Σονέτο
Το σονέτο είναι ένα ποιητικό είδος που ως τις απαρχές του εικοστού αιώνα ακολουθούσε αυστηρά μία σταθερή στιχουργική μορφή. Κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα στο σονέτο παρατηρήθηκαν μεταβολές, τροποποιήσεις και νέοι συνδυασμοί. Στην κλασική του μορφή, το σονέτο αποτελείται από 14 στίχους, γι’ αυτό συχνά αποκαλείται και δεκατετράστιχο. Εμφανίστηκε στην Ιταλία τον 13ο αιώνα, και πιο συγκεκριμένα στη Σικελία, και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Διακρίνονται δύο βασικές μορφές σονέτων: το ιταλικό και το αγγλικό. Το ιταλικό σονέτο, που είναι και το πιο καθιερωμένο, αποτελείται από δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές, ενώ το αγγλικό από τρεις τετράστιχες και ένα καταληκτικό δίστιχο.
Μορφή
ΕπεξεργασίαΤο ιταλικό σονέτο ή Πατριαρχικό ή Πετραρχικό
ΕπεξεργασίαΤο ιταλικό σονέτο αποτελείται από ιαμβικούς ενδεκασύλλαβους στίχους οργανωμένους σε δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές. Χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος (οκτάβα - 2 τετράστιχα) που περιγράφει το πρόβλημα ακολουθείται από ένα εξάστιχο μέρος (2 τρίστιχα) που δίνει τη λύση[1]. Τυπικά, ο ένατος στίχος δημιουργεί μια αλλαγή ή volta που σηματοδοτεί το πέρασμα από την πρόταση στη λύση. Ακόμη και σε σονέτα που δεν ακολουθούν αυστηρά αυτή τη μορφή προβλήματος/λύσης, στον ένατο στίχο σημειώνεται μια αλλαγή στον τόνο, τη διάθεση ή το ύφος του ποιήματος.
Ως προς την ομοιοκαταληξία, στα τετράστιχα αρχικά εμφανίστηκε η πλεχτή (ΑΒΑΒ ΑΒΑΒ)[i] - rime incatenate, αλλά τελικά επικράτησε η σταυρωτή (ΑΒΒΑ ΑΒΒΑ) - rime incrociate. Στα τρίστιχα η ομοιοκαταληξία παρουσιάζει ποικίλους συνδυασμούς: ΓΔΓ ΔΓΔ, ΓΔΕ ΓΔΕ, ΓΓΔ ΕΕΔ. Η μεγαλύτερη ποικιλία στην ομοιοκαταληξία των δύο τρίστιχων ίσως οφείλεται στη μεγαλύτερη δυσκολία σε αυτά, είναι αναγκαία περισσότερη ελευθερία για την παρουσίαση της λύσης.[1]
Ακολουθεί το σονέτο Πατρίδα[2] του Λορέντζου Μαβίλη με ομοιοκαταληξία τύπου ΑΒΒΑ ΑΒΒΑ ΓΔΕ ΓΔΕ:
Πάλε ξυπνάει της άνοιξης τ’ αγέρι
στην πλάση μυστικής αγάπης γλύκα,
σα νύφ’ η γη, πόχει άμετρα άνθη προίκα
λάμπει ενώ σβηέται της αυγής τ’ αστέρι.Πεταλούδες πετούν ταίρι με ταίρι,
εδώ βουίζει μέλισσα, εκεί σφήκα.
Τη φύση στην καλή της ώρα εβρήκα,
λαχταρίζει η ζωή σ’ όλα τα μέρη.Κάθε μοσκοβολιά και κάθε χρώμα,
κάθε πουλιού κελάηδημα ξυπνάει
πόθο στα φυλλοκάρδια μου κι ελπίδανα σου ξαναφιλήσω τ’ άγιο χώμα,
να ξαναϊδώ και το δικό σου Μάη,
όμορφή μου, καλή, γλυκιά πατρίδα.
Το αγγλικό σονέτο
ΕπεξεργασίαΤο αγγλικό σονέτο χρησιμοποιεί τον ιαμβικό πεντάμετρο στίχο και έχει τη μορφή τριών τετράστιχων και ενός δίστιχου και ως προς την ομοιοκαταληξία διακρίνεται σε δύο υποείδη, το σαιξπηρικό και το σπενσεριανό.
Το σαιξπηρικό σονέτο
ΕπεξεργασίαΤο σαιξπηρικό σονέτο πήρε το όνομα απο τον Σαίξπηρ, που ήταν ο σημαντικότερος ποιητής που χρησιμοποίησε αυτόν τον τύπο. Η ομοιοκαταληξία του σαιξπηρικού σονέτου παρουσιάζει τη μορφή ΑΒΑΒ ΓΔΓΔ ΕΖΕΖ ΗΗ:[3]
- Sonnet 116 (Ουίλλιαμ Σαίξπηρ)[4]
Let me not to the munhen of true minds
Admit impediments. Love is not love
Which alters when it alteration finds,
Or bends with the remover to remove.Ο no, it is an ever fixed mark
That looks on tempests and is never shaken?
It is the star to every wand'ring barque,
Whose worth's unknown although his height be taken.Love's not time's fool, though rosy lips and cheeks
Within his bending sickle's compass come?
Love alters not with his brief hours and weeks,
But bears it out even to the edge of doom.If this be error and upon me proved,
I never writ, nor no man ever loved.
Το σπενσεριανό σονέτο
ΕπεξεργασίαΤο σπενσεριανό σονέτο, που ονομάστηκε από τον Έντμουντ Σπένσερ, είχε τη μορφή ΑΒΑΒ ΒΓΒΓ ΓΔΓΔ ΕΕ:
- Happy ye leaves! whenas those lily hand
Happy ye leaves! whenas those lily hands,
Which hold my life in their dead doing might,
Shall handle you, and hold in love's soft bands,
Like captives trembling at the victor's sight.And happy lines! on which, with starry light,
Those lamping eyes will deign sometimes to look,
And read the sorrows of my dying sprite,
Written with tears in heart's close bleeding book.And happy rhymes! bathed in the sacred brook
Of Helicon, whence she derived is,
When ye behold that angel's blessed look,
My soul's long lacked food, my heaven's bliss.Leaves, lines, and rhymes seek her to please alone,
Whom if ye please, I care for other none.
Εμφάνιση και εξάπλωση
ΕπεξεργασίαΟι ρίζες του σονέτου βρίσκονται στην Ιταλία και συγκεκριμένα στη Σικελία, στην αυλή του βασιλιά Φρειδερίκου Β΄. Ο πρώτος ποιητής που έγραψε σονέτα είναι ο Τζιάκομο ντα Λεντίνι, που έζησε στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα. Για την προέλευση του σονέτου υπάρχουν δύο θεωρίες: ότι προήλθε από ανάπλασης της στιχουργικής φόρμας canzone, που αποτελούνταν από τρίστιχες στροφές και ολοκληρωνόταν με μία συντομότερη, ή από τη λαϊκή ποιητική φόρμα strambotto,[5] που αποτελούνταν από μία οκτάστιχη στροφή (ottava), με την προσθήκη των δύο τρίστιχων στροφών.
Η ακμή του σονέτου στην ιταλική ποίηση ήρθε με τα σονέτα του Δάντη και του Πετράρχη. Στη Γαλλία εμφανίστηκε στις αρχές του 16ου αιώνα στα ποιήματα του Κλεμάν Μαρό (1496-1544), αλλά γνώρισε μεγάλη άνθηση από τους ποιητές της Πλειάδος. Στην Αγγλία το σονέτο παρουσιάστηκε με τα ποιήματα του Thomas Wyatt (1503-42) και λίγο αργότερα του λόρδου Surrey, που εισηγήθηκε την ιδιαίτερη αγγλική φόρμα. Γνώρισε μεγάλη άνθηση με τα ποιήματα των Σαίξπηρ και Σπένσερ και αργότερα του Τζον Μίλτον (που ακολούθησε την ιταλική φόρμα).
Στη νεότερη λογοτεχνία, το σονέτο καλλιεργήθηκε συστηματικά από τους Άγγλους ρομαντικούς Γουόρντσγουορθ, Κόλεριτζ και Κητς, τους Γάλλους παρνασσιστές Leconte de Lisle και Heredia και τους συμβολιστές Βερλαίν, Ρεμπώ και Μαλαρμέ και στη Γερμανία από τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε.
Τα πρώτα ελληνικά σονέτα γράφτηκαν, υπό την επίδραση του πετραρχισμού, στην Κύπρο, και παραδίδονται στη χειρόγραφη συλλογή που είναι γνωστή ως «Κυπριακά ερωτικά ποιήματα». Με εξαίρεση κάποια σονέτα στην κρητική τραγωδία Βασιλεύς ο Ροδολίνος και στη συλλογή Άνθη Ευλαβείας το σονέτο δεν γνώρισε διάδοση παρά μόνο με την εμφάνιση των παρνασιστών ποιητών της Νέας Αθηναϊκής Σχολής, με τα σονέτα του Παλαμά, του Γρυπάρη και αργότερα του Μαβίλη.
Σημειώσεις
Επεξεργασίαi. ^ Οι στροφές που ομοιοκαταληκτούν συμβολίζονται με το ίδιο γράμμα του αλφαβήτου.
Παραπομπές
Επεξεργασία- ↑ 1,0 1,1 Michael R. G. Spiller, The Development of the Sonnet: An Introduction, Routledge, 1992, σελ. 35. ISBN 978-0-415-08741-4.
- ↑ Λορέντζος Μαβίλης, Άπαντα τα ποιήματα, κριτική ανάλυση - σχόλια Κωστής Παλαμάς, Δαμιανός, Αθήνα, 2009.
- ↑ Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (μετάφραση Βασίλης Ρώτας - Βούλα Δαμιανάκου), Σονέτα, Επικαιρότητα, Αθήνα, 1997.
- ↑ Alchin, L.K. William Shakespeare info (the Complete Works online), William Shakespeare, Sonnet 116.
- ↑ OnMusic Dictionary, strambotto.
Βιβλιογραφία
ΕπεξεργασίαΕλληνόγλωσση
Επεξεργασία- Αθανασοπούλου Μαρία, Το ελληνικό σονέτο (1895-1936): Μια μελέτη ποιητικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2011.
- Βερβέρη Μαρία, Το πετραρχικό σονέτο στην αναγεννησιακή ποίηση της Αγγλίας - Διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα ιταλικής και ισπανικής γλώσσας και φιλολογίας, Αθήνα, 2011.
- Κάρκος Κ. - Μελετλίδης Ε., Στοιχεία Μετρικής, αρχαίας ελληνικής - λατινικής - νέας ελληνικής, Π. Πουρνάρας, Θεσσαλονίκη, 1978.
- Λυμπέρη Κλεοπάτρα (ανθολόγηση), Ελληνικό Σονέτο, Poeticanet.
- Λυμπέρη Κλεοπάτρα, Σονέτο: Μια μυθολογία με διάρκεια, Poeticanet.
- Μητσάκης Κάρολος, Το ελληνικό σονέτο, Φέξης, Αθήνα, 1962.
- Νεοελληνικά Μετρικά, επιμέλεια Νάσος Βαγενάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2004.
- Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν “Ηλίου„, Ιωάννης Δ. Πασσάς, τόμος δέκατος έβδομος (Σκηνή - Υδροπλάνον), Ήλιος, Αθήνα, [χ.χ.].
- Πολίτης Λίνος, Μετρικά, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2014.
- Σαραλής Γιάννης Α., Νεοελληνική Μετρική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα, 1991.
- Σπαταλάς Γεράσιμος, Η Στιχουργική Τέχνη, επιμέλεια Νάσος Βαγενάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης, 1997.
- Σταύρου Θρασύβουλος, Νεοελληνική Μετρική, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη, 1974.
- Φλωρόπουλος Παντολέων, Σονέτο, η καλύτερη ποιητική άσκηση για τους αρχάριους, Agrinio VOICE, Φεβρουάριος 2013.
Ξενόγλωσση
Επεξεργασία- Morrier Henri, Dictionaire de poetique et de rhetorique, Paris, 1981.
- Preminger Alex (εκδ.), Encyclopedia of Poetry and Poetics, Princeton University Press, Princeton, 1965.
- Spiller Michael R. G., The Development of the Sonnet: An Introduction, Routledge, 1992. ISBN 978-0-415-08741-4.