το Γκλόουμπ άνοιξε το φθινόπωρο του 1599 και ο "Ιούλιος Καίσαρ" ήταν ένα από τα πρώτα έργα που ανέβηκαν στη σκηνή. Τα περισσότερα έργα που έγραψε ο Σαίξπηρ μετά το 1599 γράφτηκαν για το Γκλόουμπ, συμπεριλαμβανομένων του "Άμλετ", του "Οθέλλου" και του "Βασιλιά Ληρ"[94][95].

Παρά το γεγονός ότι οι καταγραφές των παραστάσεων είναι αποσπασματικές, φαίνεται πως ο θίασος του Σαίξπηρ έπαιξε επτά φορές στην αυλή του Ιάκωβου Α΄ από την 1η Νοεμβρίου 1604 μέχρι τις 31 Οκτωβρίου 1605, μεταξύ των οποίων αναφέρονται και δύο παραστάσεις του "Έμπορου της Βενετίας". Μετά το 1608 έπαιζαν στο κλειστό θέατρο Μπλάκφραϊαρς κατά τη διάρκεια του χειμώνα και στο Γκλόουμπ κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Ο εσωτερικός χώρος σε συνδυασμό με τη μόδα της εποχής, επέτρεψε τον Σαίξπηρ να εισάγει πιο περίτεχνα σκηνικά. Στον "Κυμβελίνο", για παράδειγμα, ο Δίας κατεβαίνει εν μέσω βροντών και κεραυνών καθισμένος πάνω σ' έναν αετό, οπότε ρίχνει έναν κεραυνό και τα φαντάσματα πέφτουν στα γόνατά τους[96].

Το γεγονός ότι ο Σαίξπηρ εκτός από το ότι έγραφε τα έργα του τα έπαιζε κιόλας, τον έκανε ασυναγώνιστο μεταξύ των άλλων συγγραφέων. Ο Σαίξπηρ δεν έγραφε απλά για να γράφει, αλλά για να ζει. Ζούσε τα έργα του. Όπως οι θεατές παρακολουθούσαν εκείνον, έτσι κι εκείνος παρατηρούσε τους θεατές και παρακολουθούσε τις αντιδράσεις τους. Δεν ήταν λίγες οι φορές που άλλαζε στη σκηνή τα λόγια του προσπαθώντας να αποδώσει όσο μπορούσε καλύτερα το νόημα και να ικανοποιήσει περισσότερο τους θεατές. Είχε τέτοια ικανότητα να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του κοινού, ώστε ακόμα και σήμερα τα έργα του εξακολουθούν να γοητεύουν τον θεατή με τη ζωντάνια τους[97].

Γραπτές πηγές

Επεξεργασία
 
Εξώφυλλο της έκδοσης του 1623 με έργα του Σαίξπηρ. Χαλκογραφία του Martin Droeshout.

Το 1623 δύο ηθοποιοί, που υπήρξαν φίλοι του Σαίξπηρ, εξέδωσαν μία συλλογή έργων του, αποτελούμενη από 36 κείμενα, εκ των οποίων τα 18 τυπώθηκαν για πρώτη φορά. Πολλά από τα έργα του είχαν ήδη εμφανιστεί σε διάφορες εκδόσεις, για τις οποίες δεν υπάρχουν στοιχεία ότι ο Σαίξπηρ τις ενέκρινε[98]. Υπάρχουν έργα των οποίων τα σωζόμενα αντίτυπα διαφέρουν από το ένα στο άλλο. Οι διαφορές αυτές μπορεί να οφείλονται σε αντιγραφικά ή τυπογραφικά λάθη, από σημειώσεις ηθοποιών ή του κοινού ή ακόμα και από τα ίδια τα έγγραφα του Σαίξπηρ[99]. Σε ορισμένες περιπτώσεις, για παράδειγμα στον "Άμλετ", στον "Τρωίλο και Χρυσηίδα" και στον "Οθέλλο", μπορεί ο Σαίξπηρ μετά την πρώτη τους έκδοση να είχε αναθεωρήσει τα κείμενα. Ωστόσο στην περίπτωση του "Βασιλιά Ληρ" υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στην πρώτη έκδοση και σ' εκείνη του 1623[100].

Ποιήματα

Επεξεργασία

Το 1593 και το 1594, όταν τα θέατρα ήταν κλειστά εξαιτίας της πανούκλας, ο Σαίξπηρ δημοσίευσε δύο αφηγηματικά ποιήματα με ερωτικά θέματα, τα "Αφροδίτη και Άδωνις" και "Ο Βιασμός της Λουκρητίας". Στο πρώτο ένας αθώος Άδωνις απορρίπτει τις ερωτικές προκλήσεις της Αφροδίτης ενώ στο δεύτερο η ενάρετη Λουκρητία βιάζεται από τον λάγνο Ταρκύνιο. Με επιρροή από τις "Μεταμορφώσεις" του Οβίδιου[101], τα ποιήματα δείχνουν την ενοχή και την ηθική σύγχυση που προκύπτουν από μία ανεξέλεγκτη επιθυμία. Και τα δύο αποδείχθηκαν ιδιαίτερα δημοφιλή και ανατυπώθηκαν αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του Σαίξπηρ. Ένα τρίτο αφηγηματικό ποίημα, "Το Παράπονο ενός Εραστή", όπου μία νεαρή γυναίκα θρηνεί την αποπλάνησή της από ένα πειστικό μνηστήρα, τυπώθηκε στην πρώτη έκδοση των Σονέτων το 1609. "Ο Φοίνικας κι η Τρυγόνα", που τυπώθηκε το 1601, θρηνεί τον θάνατο του θρυλικού Φοίνικα και της ερωμένης του, της πιστής Τρυγόνας. Το 1599, δύο προσχέδια των σονέτων 138 και 144 εμφανίστηκαν στον "Περιπαθή Προσκυνητή", ένα ανθολόγιο ποιημάτων υπό το όνομα του Σαίξπηρ που εκδόθηκε χωρίς την άδεια του[102].

Σονέτα

Επεξεργασία

Τα "Σονέτα" δημοσιεύτηκαν το 1609 και ήταν τα τελευταία μη δραματικά έργα του Σαίξπηρ που εκδόθηκαν. Οι μελετητές δεν είναι βέβαιοι για το πότε γράφτηκε το καθένα από τα 154 σονέτα, αλλά τα στοιχεία δείχνουν ότι ο Σαίξπηρ έγραφε σονέτα σε όλη τη διάρκεια της καριέρας του για ένα ιδιωτικό αναγνωστικό κοινό[103]. Σύμφωνα με κάποιους αναλυτές ο Σαίξπηρ σχεδίαζε να εκδώσει δύο αντίθετες σειρές: μία για την ανεξέλεγκτη επιθυμία για μία παντρεμένη γυναίκα με σκούρο δέρμα ("η Μελαχρινή Κυρία") και μία για την πολύπλοκη αγάπη για ένα νεαρό άντρα ("ο Ωραίος Νέος"). Παραμένει ασαφές αν τα στοιχεία αυτά αντιπροσωπεύουν πραγματικά άτομα ή αν το συγγραφικό "εγώ" με το οποίο απευθύνεται σ' αυτούς αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον Σαίξπηρ[104]. Πάντως η έκδοση του 1609 αφιερώθηκε σε κάποιον κύριο "W. H.", ο οποίος πιστώνεται ως "ο μόνος γεννήτορας" των ποιημάτων.

Δεν είναι γνωστό αν αυτό γράφτηκε από τον ίδιο τον Σαίξπηρ ή από τον εκδότη, του οποίου τα αρχικά εμφανίζονται στο κάτω μέρος της σελίδας όπου γράφτηκε η αφιέρωση. Επίσης δεν είναι γνωστό ούτε ποιος ήτανε ο κύριος W. H., παρά τις πολυάριθμες θεωρίες, ούτε αν ο Σαίξπηρ είχε δώσει την άδεια του για τη δημοσίευση των σονέτων[105]. Οι κριτικοί επαινούν τα Σονέτα ως μία βαθιά περισυλλογή σχετικά με τη φύση του έρωτα, το ερωτικό πάθος, τον θάνατο και τον χρόνο[106].

Ύφος

Επεξεργασία
 
Άγαλμα του Σαίξπηρ στην Πλατεία Λέστερ (Λονδίνο).

Τα πρώτα έργα του Σαίξπηρ γράφτηκαν σε τυποποιημένη γλώσσα, σύμφωνα με το συμβατικό ύφος της εποχής. Στα ποιήματα χρησιμοποιούνται επεκτεταμένες και μερικές φορές περίτεχνες μεταφορές και η γλώσσα είναι συχνά ρητορική, γραμμένη για ηθοποιούς που απαγγέλλουν αντί να μιλούν. Οι μεγάλοι λόγοι στον "Τίτο Ανδρόνικο", κατά την άποψη ορισμένων κριτικών, καθυστερούν τη δράση ενώ οι στίχοι στους "Δύο Άρχοντες από τη Βερόνα" έχουν περιγραφεί ως δύσκαμπτοι[107][108].

Εντούτοις, σύντομα ο Σαίξπηρ άρχισε να προσαρμόζει το παραδοσιακό ύφος στους δικούς του σκοπούς. Ο εναρκτήριος μονόλογος στον "Ριχάρδο Γ΄" έχει τις ρίζες του στο μεσαιωνικό δράμα. Την ίδια στιγμή, η ζωηρή αυτογνωσία του Ριχάρδου προσβλέπει στους μονόλογους των ώριμων έργων του Σαίξπηρ[109]. Δεν υπάρχει κανένα έργο που να σηματοδοτεί μία αλλαγή από το παραδοσιακό στο ελεύθερο ύφος. Ο Σαίξπηρ συνδύαζε και τα δύο σε όλη τη σταδιοδρομία του, με τον "Ρωμαίο και Ιουλιέτα" να είναι ίσως το καλύτερο παράδειγμα αυτής της ανάμιξης[110]. Στα μέσα της δεκαετίας του 1590, ο Σαίξπηρ άρχισε να γράφει μία πιο φυσική ποίηση. Οι μεταφορές και οι εικόνες του βαθμιαία συντονίζονταν όλο και περισσότερο με τις ανάγκες του δράματος. Η ποιητική φόρμα που χρησιμοποιούσε συνήθως ο Σαίξπηρ, ήταν ο ανομοιοκατάληκτος στίχος σε ιαμβικό πεντάμετρο. Στην πράξη αυτό σήμαινε ότι οι στροφές του συνήθως δεν είχαν ρίμα και κάθε στίχος αποτελούνταν από δέκα συλλαβές κατά τρόπο που να τονίζεται κάθε δεύτερη συλλαβή. Οι ανομοιοκατάληκτοι στίχοι των πρώτων έργων του είναι αρκετά διαφορετικοί από εκείνους των τελευταίων. Συχνά είναι θαυμάσιοι αλλά οι φράσεις του έχουν την τάση να ξεκινούν και να τελειώνουν στο τέλος κάθε στίχου, με τον κίνδυνο της μονοτονίας[111]. Μόλις ο Σαίξπηρ κυριάρχησε στον παραδοσιακό ανομοιοκατάληκτο στίχο, άρχισε να διακόπτει και να υπάρχει διακύμανση στη ροή του. Αυτή η τεχνική απελευθερώνει τη νέα δύναμη και την ευελιξία της ποίησης σε έργα όπως ο "Ιούλιος Καίσαρ" και ο "Άμλετ"[σημ. 5].

Μετά τον Άμλετ, ο Σαίξπηρ διαφοροποίησε ακόμα περισσότερο το ποιητικό του ύφος, ιδιαίτερα στα πιο συναισθηματικά μέρη των τελευταίων τραγωδιών του. Στην τελευταία φάση της καριέρας του, υιοθέτησε πολλές τεχνικές για να πετύχει το αποτέλεσμα που επιθυμούσε. Αυτές περιλάμβαναν τη μεταπήδηση στον επόμενο στίχο χωρίς παύση, ακανόνιστες διακοπές και ακραίες διαφορές στη δομή και το μήκος των προτάσεων[112]. Στον "Μάκβεθ", για παράδειγμα, η γλώσσα πηγαίνει από μία άσχετη μεταφορά ή παρομοίωση σε άλλη:

"Και η Ελπίς που 'φόρεσες μην ήτο μεθυσμένη;" (Πράξη Α', Σκηνή Ζ' 35-38) και "σαν βρέφος νεογέννητον κι' ολόγυμνον, ο Οίκτος,/ή με μορφήν των Χερουβείμ, που σχίζουν τον αιθέρα/'ς τους αοράτους τ' ουρανού επάνω ταχυδρόμους..." (Πράξη Α', Σκηνή Ζ' 21-25)

και ο ακροατής καλείται να ολοκληρώσει την έννοια. Τα τελευταία του ρομαντικά έργα, με τις εναλλαγές τους στον χρόνο και τις ανατροπές στην πλοκή, ενέμπνευσαν ένα τελευταίο ποιητικό ύφος όπου μακριές και σύντομες προτάσεις εναλλάσσονται, υποκείμενο και αντικείμενο αντιστρέφονται, και λέξεις παραλείπονται, δημιουργώντας μία εντύπωση αυθορμητισμού[113].

Ο Σαίξπηρ συνδύασε την ποιητική ιδιοφυία με την πρακτική έννοια του θεάτρου. Όπως όλοι οι θεατρικοί συγγραφείς της εποχής του, δραματοποίησε ιστορίες χρησιμοποιώντας πηγές όπως ο Πλούταρχος και ο Ράφαελ Χόλινσεντ. Αναδιαμόρφωσε κάθε πλοκή για να δημιουργήσει περισσότερα κέντρα ενδιαφέροντος και να δείξει στο κοινό όσο το δυνατόν περισσότερες πλευρές της αφήγησης. Αυτή η δύναμη του σχεδιασμού εξασφαλίζει ότι το έργο του Σαίξπηρ μπορεί να επιβιώσει της μετάφρασης, του κοψίματος και της ευρείας ερμηνείας χωρίς απώλειες στον πυρήνα του δράματος[114]. Καθώς μεγάλωνε η μαεστρία του, ο Σαίξπηρ έδωσε στους χαρακτήρες του σαφέστερα και πιο ποικίλα κίνητρα καθώς και διακριτούς τρόπους ομιλίας. Ωστόσο, στα τελευταία έργα του διατήρησε και πτυχές του πρότερου ύφους του. Ιδιαίτερα στα τελευταία του ρομαντικά έργα σκόπιμα επέστρεψε σ' ένα περισσότερο καλλιτεχνικό ύφος, το οποίο έδινε έμφαση στην ψευδαίσθηση του θεάτρου[115][116].

Επιρροή

Επεξεργασία
 
Άγαλμα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ στο Λίνκολν Παρκ (Σικάγο).

Το έργο του Σαίξπηρ επηρέασε σημαντικά το θέατρο και τη λογοτεχνία. Συγκεκριμένα, επέκτεινε τις δραματικές δυνατότητες των χαρακτήρων, της πλοκής, της γλώσσας και του ύφους[117]. Για παράδειγμα, μέχρι τον "Ρωμαίο και Ιουλιέτα" τα ρομαντικά έργα δεν θεωρούνταν αξιόλογα θέματα για τραγωδίες. Οι μονόλογοι χρησιμοποιούνταν κυρίως για τη μεταφορά πληροφοριών σχετικά με τους χαρακτήρες ή τα γεγονότα, αλλά ο Σαίξπηρ τους χρησιμοποίησε για να εξερευνήσει τις σκέψεις των χαρακτήρων[118][119]. Το έργο του επηρέασε σε μεγάλο βαθμό και την ποίηση. Οι Ρομαντικοί ποιητές προσπάθησαν να αναβιώσουν το δράμα στο ύφος του Σαίξπηρ αλλά με μικρή επιτυχία.

Ο Σαίξπηρ επηρέασε συγγραφείς όπως ο Τόμας Χάρντυ, ο Ουίλλιαμ Φώκνερ και ο Τσαρλς Ντίκενς. Οι μονόλογοι του Αμερικανού μυθιστοριογράφου Χέρμαν Μέλβιλ οφείλουν πολλά στον Σαίξπηρ. Ο καπετάνιος Έιχαμπ (ή Αχαάβ) στο Μόμπυ Ντικ είναι ένας κλασικός τραγικός ήρωας, εμπνευσμένος από τον "Βασιλιά Ληρ". Οι μελετητές έχουν εντοπίσει 20.000 μουσικά κομμάτια που συνδέονται με τα έργα του Σαίξπηρ. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται δύο όπερες του Τζουζέπε Βέρντι, ο "Οθέλος" και ο "Φάλσταφ", των οποίων οι κριτικές συγκρίνονται με αυτές των πρωτότυπων θεατρικών έργων[120]. Ο Σαίξπηρ ενέμπνευσε επίσης πολλούς ζωγράφους, συμπεριλαμβανομένων των Ρομαντικών και των Προραφαηλιτών. Μάλιστα ο Ελβετός Ρομαντικός καλλιτέχνης Χάινριχ Φύσλι, φίλος του Ουίλλιαμ Μπλέηκ, μετέφρασε τον "Μάκβεθ" στα γερμανικά.[121] Ο ψυχαναλυτής Σίγκμουντ Φρόυντ μελέτησε έργα του Σαίξπηρ, και ιδιαίτερα τον Άμλετ, για να αναπτύξει τις θεωρίες του γύρω από την ανθρώπινη φύση.[122]

Την εποχή του Σαίξπηρ, η αγγλική γραμματική, η ορθογραφία και η προφορά ήταν λιγότερο τυποποιημένες απ' ό,τι είναι τώρα[123] και η χρήση της γλώσσας του βοήθησε στον σχηματισμό της σύγχρονης αγγλικής γλώσσας[124]. Πολλές λέξεις και εκφράσεις όπως "with bated breath" ("με κομμένη την ανάσα", από τον "Έμπορο της Βενετίας") και "it was a foregone conclusion" ("ήταν αναπόφευκτο", από τον "Οθέλλο") χρησιμοποιούνται πλέον στην καθομιλουμένη[125].

Κριτικές

Επεξεργασία

Ο Σαίξπηρ αν και κατά τη διάρκεια της ζωής του δεν ήταν αντικείμενο λατρείας, αλλά ήταν σεβαστός.[126][127]

Μετά την παλινόρθωση της μοναρχίας το 1660 και πριν το τέλος του 17ου αιώνα, οι κλασικές ιδέες ήταν στη μόδα. Το αποτέλεσμα ήταν οι κριτικοί εκείνης της εποχής να τοποθετήσουν τον Σαίξπηρ χαμηλότερα από άλλους δραματουργούς της εποχής του.[128] Όμως κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα οι κριτικοί άρχισαν να ανταποκρίνονται στο έργο του Σαίξπηρ και να αναγνωρίζουν τη φυσική μεγαλοφυία του.[129][130] Μία σειρά επιστημονικών εκδόσεων των έργων του βοήθησε στην αυξανόμενη φήμη του και μέχρι το 1800 είχε καθιερωθεί ως εθνικός ποιητής.[131] Τον 18ο και τον 19ο αιώνα η φήμη του εξαπλώθηκε και στο εξωτερικό. Ανάμεσα σ' αυτούς που τον υπερασπίστηκαν ήταν ο Βολταίρος, ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε και ο Βικτόρ Ουγκώ.[132]

"Ο Σαίξπηρ υπήρξε ευφυΐα όχι μόνο για την εποχή του αλλά για όλους τους αιώνες."

Μπεν Τζόνσον

Οι Βικτωριανοί ανέβαζαν συχνά έργα του Σαίξπηρ υπό τη μορφή πλούσιου θεάματος.[133] Ο θεατρικός συγγραφέας και κριτικός Τζορτζ Μπέρναρντ Σω χλεύασε τη λατρεία που υπήρχε για τα έργα του Σαίξπηρ, ονομάζοντάς την "βαρδολατρεία", ενώ υποστήριζε ότι τα έργα του Χένρικ Ίψεν έκαναν τον Σαίξπηρ παρωχημένο.[134]

Η μοντερνιστική επανάσταση στις τέχνες κατά τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, όχι μόνο δεν απέρριψε τον Σαίξπηρ αλλά προσάρμοσε το έργο του στις ανάγκες της αβάν-γκαρντ. Οι εξπρεσιονιστές στη Γερμανία και οι φουτουριστές στη Μόσχα αναπαρήγαγαν τα έργα του. Υπό την επιρροή του Σαίξπηρ, ο μαρξιστής θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης Μπέρτολτ Μπρεχτ επινόησε ένα επικό θέατρο. Ο δε ποιητής και κριτικός Τ.Σ. Έλιοτ τοποθετήθηκε κατά του Σω υποστηρίζοντας ότι ο "πρωτογονισμός" του Σαίξπηρ στην πραγματικότητα τον έκανε σύγχρονο.[135] Ο Έλιοτ μαζί με τους υποστηρικτές της Νέας Κριτικής δημιούργησαν ένα κίνημα για την πιο προσεκτική ανάγνωση των έργων του Σαίξπηρ. Τη δεκαετία του 1950, ένα κύμα νέων κριτικών προσεγγίσεων αντικατέστησε τον μοντερνισμό και άνοιξε τον δρόμο για τις μεταμοντέρνες μελέτες του Σαίξπηρ.[136] Τη δεκαετία του 1980, τα έργα του Σαίξπηρ έγιναν αντικείμενα μελέτης του γλωσσολογικού δομισμού και του φεμινισμού[137].

Το 1964 εορτάστηκαν με μεγαλοπρέπεια στην Αγγλία τα 400 χρόνια από τη γέννηση της "μεγαλύτερης βρετανικής συμβολής στο παγκόσμιο θέατρο", του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, όπως έγραψε ο Σερ Λώρενς Ολίβιε. Επτά πρωτοποριακοί θίασοι από την Ευρώπη κλήθηκαν στο Λονδίνο για μία σειρά παραστάσεων. Ανάμεσα στην Κομεντί Φρανσαίζ, το ιστορικό Θέατρο Άμπεϋ και το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, πρόσκληση δέχθηκε και ο Κάρολος Κουν με το δικό του σχήμα, το Θέατρο Τέχνης, για να παρουσιάσει τους Όρνιθες του Αριστοφάνη σε σκηνικά-κοστούμια του Γιάννη Τσαρούχη και μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Κατά τη διάρκεια του εορτασμού της 400ετηρίδας, ο Λώρενς Ολίβιε ερμήνευσε τον θρυλικό Οθέλλο του στο Βρετανικό Εθνικό Θέατρο και το Φεστιβάλ Σαίξπηρ εξέδωσε νέα σειρά γραμματοσήμων[138].

Εικασίες

Επεξεργασία

Η ταυτότητα του Σαίξπηρ

Επεξεργασία
 
Πορτραίτο του Σαίξπηρ.

Περίπου 150 χρόνια μετά τον θάνατο του Σαίξπηρ, άρχισαν να εκφράζονται αμφιβολίες σχετικά με την ταυτότητά του και την πατρότητα των έργων που του έχουν αποδοθεί[139]. Συγγραφείς όπως ο Ουώλτ Ουίτμαν, ο Μαρκ Τουαίην και ο Χένρυ Τζέημς, αλλά και προσωπικότητες όπως ο Σίγκμουντ Φρόυντ, εξέφρασαν τη δυσπιστία τους σχετικά με την υπόθεση πως ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ του Στράτφορντ ταυτίζεται με τον συγγραφέα που έδωσε τα σαιξπηρικά έργα. Ο σκεπτικισμός αυτός στηρίζεται σε διάφορες ενδείξεις μεταξύ των οποίων η απουσία κάποιου βιβλίου ή χειρόγραφου έργου στην -κατά τ' άλλα λεπτομερή- διαθήκη του.

Πολλοί αποδίδουν αυτή τη διαφωνία στη γενική έλλειψη και ασάφεια γύρω από πολλά ιστορικά στοιχεία της περιόδου κατά την οποία έζησε ο Σαίξπηρ. Ακόμη και το πορτραίτο του στην Εθνική Πινακοθήκη Πορτραίτων του Λονδίνου αμφισβητείται έντονα πως απεικονίζει πράγματι τον Σαίξπηρ, ενώ και ένα δεύτερο διάσημο πορτραίτο του αποδείχθηκε με τη βοήθεια χημικής ανάλυσης ότι στην πραγματικότητα δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα. Ορισμένοι μελετητές του έργου που αποδίδεται στον Σαίξπηρ, θεωρούν πως ένα μέρος του πιθανά ανήκει σε άλλους συγγραφείς, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται συχνά ο Φράνσις Μπέηκον, ο Κρίστοφερ Μάρλοου, καθώς και ο Ουίλλιαμ Στάνλεϋ, 6ος Κόμης του Ντέρμπυ. Ο Έντουαρντ ντε Βηρ, 17ος Κόμης της Οξφόρδης, θεωρείται επίσης ένας από τους πιθανούς συγγραφείς κάποιων έργων που αποδίδονται στον Σαίξπηρ[140] (Οξφορδιανή θεωρία). Ιστορικά στοιχεία γύρω από την ύπαρξη του Κόμη ντε Βηρ έγιναν γνωστά περίπου το 1920 και αρκετοί πιστεύουν πως τα γεγονότα της ζωής του εμφανίζουν ομοιότητες με καταστάσεις που αποτυπώνονται και στο έργο του Σαίξπηρ.

Ωστόσο, μόνο μία μικρή μειοψηφία ακαδημαϊκών πιστεύει ότι υπάρχει λόγος αμφισβήτησης της παραδοσιακής απόδοσης των έργων του Σαίξπηρ.[141] Η πλειοψηφία των ακαδημαϊκών μελετητών δε δέχεται τις παραπάνω εκτιμήσεις, ωστόσο θεωρεί πιθανό το ενδεχόμενο ο Σαίξπηρ να μην αποτελεί και τον μοναδικό συγγραφέα των έργων του, δεδομένου ότι την εποχή εκείνη πολλοί δραματουργοί και θεατρικοί συγγραφείς συνεργάζονταν στενά μεταξύ τους.[142]

Η θρησκεία του

Επεξεργασία

Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν ότι τα μέλη της οικογένειας του Σαίξπηρ ήταν Καθολικοί, σε μία εποχή που η Καθολική πρακτική ήταν αντίθετη με τον νόμο[143]. Η μητέρα του Σαίξπηρ, Μαίρυ Άρντεν, σίγουρα προερχόταν από μία ευσεβή καθολική οικογένεια. Το ισχυρότερο στοιχείο θα μπορούσε να ήταν μία Καθολική δήλωση πίστης υπογεγραμμένη από τον Τζον Σαίξπηρ, που βρέθηκε το 1757 στις δοκούς ενός σπιτιού του. Ωστόσο το έγγραφο έχει χαθεί και οι επιστήμονες διαφωνούν ως προς τη γνησιότητά του[144]. Το 1606 το όνομα της μεγάλης κόρης του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Σουζάννα, εμφανίζεται σε μία λίστα με αυτούς που δεν παρευρέθηκαν στην Πασχαλινή Θεία Ευχαριστία στο Στράτφορντ[145]. Οι μελετητές βρίσκουν στα έργα του Σαίξπηρ στοιχεία τόσο υπέρ όσο και κατά του Καθολικισμού, με αποτέλεσμα να καθίσταται αδύνατο να αποδειχθεί η αλήθεια[146][147].

Η σεξουαλικότητά του

Επεξεργασία

Λίγα είναι γνωστά σχετικά με τη σεξουαλικότητα του Σαίξπηρ. Στα 18 του παντρεύτηκε την 26χρονη Ανν Χάθαγουεϋ που ήταν έγκυος, και έξι μήνες αργότερα γεννήθηκε η Σουζάννα, το πρώτο από τα τρία τους παιδιά. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των αιώνων μέχρι σήμερα, αναγνώστες έχουν επισημάνει στα Σονέτα του Σαίξπηρ ενδεικτικά στοιχεία για την αγάπη του για ένα νεαρό άνδρα. Άλλοι εκλαμβάνουν τους ίδιους στίχους ως έκφραση έντονης φιλίας και όχι ερωτικού πάθους[148]. Παράλληλα, άλλα σονέτα απευθύνονται σε μία παντρεμένη γυναίκα και εκλαμβάνονται ως απόδειξη ετεροφυλόφιλων σχέσεων.

Εργογραφία

Επεξεργασία
 
Τα Έργα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (πίνακας του Σερ Τζον Γκίλμπερτ, 1849).
Τραγωδίες
Ιστορικά δράματα (Histories)
Κωμωδίες
Ποιήματα
Χαμένα έργα
  • Αγάπης Αγώνας Γόνιμος
  • Καρδένιος

Ελληνικές μεταφράσεις

Επεξεργασία

Τα άπαντα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ έχει μεταφράσει στα Ελληνικά ο Βασίλης Ρώτας, ορισμένα σε συνεργασία με τη Βούλα Δαμιανάκου)[149][150][151].

(βλ. λήμμα Άπαντα Σαίξπηρ (Βασίλης Ρώτας & Βούλα Δαμιανάκου))

Τραγωδίες
—μτφ. Βασίλης Ρώτας & Βούλα Δαμιανάκου ("Ίκαρος")
—μτφ. Δημήτριος Βικέλας (Σαικσπείρου, Ρωμαῖος καί Ἰουλιέτα; Ὀθέλλος καί ὁ Βασιλεύς Λήρ, τραγωδίαι ἐκ τοῦ ἀγγλικοῦ μεταφρασθεῖσαι ὑπό Δημ. Βικέλα, Αθήνα, Τυπ. Περρῆ 1876 —και Σαικσπείρου: Τραγωδίαι. Περιεχόμενα: τ.Α'. Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Αθήνα, 1882-1890)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1970)
—μτφ. Μιχ. Δαμιράλη (Ἰούλιος Καῖσαρ: Τραγῳδία εἰς πράξεις 5, μεταφρασθεῖσα ἐκ τῆς ἀγγλικῆς ὑπό Μ. Ν. Δαμιράλη, Αθήνα: Τυπ. Παπαλεξανδρῆ, 1886)
—μτφ. Κ. Καρθαίος (Ὁ Ἰούλιος Καίσαρας, Τυπ. Δημητράκου, 1969)
—μτφ. Ἰούλιος Καίσαρας, Βασίλης Ρώτας & Βούλα Δαμιανάκου ("Ίκαρος", 1969)
—μτφ. Ιωάννης Περβάνογλου (Ἁμλέτος, βασιλόπαις τῆς Δανίας: Τραγωδία τοῦ ἄγγλου Σαιξπήρου, ἐνστίχως μεταφρασθεῖσα ὑπό Ἰωάννου Ἠ. Περβάνογλου, Αθήνα: Τυπ. Νικολαΐδου Χ. Φιλαδελφέως 1858)
—μτφ. Ιάκωβος Πολυλάς (Ἁμλέτος: Τραγῳδία Σαικσπείρου, ἔμμετρος μετάφρασις μέ προλεγόμενα καί σημειώσεις Ἰακ. Πολυλά, Αθήνα, 1889)
—μτφ. Μιχ. Δαμιράλης (Ἃμλετ: Τραγῳδία εἰς πράξεις πέντε, μεταφρασθεῖσα ἑκ τοῦ ἀγγλικοῦ ὑπό Μιχ. Ν. Δαμηράλη, Αθήνα, 1890 —και Χάμλετ: Τραγῳδία εἰς πράξεις πέντε, μεταφρασθεῖσα ἐκ τοῦ ἀγγλικοῦ ὑπό Μ. Ν. Δαμιράλη μετά μελέτης περί τοῦ ποιητοῦ, Αθήνα, 1900)
—μτφ. Δημήτριος Βικέλας (Σαικσπείρου: Τραγωδίαι Περιεχόμενα: τ.Ε'. Αμλέτος, Αθήνα, 1882-1890)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας (Άμλετ, το βασιλόπουλο της Δανίας, "Ίκαρος", 1974)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1972)
—μτφ. Δημήτριος Βικέλας (Σακσπείρου, Ρωμαῖος καί Ἰουλιέτα; Ὀθέλλος καί ὁ Βασιλεύς Λήρ, τραγωδίαι ἐκ τοῦ ἀγγλικοῦ μεταφρασθεῖσαι ὑπό Δημ. Βικέλα, Αθήνα, Τυπ. Περρῆ 1876 —και Ὀθέλλος: Τραγωδία, Αθήνα: Τυπ. Κορομηλᾶ, 1885)
—μτφ. Δ. Αντωνόπουλος (Ὀθέλλος, ἤτοι ὁ Μαῦρος τῆς Ἑνετίας, τραγῳδία τοῦ ἄγγλου Σαιξπήρου, ἐκδίδοται ὑπό Δ. Ἀντωνοπούλου, Αθήνα, 1883)
—μτφ. Κωνσταντίνος Θεοτόκης (Ὁ Ὀθέλλος, ὁ Μαῦρος τῆς Βενετίας, τραγῳδία τοῦ Γουΐλιαμ Σαίξπηρ, μεταφρασμένη ἀπό τόν Κωνσταντῖνο Θεοτόκη, Αθήνα: Βασιλείου, 1915)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1968)
—μτφ. Δημήτριος Βικέλας (Σαικσπείρου: Τραγωδίαι, Περιεχόμενα: τ.Δ'. Μάκβεθ, Αθήνα, 1882-1890 —και Σαικσπείρου, δράματα: Μάκβεθ, ἐμμέτρως μεταφρασθέντα ἐκ τοῦ ἀγγλικοῦ ὑπό Δημητρίου Βικέλα, Αθήνα, Τυπ. Κασδόνη, 1896)
—μτφ. Κωνσταντίνος Θεοτόκης (Μάκβεθ: Τραγωδία, Αθήνα, Ἐλευθερουδάκης, 1923)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας (Μακμπέθ, "Ίκαρος", 1970)
—μτφ. Δημήτριος Βικέλας (Σακσπείρου, Ρωμαῖος καί Ἰουλιέτα; ; Ὀθέλλος καί ὁ Βασιλεύς Λήρ, τραγωδίαι ἐκ τοῦ ἀγγλικοῦ μεταφρασθεῖσαι ὑπό Δημ. Βικέλα, Αθήνα, Τυπ. Περρῆ 1876)
—μτφ. Μάρκος Αυγέρης (Ὁ Βασιλεύς Λήρ: Τραγωδία εἰς πράξεις πέντε, μετάφραση Μ. Αὐγέρη, Φέξης, 1916)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας, (Βασιλέας Λήρ, Αθήνα, Μουσικά Χρονικά, 1933 —και Βασιλιάς Ληρ, "Ίκαρος", 1974)
—μτφ. Μιχ. Δαμιράλης (Ἀντώνιος καί Κλεοπάτρα: Δρᾶμα εἰς πράξεις πέντε, μεταφρασθέν ἐκ τῆς ἀγγλικῆς ὑπό Μ. Ν. Δαμιράλη, Αθήνα: 1882)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος")
—μτφ. Μιχ. Δαμιράλης (Κοριολανός: Δρᾶμα εἰς πράξεις πέντε, Αθήνα, Παρνασσός, 1883)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1959)
—μτφ. Άγγελος Βλάχος (Σαικσπείρου, ἀριστουργήματα, κατ' ἔμμετρον μετάφρασιν Ἀγγ. Βλάχου, Αθήνα, 1905)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1963)
Ιστορικά δράματα
—μτφ. Κλεάνθης Ν. Τριανταφύλλου (Ριχάρδος ὁ Γ': Δράμα εἰς πράξεις πέντε, μεταφράσθη ὑπό Κλεάνθους Ν. Τριανταφύλλου : Κωνσταντινούπολη, Βουτυρᾶ, 1874)
—μτφ. Μιχ. Δαμιράλης (Ριχάρδος ὁ Γ': Τραγῳδία εἰς πράξεις πέντε, μεταφρασθεῖσα ἐκ τῆς ἀγγλικῆς ὑπό Μιχαήλ Ν. Δαμιράλη, Αθήνα, 1909.)
—μτφ. Κ. Καρθαίος (Ὁ Βασιλιᾶς Ριχάρδος ὁ Γ', μετάφραση, Αθήνα, Γραφεῖο Πνευματικῶν Ὑπηρεσιῶν, 1939 — και ("Ίκαρος")
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος")
  • Βασιλιάς Ιωάννης
—μτφ. Βασίλης Ρώτας & Βούλα Δαμιανάκου ("Ίκαρος")
—μτφ. Αλέξανδρος Πάλλης ("Ίκαρος")
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος")
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος")
  • Ερρίκος Η΄
Κωμωδίες
—μτφ. Κ.Καρθαίος (Η Στρίγγλα που έγινε αρνάκι, "Ίκαρος")
—μτφ. Βασίλης Ρώτας & Βούλα Δαμιανάκου ("Ίκαρος", 1973)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας, Βούλα Δαμιανάκου, εκδόσεις Επικαιρότητα, 1997
—μτφ. Ερρίκος Μπελιές, εκδόσεις Κέδρος, 2002
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος" —και περιοδ. Θέατρο 16 [1964])
—μτφ. Ὄνειρο καλοκαιρινῆς νυχτιᾶς, (Βασίλης Ρώτας, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1928 —και Ὄνειρο καλοκαιρινῆς νύχτας, "Ίκαρος", 1973)
—μτφ. Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας, (Ερρίκος Μπελιές, Αθήνα, Κέδρος, 2000)
—μτφ. (;) (Δρᾶμα εἰς πράξεις πέντε, ἐκδίδεται ὑπό Ι. Δ. Μανώλη, Κωνσταντινούπολη: Τυπ. Βουτυρᾶ, 1874)
—μτφ. Δημήτριος Βικέλας (Σαικσπείρου: Τραγωδίαι Περιεχόμενα: τ.ΣΤ'. Ο έμπορος της Βενετίας, Αθήνα, 1882-1890)
—μτφ. Αλέξανδρος Πάλλης (Ἡ περίφημη ἱστορία τοῦ ἐμπόρου τῆς Βενετιᾶς...καί τό κέρδισμα τῆς πεντάμορφης νύφης Πορσίας μέ την ἐκλογή τῶν τριῶν κουτιῶν, γραμμένη ἀπό τόν ἄγγλο ποιητή Γουΐλλιαμ Σαιξπῆρο, μεταφρασμένη πιστά καί ρυθμικά ἀπό τόν Ἀλέξ. Πάλλη, Ἑστία, 1894 —και Ὁ ἔμπορος τῆς Βενετιᾶς: Κωμωδία, Αθήνα, Σαλίβερος, 1938 —και Ἡ περίφημη ἱστορία τοῦ ἐμπόρου τῆς Βενετιᾶς..., "Ίκαρος", 1972)
—μτφ. Μάρκος Αυγέρης (Ὁ ἔμπορος τῆς Βενετίας: Δρᾶμα εἰς πράξεις πέντε, Μ. Αὐγέρη, Αθήνα: Φέξης 1916) —και Αθήνα, Βασιλείου, 1932)
—μτφ. Νικόλαος Ποριώτης (Οἱ κυράδες τοῦ Ουΐνζωρ: Κωμωδία, Αθήνα, Γκοβόστης, 1938)
—μτφ. Κ. Καρθαίος ("Ίκαρος")
—μτφ. Νικόλαος Ποριώτης, Αθήνα, Γκοβόστης, 1938.
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος")
—μτφ. Μανώλης Σκουλούδης (Ὃπως σᾶς ἀρέσει: Κωμῳδία, στή γλῶσσα μας ἀπό τόν Μ. Γ. Σκουλούδη, Αθήνα, Πυρσός, 1940)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος")
—μτφ. Παντολέων Καβάφης (Ἡ δωδεκάτη νύχτα: Δρᾶμα εἰς πράξεις πέντε, Κωνσταντινούπολη: Τυπ. Βουτυρᾶ, 1881)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1967)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας & Βούλα Δαμιανάκου ("Ίκαρος")
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1956)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος")
—μτφ. Μιχ. Δαμιράλης (Κυμβελῖνος: Τραγῳδία εἰς πέντε πράξεις, μεταφρασθεῖσα ἐκ τῆς ἀγγλικῆς ὑπό Μιχ. Ν. Δαμιράλη, Αθήνα, 1903)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας & Βούλα Δαμιανάκου ("Ίκαρος")
—μτφ. Σ. Κέντ, Ιωάννης Οἰκονομίδης (Αθήνα, Τυπ. Ζηκάκη, 1928)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1972)
—μτφ. Ιάκωβος Πολυλάς (Ἡ τρικυμία: Δρᾶμα Ουϊλιέλμου Σαίξπηρ, μετάφρασις Ἰ. Πολυλᾶ, Κέρκυρα, 1855)
—μτφ. Παντολέων Καβάφης (Ἡ τρικυμία: Δρᾶμα Σαιξπήρου εἰς πράξεις πέντε, ἐκ τοῦ ἀγγλικοῦ κειμένου μετάφρασις ὑπό Παντολέοντος Καβάφη; Κωνσταντινούπολη: Τυπ. Βουτυρᾶ 1874)
—μτφ. Κωνσταντίνος Θεοτόκης (Ἡ τρικυμία: Τραγῳδία τοῦ Γουλιέλμου Σαίξπηρ = The tempest, μεταφρασμένα ἀπό τόν Κωνσταντῖνο Θεοτόκη, Ἀλεξάντρεια, Γραμμάτης, 1916)
—μτφ. Βασίλης Ρώτας ("Ίκαρος", 1969)
Ποίηση
μτφ. Βασίλης Ρώτας και Βούλα Δαμιανάκου (Ίκαρος 1978, Επικαιρότητα 1990)
μτφ. Στυλιανός Αλεξίου (Στιγμή 1989)
μτφ. Διονύσης Καψάλης (Άγρα 1998)
μτφ. Λένια Ζαφειροπούλου (Gutenberg 2016)
μτφ. Ερρίκος Σοφράς (Αντίποδες 2018)

Ελληνικές θεατρικές παραστάσεις

Επεξεργασία

Θεατρικές παραστάσεις που βασίζονται στα θεατρικά έργα του Σαίξπηρ

Σημειώσεις

Επεξεργασία
  1. ↑ Η ημερομηνία είναι σύμφωνη με το Γρηγοριανό ημερολόγιο, το οποίο υιοθετήθηκε από τις Καθολικές χώρες το 1582. Σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο χρησιμοποιείτο στην Αγγλία καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του Σαίξπηρ, πέθανε στις 23 Απριλίου.
  2. ↑ Η "εθνική λατρεία" για τον Σαίξπηρ και η αναγνώρισή του ως "βάρδου", χρονολογείται από τον Σεπτέμβριο του 1769, όταν ο ηθοποιός David Garrick οργάνωσε στο Στράτφορντ ένα εβδομαδιαίο καρναβάλι. Εκτός από την παρουσίαση ενός αγάλματος του Σαίξπηρ, ο Garrick ονόμασε τις όχθες του Έιβον ως τη γενέτειρα του "θρυλικού βάρδου".
  3. ↑ Ο ακριβής αριθμός είναι άγνωστος.
  4. ↑ Την 1η Απριλίου του 2010 το BBC έκανε πρωταπριλιάτικο αστείο "αποκαλύπτοντας" ότι ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ ήταν στην πραγματικότητα Γάλλος. Σύμφωνα με το αστείο, το πραγματικό όνομα της μητέρας του Σαίξπηρ ήταν Μαίρη Αρντέν (δηλαδή Ardennes και όχι Arden), από το όνομα του δάσους που βρίσκεται στη Γαλλία. Μάλιστα ο τότε Υπουργός Πολιτισμού της Γαλλίας Τζακ Λανγκ πήρε μέρος οικειοθελώς στη φάρσα του BBC δηλώνοντας "Φυσικά έχουμε τον Μολιέρο και τον Ρακίνα, αλλά θα κάνουμε χώρο και για τον Σαίξπηρ στο εθνικό Πάνθεον των μεγάλων συγγραφέων μας"
  5. ↑ Για παράδειγμα, ο Σαίξπηρ χρησιμοποιεί αυτή την τεχνική για να μεταφέρει την αναταραχή στο μυαλό του Άμλετ.
  6. ↑ Ο "Περιπαθής Προσκυνητής" δημοσιεύθηκε το 1599 υπό το όνομα του Σαίξπηρ αλλά χωρίς την άδεια του. Περιλαμβάνει πρώιμες εκδοχές δύο σονέτων του, τρία αποσπάσματα από το "Αγάπης Αγώνας Άγονος", μερικά ποιήματα άλλων ποιητών και έντεκα ποιήματα αγνώστου πατρότητας για τα οποία όμως δεν έχει αποδειχθεί η μη συμμετοχή του Σαίξπηρ.

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ A. Anikst, Yury Levin: «Шекспир». (Ρωσικά) d:Q28735342.
  2. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 30  Δεκεμβρίου 2014.
  3. ↑ «PBS». 18  Απριλίου 2016.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 «Oxford Dictionary of National Biography» (Αγγλικά) Oxford University Press. Οξφόρδη. 2004. 25200.
  5. ↑ www.shakespeare.org.uk/explore-shakespeare/shakespedia/william-shakespeare/shakespeare-and-stratford/. Ανακτήθηκε στις 10  Αυγούστου 2023.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 «Kindred Britain»
  7. ↑ www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780198117353.001.0001/acref-9780198117353-e-2595.
  8. ↑ www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780191740763.001.0001/acref-9780191740763-e-619?rskey=rOTUsb&result=1.
  9. ↑ www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780191740763.001.0001/acref-9780191740763-e-622?rskey=iv2h53&result=2.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 shakespeare.mit.edu.
  11. ↑ "Shakespeare" Αρχειοθετήθηκε 2015-04-05 στο Wayback Machine. entry in Collins English Dictionary, HarperCollins Publishers, 1998.
  12. ↑ Stephen Greenblatt, "Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare" σελ.11, Λονδίνο: Pimlico (2005) ISBN 0-7126-0098-1
  13. ↑ David Bevington, "Σαίξπηρ" σελ.1-3, Οξφόρδη: Blackwell (2002) ISBN 0-631-22719-9
  14. ↑ Stanley Wells, "Shakespeare: A Life in Drama" σελ.399, Νέα Υόρκη: W. W. Norton (1997) ISBN 0-393-31562-2
  15. ↑ Michael Dobson, "The making of the national poet" σελ.185-186, Οξφόρδη, Αγγλία: Oxford University Press (1992) ISBN 978-0-19-818323-5
  16. ↑ Leon Harold Craig, Of Philosophers and Kings: Political Philosophy in Shakespeare's "Macbeth" and "King Lear", σελ.3, Τορόντο: University of Toronto Press (2003) ISBN 0-8020-8605-5
  17. ↑ James Shapiro, "1599: A Year in the Life of William Shakespeare", Λονδίνο: Faber and Faber (2005) ISBN 0-571-21480-0
  18. ↑ Samuel Schoenbaum, "Shakespeare's Lives" σελ.41, 66, 397-398, 402, 409, Οξφόρδη: Oxford University Press (1991) ISBN 0-19-818618-5
  19. ↑ Gary Taylor, "Reinventing Shakespeare: A Cultural History from the Restoration to the Present" σελ.145, 210-223, 261-265, Λονδίνο: Hogarth Press (1990) ISBN 0-7012-0888-0
  20. ↑ E. K. Chambers, "William Shakespeare: A Study of Facts and Problems", 1ος τόμος σελ.270-271, Οξφόρδη: Clarendon Press (1930) ISBN 0-19-811774-4, OCLC 353406
  21. ↑ Gary Taylor, "William Shakespeare: A Textual Companion" σελ.109-134, Οξφόρδη: Oxford University Press (1987) ISBN 0-19-812914-9
  22. ↑ John Anthony Bertolini, "Shaw and Other Playwrights" σελ.119, Πενσυλβάνια: Pennsylvania State University Press (1993) ISBN 0-271-00908-X
  23. ↑ Samuel Schoenbaum, "William Shakespeare: A Compact Documentary Life" σελ.24-26, Οξφόρδη: Oxford University Press (1987) ISBN 0-19-505161-0
  24. ↑ Schoenbaum σελ.24, 296 (1987)
  25. ↑ Park Honan, "Shakespeare: A Life" σελ.15-16, Οξφόρδη: Oxford University Press (1998) ISBN 0-19-811792-2
  26. ↑ Schoenbaum σελ.23–24 (1987)
  27. ↑ Schoenbaum σελ.14-22 (1987)
  28. ↑ Schoenbaum σελ.62-63 (1987)
  29. ↑ Peter Ackroyd, "Σαίξπηρ: Η Βιογραφία" σελ.53, Λονδίνο: Vintage (2006) ISBN 978-0-7493-8655-9, ελληνική έκδοση σε μετάφραση του Σπύρου Τσούγκου, εκδόσεις Μικρή Άρκτος (2010)
  30. ↑ Stanley Wells, Gary Taylor, John Jowett, "The Oxford Shakespeare: The Complete Works", Οξφόρδη: Oxford University Press (2005) ISBN 0-19-926717-0
  31. ↑ David Cressy, "Education in Tudor and Stuart England" σελ.28-29, Νέα Υόρκη: St Martin's Press (1975) ISBN 0-7131-5817-4, OCLC 2148260
  32. ↑ Schoenbaum σελ.93 (1987)
  33. ↑ Schoenbaum σελ.94 (1987)
  34. ↑ Schoenbaum σελ.224 (1987)
  35. ↑ Schoenbaum σελ.95 (1987)
  36. ↑ Schoenbaum σελ. 144-145 (1987)
  37. ↑ Chambers, 1ος τόμος σελ. 287, 292 (1930)
  38. ↑ Stanley Wells, "Shakespeare & Co" σελ.28, Νέα Υόρκη: Pantheon (2006) ISBN 0-375-42494-6
  39. ↑ Schoenbaum σελ.144-146 (1987), Chambers 1ος τόμος σελ. 59 (1930)
  40. ↑ Schoenbaum σελ.184 (1987)
  41. ↑ E. K. Chambers, "The Elizabethan Stage" σελ.208-209, Οξφόρδη: Clarendon Press (1923) ISBN 0-19-811511-3, OCLC 336379
  42. ↑ Chambers, 2ος τόμος σελ. 67-71 (1930)
  43. ↑ Schoenbaum σελ.188 (1987)
  44. ↑ David Scott Kastan, "Shakespeare After Theory" σελ.37, Λονδίνο: Routledge (1999) ISBN 0-415-90112-X
  45. ↑ Roslyn Knutson, "Playing Companies and Commerce in Shakespeare's Time" σελ.17, Κέμπριτζ: Cambridge University Press (2001) ISBN 0-521-77242-7
  46. ↑ Joseph Quincy Adams, "A Life of William Shakespeare" σελ.275, Βοστώνη: Houghton Mifflin (1923) OCLC 1935264
  47. ↑ Wells σελ.28 (2006)
  48. ↑ Schoenbaum σελ. 200 (1987)
  49. ↑ Honan σελ.121 (1998)
  50. ↑ Shapiro σελ.122 (2005)
  51. ↑ Honan σελ.325 (1998), Greenblatt σελ.405 (2005)
  52. ↑ Schoenbaum σελ.279 (1987)
  53. ↑ Schoenbaum σελ.25, 296 (1987)
  54. ↑ Schoenbaum σελ.304 (1987)
  55. ↑ Schoenbaum σελ.275 (1991)
  56. ↑ Ackroyd σελ.483 (2006), Greenblatt σελ.145-146 (2005)
  57. ↑ Roland Mushat Frye, "The Art of the Dramatist" σελ.16, Λονδίνο, Νέα Υόρκη: Routledge (2005) ISBN 0-415-35289-4
  58. ↑ Schoenbaum σελ. 301-303 (1987)
  59. ↑ Schoenbaum σελ. 306-307 (1987)
  60. ↑ Bard's 'cursed' tomb is revamped BBC News, 28 Μαΐου 2008
  61. ↑ Schoenbaum σελ.306 (1987)
  62. ↑ Schoenbaum σελ.308-310 (1987)
  63. ↑ Stanley Wells, Lena Cowen Orlin, "Shakespeare: An Oxford Guide, Oxford: Oxford University Press (2003) ISBN 0-19-924522-3
  64. ↑ Frye σελ.9 (2005), Honan σελ.166 (1998)
  65. ↑ Schoenbaum σελ.159-161 (1987)
  66. ↑ Irving Ribner, "The English History Play in the Age of Shakespeare" σελ.154-155, Λονδίνο: Routledge (2005) ISBN 0-415-35314-9
  67. ↑ Frye σελ.105 (2005), Ribner σελ.67 (2005)
  68. ↑ Patrick Gerard Cheney, "The Cambridge Companion to Christopher Marlowe" σελ.100, Κέμπριτζ: Cambridge University Press (2004) ISBN 0-521-52734-1
  69. ↑ Honan σελ.136 (1998), Schoenbaum σελ.166 (1987)
  70. ↑ Frye σελ.91 (2005), Honan σελ.116–117 (1998)
  71. ↑ Sarah Werner, "Shakespeare and Feminist Performance" σελ.96-100, Λονδίνο: Routledge (2001) ISBN 0-415-22729-1
  72. ↑ Ackroyd σελ.235 (2006)
  73. ↑ Michael Wood, "Σαίξπηρ" σελ.161-162, Νέα Υόρκη: Basic Books (2003) ISBN 0-465-09264-0
  74. ↑ Wood σελ.205-206 (2003), Honan σελ.258 (1998)
  75. ↑ Ackroyd σελ.359 (2006)
  76. ↑ Ackroyd σελ.362-383 (2006)
  77. ↑ Shapiro σελ.150 (2005), Ackroyd σελ.356 (2006)
  78. ↑ Brian Gibbons, "Shakespeare and Multiplicity" σελ.1, Κέμπριτζ: Cambridge University Press (1993) ISBN 0-521-44406-3
  79. ↑ Wood σελ.161 (2003), Honan σελ.206 (1998)
  80. ↑ Ackroyd σελ.353 (2006), Shapiro σελ.151-153 (2005)
  81. ↑ A. C. Bradley, "Shakespearean Tragedy: Lectures on Hamlet, Othello, King Lear and Macbeth" σελ.85, Λονδίνο: Penguin (1991) ISBN 0-14-053019-3
  82. ↑ Kenneth Muir, "Shakespeare's Tragic Sequence" σελ.12-16, Λονδίνο: Routledge (2005) ISBN 0-415-35325-4
  83. ↑ Bradley σελ.94 (1991)
  84. ↑ Bradley σελ.86 (1991)
  85. ↑ Bradley σελ.40, 48 (1991)
  86. ↑ Bradley σελ.42, 169, 195 (1991), Greenblatt σελ.304 (2005)
  87. ↑ Russ McDonald, "Shakespeare's Late Style" σελ.43-46, Κέμπριτζ: Cambridge University Press (2006) ISBN 0-521-82068-5
  88. ↑ Bradley σελ.306 (1991)
  89. ↑ Ackroyd σελ.444 (2006), McDonald σελ.69-70 (2006)
  90. ↑ Τόμας Στερνς Έλιοτ, "Elizabethan Essays" σελ.59, Λονδίνο: Faber & Faber (1934) ISBN 0-15-629051-0, OCLC 9738219
  91. ↑ Edward Dowden, "Shakspere" σελ.57, Νέα Υόρκη: Appleton & Co. (1881) OCLC 8164385
  92. ↑ Dowden σελ.60 (1881), Frye σελ.123 (2005), McDonald σελ.15 (2006)
  93. ↑ Shapiro σελ.125-131 (2005)
  94. ↑ A. M. Nagler, "Shakespeare's Stage" σελ.7, Νιου Χέιβεν, Κονέκτικατ: Yale University Press (1958) ISBN 0-300-02689-7
  95. ↑ Shapiro σελ.131-132 (2005)
  96. ↑ Ackroyd σελ.454 (2006)
  97. ↑ "Ουίλλιαμ Σαίξπηρ", Κλασσικά Εικονογραφημένα Νο 1031 σελ.45, Εκδόσεις Μ. Πεχλιβανίδη & Σία
  98. ↑ Alfred W. Pollard, "Shakespeare Quartos and Folios: A Study in the Bibliography of Shakespeare's Plays, 1594–1685", Λονδίνο: Methuen (1909) OCLC 46308204
  99. ↑ Fredson Bowers, "On Editing Shakespeare and the Elizabethan Dramatists" σελ.8-10, Φιλαδέλφεια: University of Pennsylvania Press (1955) OCLC 2993883
  100. ↑ Wells σελ.909, 1153 (2005)
  101. ↑ Frye σελ.288 (2005)
  102. ↑ Honan σελ.289 (1998), Schoenbaum σελ.327 (1987)
  103. ↑ Wood σελ.178 (2003), Schoenbaum σελ.180 (1987)
  104. ↑ Honan σελ.180 (1998)
  105. ↑ Schoenbaum σελ.268-269 (1987)
  106. ↑ Wood σελ.177 (2003)
  107. ↑ Frye σελ.105, 177 (2005)
  108. ↑ Wolfgang Clemen, "Shakespeare's Imagery" σελ.29, Λονδίνο: Routledge (2005) ISBN 0-415-35280-0
  109. ↑ Philip Edwards, Inga-Stina Ewbank, G. K. Hunter, "Shakespeare's Styles: Essays in Honour of Kenneth Muir", Κέμπριτζ: Cambridge University Press (2004) ISBN 0-521-61694-8
  110. ↑ Clemen σελ.63 (2005)
  111. ↑ Frye σελ.185 (2005)
  112. ↑ McDonald σελ.42-46 (2006)
  113. ↑ McDonald σελ.39, 39, 75 (2006)
  114. ↑ Gibbons σελ.1-7, 15 (1993)
  115. ↑ McDonald σελ.13 (2006)
  116. ↑ John C. Meagher, "Pursuing Shakespeare's Dramaturgy: Some Contexts, Resources, and Strategies in his Playmaking" σελ.358, Νιου Τζέρσεϊ: Fairleigh Dickinson University Press (2003) ISBN 0-8386-3993-3
  117. ↑ E. K. Chambers, "Shakespearean Gleanings" σελ.35, Οξφόρδη: Oxford University Press (1944) ISBN 0-8492-0506-9, OCLC 2364570
  118. ↑ Wolfgang Clemen, "Shakespeare's Soliloquies" σελ.179, Λονδίνο: Routledge (1987) ISBN 0-415-35277-0
  119. ↑ Γεωργοβασίλης, Δημοσθένης, «Η Φιλοσοφία του τραγικού στον Ουίλιαμ Σαίξπηρ», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 6 (1989), 50-65.
  120. ↑ Wells & Orlin σελ.641-642 (2003)
  121. ↑ Paraisz 2006, σελ. 130.
  122. ↑ Bloom 1995, σελ. 346.
  123. ↑ Fausto Cercignani, "Shakespeare's Works and Elizabethan Pronunciation", Οξφόρδη, University Press (Clarendon Press), 1981
  124. ↑ David Crystal, "The Cambridge Encyclopedia of the English Language" σελ.55-65, 74, Κέμπριτζ: Cambridge University Press (2001) ISBN 0-521-40179-8
  125. ↑ Samuel Johnson, "Samuel Johnson's Dictionary: Selections from the 1755 Work that Defined the English Language" σελ.12, Ντελρέι Μπιτς, Φλόριντα: Levenger Press (2002) ISBN 1-84354-296-X
  126. ↑ Dominik 1988, σελ. 9.
  127. ↑ Grady 2001b, σελ. 267.
  128. ↑ Grady 2001b, σελ. 269.
  129. ↑ Grady 2001b, σελίδες 270–272.
  130. ↑ Levin 1986, σελ. 217.
  131. ↑ Grady 2001b, σελ. 270.
  132. ↑ Grady 2001b, σελίδες 272–74.
  133. ↑ Schoch 2002, σελίδες 58–59.
  134. ↑ Grady 2001b, σελ. 276.
  135. ↑ Grady 2001a, σελίδες 22–26.
  136. ↑ Grady 2001a, σελ. 24.
  137. ↑ John Drakakis, "Alternative Shakespeares" σελ.16-17, 23-25, Νέα Υόρκη: Meuthen (1985) ISBN 0-416-36860-3
  138. ↑ 400 χρόνια από τη γέννηση του Σαίξπηρ, Ιστορικό Λεύκωμα 1964, σελ. 148, Καθημερινή (1997)
  139. ↑ George McMichael, Edgar M. Glenn, "Shakespeare and his Rivals: A Casebook on the Authorship Controversy", Νέα Υόρκη: Odyssey Press (1962) OCLC 2113359
  140. ↑ H. N. Gibson, "The Shakespeare Claimants: A Critical Survey of the Four Principal Theories Concerning the Authorship of the Shakespearean Plays" σελ.48, 72, 124, Λονδίνο: Routledge (2005) ISBN 0-415-35290-8
  141. ↑ The New York Times 2007.
  142. ↑ McMichael & Glenn 1962, σελ. 56.
  143. ↑ Arnold Pritchard, "Catholic Loyalism in Elizabethan England" σελ.3, Τσάπελ Χιλ: University of North Carolina Press (1979) ISBN 0-8078-1345-1
  144. ↑ Wood σελ.75-78 (2003), Ackroyd σελ.22-23 (2006)
  145. ↑ Ackroyd σελ.416 (2006), Schoenbaum σελ.41-42, 286 (1987)
  146. ↑ Richard Wilson, "Secret Shakespeare: Studies in Theatre, Religion and Resistance" σελ.34, Μάντσεστερ: Manchester University Press (2004) ISBN 0-7190-7024-4
  147. ↑ Shapiro σελ.167 (2005)
  148. ↑ Joseph Pequigney, "Such Is My Love: A Study of Shakespeare's Sonnets", Σικάγο: University of Chicago Press (1985) ISBN 0-226-65563-6
  149. ↑ «Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών: Ρώτας Βασίλης». Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Αυγούστου 2017. Ανακτήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2015. 
  150. ↑ «Ρώτας, Βασίλης, 1889-1977». Βιβλιονέτ. Ανακτήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2015. 
  151. ↑ «Βασίλης Ρώτας: Βιβλιογραφία». vasilisrotas.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2015. 

Βιβλιογραφία

Επεξεργασία
  • Γεωργοβασίλης Δημοσθένης: «Η Φιλοσοφία του τραγικού στον Ουίλιαμ Σαίξπηρ», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, τόμος 6 (1989), σελ. 50-65
  • Δαμιανάκου, Βούλα: Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, εκδ. «Επικαιρότητα», Αθήνα 1990
  • Κροντήρη, Τίνα: Ο Σαίξπηρ, η Αναγέννηση, κι εμείς, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002
  • Clemen, Wolfgang: «Τὸ θεατρικὸ ἔργο τοῦ Shakespeare», Ἐποχές [τεύχη 36-48], 38 (1966), σελ. 526-533
  • Clemen, Wolfgang: «Ὁ Σαίξπηρ καὶ ὁ σύγχρονος κόσμος», Ἐποχές [τεύχη 1-14], 12 (1964), σελ. 17-21
  • Kott, Jan: Σαίξπηρ ο σύγχρονος, εκδ. «Ηριδανός», Αθήνα 1970

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία


Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ουίλλιαμ_Σαίξπηρ&oldid=10828045"