Μανώλης Σκουλούδης

Ο Μανώλης Σκουλούδης (Χανιά, 04/07/1901 – Αθήνα, 1989) υπήρξε πολυσχιδής καλλιτεχνική προσωπικότητα. Ασχολήθηκε τόσο με τη μουσική ως συνθέτης, πιανίστας, διευθυντής ορχήστρας, καθηγητής σε ωδείο όσο και με τη συγγραφή ως πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, κριτικός, μεταφραστής, διασκευαστής λογοτεχνικών έργων για το θέατρο και το ραδιόφωνο, σεναριογράφος, αρθρογράφος και εκδότης. Ως καλλιτεχνικό ψευδώνυμο χρησιμοποίησε συχνά το όνομα Μ. Κουρήτης.

Μανώλης Σκουλούδης
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Μανώλης Σκουλούδης (Ελληνικά)
Ψευδώνυμο	Μ. Κουρήτης
Γέννηση	1901 Χανιά
Θάνατος	1989 Αθήνα
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Ιδιότητα	συνθέτης, συγγραφέας, μεταφραστής και κριτικός θεάτρου
Τέκνα	Κλεό Σκουλούδη

Βιογραφικά στοιχεία

Γεννήθηκε το 1901 στη Χαλέπα Χανίων. Πατέρας του ήταν ο δικαστικός Γεώργιος Σκουλούδης, ο οποίος την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας ανέλαβε σημαντικές διοικητικές θέσεις στον τομέα της δικαιοσύνης και της παιδείας. Αδερφή του ήταν η καλλιτέχνιδα εικαστικών και εφαρμοσμένων τεχνών Φλωρεντίνη Καλούτση-Σκουλούδη. Ήταν παντρεμένος με τη μεταφράστρια Διονυσία Σκουλούδη-Βικτωράτου, με την οποία απέκτησε δύο κόρες, την ηθοποιό Κλεό Σκουλούδη και τη ζωγράφο Μανόλια Μπονάτσου-Σκουλούδη.

Σπούδασε πιάνο και θεωρία της μουσικής (1924–1926). Αρχικά, εργάστηκε δίνοντας κάποια ρεσιτάλ πιάνου, αλλά κυρίως απασχολήθηκε επαγγελματικά ως καθηγητής στο Εθνικό Ωδείο του Μανώλη Καλομοίρη. Με το πολύμορφο συγγραφικό του έργο υπήρξε υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας και της ανάδειξης των τοπικών γλωσσικών ιδιωμάτων. Η περίοδος της Κατοχής φαίνεται να είναι μια εποχή ιδεολογικών και πνευματικών ζυμώσεων για τον Μ. Σκουλούδη. Συμμετέχει στην Αντίσταση με το Ε.Α.Μ. και έπειτα μοιάζει να μετακινείται περισσότερο προς τον χώρο της Κεντροαριστεράς. Οι ιδεολογικοί του προσανατολισμοί αναδεικνύονται σε μεγάλο βαθμό τόσο μέσα στα κείμενά του όσο και στις δράσεις του στον χώρο του πολιτισμού. Ενδεικτικά, την περίοδο 1945/46 συνεργάστηκε με την εφημερίδα Ελεύθερη Ελλάδα που εξέδιδε το Ε.Α.Μ. και το 1947 προσυπέγραψε, μαζί με άλλους διανοούμενους και καλλιτέχνες της εποχής, την ανοιχτή επιστολή διαμαρτυρίας «Το Πνεύμα υπό διωγμόν» προς τον βασιλιά Γεώργιο και τους αρμόδιους υπουργούς. Η επιστολή στηλίτευε τις επιθέσεις και τους τραυματισμούς από «εξτρεμιστές της Δεξιάς» αριστερών ηθοποιών κατά τη διάρκεια θεατρικών παραστάσεων και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα (30 Ιουνίου 1945).

Υπήρξε στενός φίλος και συνεργάτης με τον Γιάννη Τσαρούχη καθώς και με τον Μανώλη Καλομοίρη, τη Μαρίκα Κοτοπούλη, τον Αλέξη Μινωτή, τον Κάρολο Κουν, τον Μάνο Κατράκη κ.ά. Πέθανε το 1989 στην Αθήνα και έχει ταφεί στον γενέθλιο τόπο του, στη Χαλέπα Χανίων.

Επαγγελματική πορεία

Επισκόπηση

Από νεαρή ηλικία έλαβε ενεργά μέρος στην καλλιτεχνική και πολιτιστική ζωή της πόλης καταγωγής του. Συμμετείχε στην ίδρυση του «Συνδέσμου υπέρ της διαδόσεως των Καλών Τεχνών εν Κρήτη». Στο πλαίσιο των δράσεων του Συνδέσμου συμμετείχε ενεργά στην έκδοση του περιοδικού Ερωτόκριτος: Μηνιαία Πανελλήνιος Επιθεώρησις. Γράμματα – Καλές Τέχνες – Επιστήμες – Πολιτική Ζωή (1924–1925) και στην ίδρυση του «Κρητικού Ωδείου Χανίων» (μετέπειτα Βενιζέλειο Ωδείο Χανίων). Για την ενίσχυση των επιχειρημάτων υπέρ της ίδρυσης του ωδείου προχώρησε στη σύνταξη μίας σειράς εμβριθών άρθρων στην τοπική εφημερίδα Κήρυξ (Οκτώβριος 1923) των Χανίων με τίτλο «Η μουσική ιστορία των Χανίων 1898–1923 και η ιδέα της ίδρυσης του Κρητικού Ωδείου: ιστοριοκριτική μουσική επισκόπηση». Στα τοπικά περιοδικά Ερωτόκριτος, Νεοελληνικά Γράμματα (Ηράκλειο) και Δομένικος Θεοτοκόπουλος πραγματοποίησε και τα πρώτα του λογοτεχνικά βήματα, δημοσιεύοντας ποιήματα και πεζά κείμενα. Ένθερμος δημοτικιστής, συμβάλλει στην οργάνωση και υλοποίηση μιας σειράς διαλέξεων του Γιάννη Ψυχάρη στην πόλη των Χανίων, το καλοκαίρι του 1925.

Παράλληλα με τη μουσική διδασκαλία, εργάστηκε ως αρθρογράφος, ως μουσικοκριτικός και ως θεατρικός κριτικός στον περιοδικό και ημερήσιο Τύπο. Από το 1931 γράφει μουσικοκριτικά και μουσικολογικά σημειώματα στην εφημερίδα Η Καθημερινή (1931–1934), στην εφημερίδα Ηχώ της Ελλάδος (1936) κ.ά., ενώ, κατά καιρούς, δημοσιεύει μουσικές και θεατρικές κριτικές στις εφημερίδες Πολιτεία, Ελεύθερος Άνθρωπος, Ελεύθερη Ελλάδα (1945–1946), Προοδευτικός Φιλελεύθερος (1950–1952), Φιλελεύθερος (1952–1953), Η Ώρα (1956), Δημοκρατική (1956), Μεσημβρινή (1964), Ελευθεροτυπία (1976–1980), καθώς και στα λογοτεχνικά περιοδικά Νεοελληνικά Γράμματα (Αθήνα, 1938), Γράμματα (1945), Ελεύθερα Γράμματα (1947), Καινούρια Εποχή κ.ά. Πέρα από τις θεατρικές κριτικές, ο Μ. Σκουλούδης ασχολήθηκε με το θέατρο τόσο ως μουσικός και συνθέτης όσο και ως θεατρικός συγγραφέας, αλλά και ως σκηνοθέτης ερασιτεχνικών παραστάσεων. Τον συναντάμε συχνά σε παραστάσεις με περισσότερες από μία ιδιότητες, σε κάποιες περιπτώσεις είναι συνθέτης και μεταφραστής, σε άλλες συνθέτης και εισηγητής δραματολογίου ή συγγραφέας και συνθέτης. Στη δραματουργία του κυριαρχεί η δημιουργία ελεύθερων θεατρικών διασκευών που βασίζονται σε πεζογραφικά ή ποιητικά έργα τρίτων. Έργα του παραστάθηκαν από τις κρατικές θεατρικές σκηνές και από θιάσους του ελεύθερου θεάτρου.

Το συγγραφικό του έργο εκτός από θεατρικά έργα, κριτικές και άρθρα, περιλαμβάνει διηγήματα, ένα μυθιστόρημα, καθώς και μεταφράσεις ξενόγλωσσων κλασικών λογοτεχνών (Σαίξπηρ, Ουγκώ, Τολστόι). Μεταφράσεις και διασκευές του δημοσιεύτηκαν σε σειρά εντύπων, όπως η φιλολογική εφημερίδα Νεοελληνικά Γράμματα, τα περιοδικά Ποιητική Τέχνη, Καινούρια Εποχή κ.ά. Επιπλέον, μετέφρασε και διασκεύασε για παιδιά και εφήβους μεγάλο αριθμό ξένων πεζογράφων (Β. Ουγκώ, Α. Δουμάς, Κ. Ντίκενς κ.ά.). Η πλειονότητα των μεταφράσεων αυτών δημοσιεύτηκε στις παιδικές περιοδικές εκδόσεις Ο Θησαυρός των Παιδιών και Το Ελληνόπουλο, ενώ στο πέρασμα του χρόνου συγκεντρώθηκαν, εκδόθηκαν και επανεκδόθηκαν σε μονογραφίες, αναδεικνύοντας μια διαχρονικότητα στο μεταφραστικό αυτό έργο του. Σημαντικός αριθμός των μεταφράσεών του πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τη σύζυγό του και μεταφράστρια, Διονυσία Σκουλούδη-Βικτωράτου. Επίσης, σε συνεργασία με τη σύζυγό του και υπό την επιμέλεια του Μ. Καλομοίρη, μετέφρασε και διασκεύασε μια σειρά από αυτοτελείς βιογραφίες συνθετών όπως οι Μότσαρτ, Λιστ, Σούμπερτ κ.ά.

Τον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών τον υπηρέτησε και από τη θέση του εκδότη περιοδικού τύπου. Εκτός από το περιοδικό Ερωτόκριτος, συμμετείχε και στην έκδοση της φιλολογικής εφημερίδας Νεοελληνικά Γράμματα, κατά τη Β' περίοδο της εφημερίδας (1936–1941), όταν την ανέλαβε η «Εταιρεία Θεατρικής Συνεργασίας», της οποίας ο Μ. Σκουλούδης υπήρξε ιδρυτικό μέλος. Το συγκεκριμένο έντυπο —σύμφωνα με τον Α. Αργυρίου— εξέφρασε παραστατικά το πνεύμα της εποχής του, όπως το αντιλαμβάνονταν οι «προοδευτικοί» διανοούμενοι, που παρακολουθούσαν την ευρωπαϊκή και αμερικανική λογοτεχνία. Στα Νεοελληνικά Γράμματα ο Μ. Σκουλούδης για περίπου μία διετία έγραφε τα επίκαιρα χρονικά «Η αισιοδοξία της εβδομάδας» και «Punctum contra punctum», ενώ διατηρούσε και στήλη με κριτικές θεατρικών παραστάσεων. Παράλληλα με τη συγγραφική του δραστηριότητα, υπήρξε ενεργό μέλος της Εταιρίας Θεατρικών Συγγραφέων, της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών και του Σωματείου Ελλήνων Κριτικών. Ανέπτυξε πλούσια αρθρογραφία και άσκησε δημόσια κριτική για τη μη προώθηση της σύγχρονής του ελληνικής δραματουργίας τόσο από το Εθνικό Θέατρο όσο και από τους θιάσους του ελεύθερου θεάτρου.

Τέλος, η καλλιτεχνική δράση του Μ. Σκουλούδη επεκτάθηκε περιστασιακά και στο ραδιόφωνο και τον κινηματογράφο. Έγραψε ραδιοφωνικές θεατρικές εκπομπές, μετέφρασε και διασκεύασε θεατρικά έργα για το ραδιόφωνο (Ελλάδα του Π. Σέλλεϋ, Οι δαιμονισμένοι του Φ. Ντοστογιέφσκι κ.ά.). Για τον κινηματογράφο θα γράψει τα σενάρια για τις ταινίες Είμαι Αθώος (1960) και Ένας Ντελικανής (1963). Η ταινία Ένας Ντελικανής αποτέλεσε, ταυτόχρονα, τη μοναδική κινηματογραφική σκηνοθετική απόπειρά του. Παράλληλα, υπήρξε και κινηματογραφικός παραγωγός της ίδιας ταινίας, καθώς και της ταινίας Εξωτικές Βιταμίνες (1964), μέσω της βραχύβιας κινηματογραφικής εταιρείας ΜΑΣΚ ΦΙΛΜΣ που είχε ιδρύσει.

Θέατρο

Συνθέτης

Στο θέατρο ο Μ. Σκουλούδης άρχισε να εργάζεται την περίοδο του Μεσοπολέμου, ως μουσικός και συνθέτης, στον θίασο «Ελευθέρα Σκηνή» της Μαρίκας Κοτοπούλη και του Σπύρου Μελά (1929–1930). Έγραψε τη μουσική για τις παραστάσεις των έργων Ντιμπούκ, Σιμούν, Η κωμωδία της ευτυχίας, Ερωτόκριτος. Για τον Ερωτόκριτο (1929) συνέθεσε μουσική για ορχήστρα, τραγούδι και υπόκρουση. Στη συνέχεια, συνεργάστηκε ως συνθέτης και διευθυντής ορχήστρας με το Εθνικό Θέατρο (1933–1936). Την περίοδο αυτή, η συνεργασία του με τον Φώτο Πολίτη τού έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργήσει, με αφορμή τη μουσική επένδυση των παραστάσεων, πλήρη συμφωνικά έργα. Συγκεκριμένα, για την παράσταση Η θυσία του Αβραάμ (1933) δημιούργησε μουσική δωματίου, μουσική για τραγούδι και υπόκρουση. Για τον Αρχοντοχωριάτη (1933) έγγραψε για συμφωνική ορχήστρα, μπαλέτο, υπόκρουση και τραγούδια. Για το σατυρικό δράμα Κύκλωψ συνέθεσε μουσική για συμφωνική ορχήστρα και για τα χορικά. Ως διευθυντής ορχήστρας εργάστηκε στην παράσταση Οι γάμοι του Φίγκαρο (1935). Στο Εθνικό Θέατρο θα επανέλθει ως συνθέτης το 1946 και το 1952, για να γράψει μουσική για τις παραστάσεις των δικών του θεατρικών έργων Ο Ηλίθιος και Σταυροδρόμι, αντίστοιχα. Σε σχέση με την ενορχήστρωση της μουσικής της παράστασης Η θυσία του Αβραάμ, όπως μαρτυρά σχετική αρχειακή πηγή φαίνεται, ότι ασχολήθηκαν σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους τόσο ο Νίκος Σκαλκώτας όσο και ο Μίκης Θεοδωράκης. Ο Ν. Σκαλκώτας μάλλον ενορχήστρωσε την μουσική για την παράσταση του Εθνικού, ενώ ο Μ. Θεοδωράκης ενορχήστρωσε το έργο και το παρουσίασε το 1951 σε σειρά εκδηλώσεων που έλαβαν χώρα στην εκκλησιά της Αγίας Μαγδαληνής στη Χαλέπα Χανίων. Την ίδια χρονιά η Κρατική Ορχήστρα παρουσίασε σε συναυλία της στο Ηρώδειο, απόσπασμα από τη μουσική του έργου Η θυσία του Αβραάμ, τη Σουίτα σε μι ελάσσονα για ορχήστρα —σε απαγγελία Κατίνας Παξινού—. Ο Ν. Σκαλκώτας φαίνεται ότι εργάστηκε και για την ενορχήστρωση της μουσικής του Μ. Σκουλούδη στην παράσταση του Εθνικού Κύκλωψ.

Επιπλέον, πραγματοποίησε μια σειρά από συνεργασίες —ως συνθέτης— με θιάσους του ελεύθερου θεάτρου, όπως της Μαρίκας Κοτοπούλη (Όπως αγαπάτε 1937, Το ψάθινο καπέλο 1940), της Κατερίνας Ανδρέαδη (Πολύ κακό για το τίποτα 1938, Τέσσα ή Η πιστή καρδιά 1938/39), του Δημήτρη Μυράτ (Η Άννα των χιλίων ημερών 1950/51, Κατσαντώνης 1951/52, Μάκβεθ 1954/55), του Μάνου Κατράκη (Η τραγωδία του λόρδου Βύρωνα 1955. Ηλίθιος 1957), τον Θυμελικό Θίασο του Λίνου Καρζή (Η Ντίαρντρη των θλίψεων, 1951), αλλά και με την Εταιρία Θεάτρου Κρήτης (Η θυσία του Αβραάμ καλοκαίρι 1974) κ.α. Στις δύο συνεργασίες του με την Κ. Ανδρεάδη θα χρησιμοποιήσει ως συνθέτης, το φιλολογικό του ψευδώνυμο, το Εμ. Κουρήτης. Όπως μαρτυρούν κριτικές των παρατάσεων αλλά και σωζόμενες παρτιτούρες του Μ. Σκουλούδη, για τις παραστάσεις των σαιξπηρικών έργων δημιούργησε κυρίως μουσική δωματίου για πνευστά, ενώ σε παραστάσεις ελληνικών θεατρικών έργων βάσισε τις μουσικές του συνθέσεις κυρίως, στην ελληνική μουσική παράδοση και στα μοτίβα του δημοτικού τραγουδιού.

Θεατρικός συγγραφέας

Το πρώτο θεατρικό έργο του Μ. Σκουλούδη το οποίο ανέβηκε επί σκηνής ήταν Ο ηλίθιος, μία ελεύθερη θεατρική μεταφορά του ομώνυμου μυθιστορήματος του Φ. Ντοστογιέφσκι. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από το Εθνικό Θέατρο το 1946/47 (σκηνοθεσία Πέλου Κατσέλη), παρόλο που είχε γίνει δεκτό στο δραματολόγιο του Εθνικού Θεάτρου ήδη από το 1943. Το έργο Ο Ηλίθιος γνώρισε άλλες τρεις παραγωγές από επαγγελματικούς θιάσους κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα (Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Μάνου Κατράκη το 1957/58, Κ.Θ.Β.Ε. το 1979/80 και πάλι από το Εθνικό Θέατρο το 1987/88). Το πρώτο ωστόσο, θεατρικό έργο που ο Μ. Σκουλούδης έγραψε ήταν το Σταυροδρόμι, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1938. Ενώ είχε γίνει δεκτό στο δραματολόγιο του Εθνικού από το 1935, παραστάθηκε με αρκετή καθυστέρηση για πρώτη φορά το 1951/52 (σκηνοθεσία Κωστή Μιχαηλίδη). Κατά τη θεατρική περίοδο 1978/79, το Σταυροδρόμι γνώρισε μία ακόμα θεατρική παραγωγή, από το Άρμα Θέσπιδος αυτήν τη φορά. Κάποια από τα υπόλοιπα θεατρικά του έργα ανέβηκαν επί σκηνής μία μόνο φορά: Η Τραγωδία του λόρδου Βύρωνα (1955/56) και η Οδύσσεια (1961/62) από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη, η Υπόθεση Ντρέιφους από τον θίασο του Δημήτρη Μυράτ (1959/60). Η παράσταση της Υπόθεσης Ντρέιφους και το κείμενο του Μ. Σκουλούδη αποτέλεσαν τον πυρήνα για την κινηματογραφική ταινία Είμαι αθώος (1960). Ακολούθησε η παράσταση από το Εθνικό Θέατρο (1971/72) του έργου Οι Μαυρόλυκοι, μιας ελεύθερης θεατρικής μεταφοράς από τον Μ. Σκουλούδη του ομώνυμου μυθιστορήματος του Θανάση Πετσάλη-Διομήδη. Τέλος, το καλοκαίρι του 2016 παρουσιάστηκε επί σκηνής το μυθιστόρημα Ο Ντελικανής, σε διασκευή του Ηλία Μαλανδρή.

Η έμμετρη τραγωδία Λάμπρος και Μαρία, την οποία εμπνεύστηκε από την ομότιτλη ποιητική σύνθεση του Διονυσίου Σολωμού, δεν έχει εξακριβωθεί αν παραστάθηκε ποτέ στη σκηνή. Το έργο γράφτηκε για τον θίασο της Μαρίκας Κοτοπούλη, ο οποίος και το ανήγγειλε για τον χειμώνα του 1940, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν, στην πορεία όμως η παράσταση αναβλήθηκε, χωρίς να έχουν έκτοτε βρεθεί στοιχεία που να πιστοποιούν το τελικό ανέβασμα του έργου. Ωστόσο, το έργο αυτό παρουσιάστηκε στο Εθνικό ίδρυμα Ραδιοφωνίας (Ε.Ι.Ρ.), σε ραδιοφωνική προσαρμογή του Νότη Περγιάλη, μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και ραδιοσκηνοθεσία του Νίκου Γκάτσου. Τους πρωταγωνιστικούς ρόλους ερμήνευσαν ο Μάνος Κατράκης και η Άννα Συνοδινού. Ανάλογη πορεία διακρίνει και το θεατρικό κείμενο Πριν ξημερώσει, το οποίο βασίστηκε σε μια ιστορία της Σοφίας Σπανούδη. Εκείνο παρουσιάστηκε το 1960 στο ραδιόφωνο, σε ραδιοσκηνοθεσία Μήτσου Λυγίζου, ενώ δεν έχει εξακριβωθεί αν παραστάθηκε στο θέατρο, παρόλο που είχε αναγγελθεί από τον θίασο της Μ. Κοτοπούλη το φθινόπωρο του 1943. Από το κρατικό ραδιόφωνο παρουσιάστηκε, επίσης, κατά τη δεκαετία του 1980 και το θεατρικό έργο Η Τραγωδία του λόρδου Βύρωνα του Μ. Σκουλούδη, σε ραδιοσκηνοθεσία Κώστα Μπάκα.

Κριτικός Θεάτρου

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 ο Μ. Σκουλούδης άρχισε συστηματικά να δημοσιεύει θεατρικά κριτικά σημειώματα στον Τύπο της εποχής. Οι κριτικές του εστίασαν κυρίως στην πρόζα και στο αρχαίο δράμα. Παρακολούθησε και έγραψε για παραστάσεις τόσο του Εθνικού Θεάτρου όσο και του ελεύθερου, κυρίως, εμπορικού θεάτρου. Όπου οι πνευματικοί προσανατολισμοί τού εκάστοτε εντύπου με το οποίο συνεργάστηκε του το επέτρεψαν, παρουσίασε και παραστάσεις μικρών, πειραματικών θιάσων (παραστάσεις Κ. Κουν στο Κολέγιο Αθηνών, Ενωμένων Καλλιτεχνών, Θέατρο Πορεία κ.ά.). Σε μικρότερη έκταση ασχολήθηκε με την κριτική παραστάσεων επιθεώρησης. Μέσα από τις κριτικές του αναδεικνύεται η ευρυμάθειά του γύρω από τη δυτική και ευρωπαϊκή δραματουργία, λογοτεχνία και θεατρική παραγωγή, η βαθιά του γνώση για την ελληνική θεατρική πραγματικότητα της εποχής του, καθώς και το σταθερό και μαχητικό του ενδιαφέρον για τη σύγχρονή του ελληνική δραματουργική παραγωγή.

Μεταφραστής κ.ά.

Η συνεργασία του με τη Μαρίκα Κοτοπούλη απέκτησε και μια επιπλέον διάσταση, καθώς συνεργάστηκε μαζί της όχι μόνο ως συνθέτης, αλλά και ως μεταφραστής και εισηγητής δραματολογίου, εγκαινιάζοντας έτσι τη μακρά του πορεία ως μεταφραστής θεατρικών έργων και λιμπρέτων. Για τον θίασο της Μ. Κοτοπούλη μετέφρασε μια σειρά από έργα, κυρίως την περίοδο 1935–1940. Ενδεικτικά, μετέφρασε τα Όπως αγαπάτε (Όπως σας αρέσει) του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Δον Ζουάν του Αντρέ Ομπέ, Αγώνας για το τομάρι του Τζον Γκάλσγουορθυ, Το φως που προδίδει του Πάτρικ Χάμιλτον (1940/41). Η μετάφραση τού Όπως αγαπάτε (Όπως σας αρέσει) εκδόθηκε το 1937 από τις Εκδόσεις Πυρσός, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τον Αλέξη Σολομό σε δύο παραστάσεις που σκηνοθέτησε για το Εθνικό Θέατρο την περίοδο 1951/52 και 1973/74. Το δεύτερο έργο τού Σαίξπηρ που μετέφρασε —σε συνεργασία με τη Δ. Σκουλούδη— ήταν το Αντώνιος και Κλεοπάτρα. Μετάφραση που παρουσιάστηκε πρώτα στο ραδιόφωνο το 1948, σε ραδιοσκηνοθεσία του Πέλου Κατσέλη, και την επόμενη χρονιά επί σκηνής, από τον θίασο της Κατερίνας Ανδρεάδη.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έως και τα τέλη της δεκαετίας του 1970 συνεργάζεται με την Εθνική Λυρική Σκηνή, μεταφράζοντας στα ελληνικά αρκετά λιμπρέτα μελοδραμάτων, όπως τα Έτσι κάνουν όλες σε λιμπρέτο του Λορέντζο ντα Πόντε, Ο πρόξενος σε λιμπρέτο Τζιαν Κάρλο Μενότι, Η Σταχτοπούτα σε λιμπρέτο του Γιάκοπο Φερέτι, Το μπουλούκι σε λιμπρέτο του Ντομένικο Τζιλαρντόνι, Αρραβωνιάσματα στο μοναστήρι σε λιμπρέτο των Μίρα Μέντελσον και Σεργκέι Προκόφιεφ. Επιπλέον, μετέφρασε και διασκεύασε το μυθιστόρημα της Μάργκαρετ Μίτσελ Όσα παίρνει ο άνεμος, το οποίο ηχογραφήθηκε αρχικά για το ραδιόφωνο (1961) και παραστάθηκε στο θέατρο την περίοδο 1987/88 σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Ποταμίτη. Για το ραδιόφωνο ηχογραφήθηκαν αρκετά θεατρικά έργα σε μετάφραση ή/και διασκευή του Μ. Σκουλούδη, όπως τα έργα Έντα Γκάμπλερ (1955 και 1971) και Όταν ξυπνήσουμε ανάμεσα στους νεκρούς (1956) του Χένρικ Ίψεν, το μυθιστόρημα Οι δαιμονισμένοι του Φ. Ντοστογιέφσκι σε θεατρική διασκευή του Αλμπέρ Καμύ (1960), το έργο Οι Αυτοτιμωρούμενοι της Αλτόνα του Ζαν Πολ Σαρτρ (1961), το δράμα Πέερ Γκιντ του Χένρικ Ίψεν (1961), το ποιητικό δράμα Ελλάδα του Πέρσι Σέλλεϋ (1962) κ.ά..

Από κει και πέρα, ο Μ. Σκουλούδης είχε σταθερή συμμετοχή στην προσπάθεια οργάνωσης και υλοποίησης διάφορων πολιτιστικών εκδηλώσεων και φεστιβάλ στη γενέτειρά του, την Κρήτη, ενώ σύμφωνα με τη μαρτυρία της κόρης του, Κλεό Σκουλούδη, σε κάποιες από αυτές τις εκδηλώσεις συμμετείχε και ως σκηνοθέτης ερασιτεχνικών θεατρικών παραστάσεων. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι το 1951 σκηνοθέτησε την παράσταση Η θυσία του Αβραάμ με ερασιτέχνες ηθοποιούς στον προαύλιο χώρο του ναού της Αγίας Μαγδαληνής στη Χαλέπα Χανίων.

Συγγραφικό έργο

Επισκόπηση

Ως λογοτέχνης, ο Μ. Σκουλούδης πρωτοπαρουσιάζεται με μια σειρά από ποιήματά του στα τοπικά περιοδικά Ερωτόκριτος, Νεοελληνικά Γράμματα (Ηράκλειο), Δομένικος Θεοτοκόπουλος. Πρόκειται για ποιήματα που ο ίδιος τα χαρακτήρισε «τραγούδια» και που ως πρωτόλεια φέρουν έντονα στοιχεία πειραματισμού σε επίπεδο ύφους και δομής. Η ποιητική του παραγωγή, για το διάστημα 1924–1927, θα φτάσει τα δεκατρία δημοσιευμένα ποιήματα, ενώ μετά την περίοδο αυτή δεν φαίνεται να επιδιώκει να δημοσιεύσει ποίηση.

Το πεζογραφικό του έργο συνίσταται, κυρίως, σε μια σειρά από διηγήματα και ένα μυθιστόρημα. «Συστήνεται» και ως πεζογράφος με το διήγημα Μόνος (1924), το οποίο δημοσιεύεται σε συνέχειες στο περιοδικό Ερωτόκριτος. Η πρώτη του αυτοτελής εκδοτική απόπειρα υλοποιείται με το βιβλίο Περί το τέρμα: κι άλλα διηγήματα (Πυρσός, 1935). Πρόκειται για ένα βιβλίο έξι διηγημάτων, τα οποία συνοδεύονται από την εικονογράφηση του Γ. Λυδάκη. Με τη συλλογή αυτή, ο Μ. Σκουλούδης κέντρισε το ενδιαφέρον τής τότε κριτικής, η οποία ενέταξε τη συλλογή στην κοινωνική και ψυχολογική αστική πεζογραφία. Τα τέσσερα πρώτα διηγήματα έχουν έντονο ψυχογραφικό χαρακτήρα και παρουσιάζουν ιστορίες ανθρώπων που ζουν στην Αθήνα. Από την άλλη, τα δύο τελευταία είναι περισσότερο ηθογραφικά και παρουσιάζουν τη ζωή στην Κρήτη, τη γενέτειρα του συγγραφέα. Τα διηγήματα αυτά είναι γραμμένα με ρεαλισμό, με λιτό ύφος, με γρήγορο αφηγηματικό ρυθμό και συχνά με λεπτή ειρωνεία. Γλώσσα τους είναι η δημοτική με έντονα τα στοιχεία του κρητικού ιδιώματος. Ένα κοινό στοιχείο σε αρκετά από τα διηγήματα αυτά, αλλά και ευρύτερο μοτίβο στο συνολικό συγγραφικό έργο του Μ. Σκουλούδη, αποτελεί η ανάδειξη του ερωτικού ενστίκτου, της σαρκικής ηδονής, της ατίθασης ζωτικότητας στο πλαίσιο της σχέσης νέου ατόμου και κοινωνικού συνόλου. Το συγκεκριμένο στοιχείο αποκρυσταλλώνεται τόσο στο κινηματογραφικό σενάριο Ένας ντελικανής (1963) όσο και στη μετέπειτα μυθιστορηματική μεταγραφή του (Ο ντελικανής: μυθιστόρημα πανερωτικό, επικό, 1974).

Η δραματουργία του Μ. Σκουλούδη μπορεί να ενταχθεί στο ποιητικό θέατρο. Βασίζεται σε ένα αμάλγαμα έμμετρου και πεζού λόγου, όπου δεσπόζει ο ενδεκασύλλαβος στίχος και ένας ρυθμός νευρώδης, ρέων. Σε επίπεδο δομής είναι πολυπρόσωπα έργα, με πλούσια εναλλαγή σκηνικών εικόνων και μία διαρκή ισορροπία ανάμεσα στο δραματικό και στο κωμικό στοιχείο. Σε επίπεδο μύθων, ο Μ. Σκουλούδης είναι πολυσυλλεκτικός ως προς τις επιρροές του, μοιάζει όμως να καλλιεργεί ένα μοτίβο ως προς τη θεματολογία τού. Η πλειονότητα των θεατρικών του έργων βασίστηκε πάνω στην ιδέα και το πνεύμα γνωστών λογοτεχνικών έργων. Το πρώτο του θεατρικό κείμενο, το Σταυροδρόμι, αποτελεί έργο αποκλειστικά δικής του έμπνευσης και αντλεί τη θεματολογία του από την πατρίδα του συγγραφέα, την Κρήτη, παρουσιάζοντας τη ζωή στα ορεινά του νησιού, στις «κρητικές Μαδάρες». Πραγματεύεται τον έρωτα μεταξύ δύο νέων, που έχουν διαφορετικές κοινωνικές καταβολές, προσανατολισμούς, αλλά και διαφορετική ιδιοσυγκρασία. Ο συγγραφέας, όπως και στα διηγήματά του, έτσι και στα θεατρικά του έργα εστιάζει και διερευνά τη σχέση, τη σύγκρουση άνδρα–γυναίκας, ατόμου – κοινωνίας, καθώς πραγματεύεται ζητήματα, όπως το ερωτικό ένστικτο, τα ατομικά «θέλω» και τη σύγκρουση της ατομικής και κοινωνικής υπόστασης του ανθρώπου.

Το Σταυροδρόμι είναι ένα κείμενο στο οποίο ο συγγραφέας επανήλθε και το επεξεργάστηκε κατά το διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ της πρώτης έκδοσής του (1938) και του πρώτου ανεβάσματος από το Εθνικό Θέατρο (1951/52). Πρόκειται για ένα θεατρικό έργο τριών πράξεων, με έντονες και συχνές εναλλαγές ανάμεσα στο δραματικό και κωμικό. Το 1952, ο ίδιος ο συγγραφέας, το χαρακτήρισε «δραματική κωμωδία». Πρόκειται για έργο με έντονα ηθογραφικά στοιχεία, αλλά και έντονη θεατρικότητα. Ο λόγος είναι πεζός και έμμετρος, ενώ συχνά γίνεται χρήση τού κρητικού ιδιώματος. Η κριτική της εποχής εντοπίζει μειονεκτήματα στη σύνθεση του έργου, όπως η πραγμάτευση του βασικού μύθου, τα εμφανή «δάνεια» και η «φλυαρία». Του αναγνωρίζει, ωστόσο, και μια σειρά θετικών στοιχείων, όπως η ύπαρξη σε αρκετές σκηνές κίνησης και ρυθμού, η απόδοση κάποιων προσώπων ενίοτε με ζωηρότητα, με αδρά και με ανάγλυφα χαρακτηριστικά. Η μεταγενέστερη φιλολογία τείνει να το εντάξει στο είδος της θεατρικής ηθογραφίας.

Η ελεύθερη μεταφορά του μυθιστορήματος Ο Ηλίθιος του Φ. Ντοστογιέφσκι σε θεατρική φόρμα από τον Μ. Σκουλούδη αναγνωρίστηκε από την κριτική της εποχής του ως ένα αυτόνομο δράμα και όχι ως μία απλή διασκευή. Πρόκειται για «ένα διακείμενο του αρχικού κειμένου με μορφή δραματοποίησης ορισμένων καταστάσεων που εκθέτει ο Ντοστογιέφσκι» στο μυθιστόρημά του. Δομικά είναι ένα δράμα τεσσάρων πράξεων σε πεζό και έμμετρο λόγο. Σύμφωνα με την κριτική, ο συγγραφέας πέτυχε να δημιουργήσει ένα αυτόνομο δράμα, διατηρώντας, όμως, τα πολυσύνθετα χαρακτηριστικά και την ψυχοσύνθεση των προσώπων του Ντοστογιέφσκι. Διαθέτει μία σωστή αντίληψη δραματουργικής ισορροπίας, κυρίως καθώς στους συνοψισμένους ρόλους και στη σκηνική πλοκή μεταφέρεται το ήθος και η διάνοια του κειμένου. Έντονα ποιητικό κείμενο, σε έμμετρο και πεζό λόγο, διαθέτει υποβλητικές σκηνές και άρτια σκιαγραφημένους χαρακτήρες. Η Τραγωδία του λόρδου Μπάυρον αποτελεί ένα δράμα πέντε πράξεων, με έντονο το ποιητικό στοιχείο στο λόγο του. Λόγος ρέων, μεστός σε νοήματα και με ποιότητα στον στίχο του. Η κριτική, για άλλη μια φορά, είναι θετικά διακείμενη απέναντι στο κείμενο του Μ. Σκουλούδη. Εντοπίζει και αναφέρει μειονεκτήματα και ενστάσεις (έλλειψη δραματικότητας, ζητήματα δομής κ.ά.), όμως αναγνωρίζει στον συγγραφέα —και με το έργο αυτό— ότι είναι ένας δραματουργός με δυνατότητες. Θετική θα είναι η κριτική —στο μεγαλύτερο μέρος της— και για τα άλλα δύο έργα του Μ. Σκουλούδη, που θα ανέβουν επί σκηνής (Οδύσσεια και Υπόθεση Ντρέυφους), παρόλο που θα υπογραμμιστούν για άλλη μια φορά οι αδυναμίες και αστοχίες του συγγραφέα.

Εργογραφία

Πεζογραφία

• Κουρήτης, Εμμ. «Μόνος», Ερωτόκριτος, 2 (Οκτώβριος 1924), σ. 9–18.
• Κουρήτης, Εμμ. «Μόνος», Ερωτόκριτος, 3 (Νοέμβριος 1924), σ. 3–16.
• Κουρήτης, Εμμ. «Μόνος», Ερωτόκριτος, 4–5 (Δεκέμβριος 1924 – Ιανουάριος 1925), σ. 11–28.
• Σκουλούδης, Μ. «Οι Δεμένοι», Δομένικος, Β' (Δεκέμβρης 1927), σ. 5–7.
• Σκουλούδης, Μ. Περί το τέρμα: κι άλλα διηγήματα. Αθήνα: Πυρσός, 1935.
• Σκουλούδης, Μ. «Οι Δεμένοι», Νεοελληνικά Γράμματα [Αθήνα] 29, Περίοδος Α' (27/10/1935), σ. 3.
• Σκουλούδης, Μ. «Στο Ριζοσκλόπι», Γράμματα, 5 (Μάης 1945), σ. 142–148.
• Σκουλούδης, Μ. «Ο Κουκογιάννης», Κρητική Εστία 21 (Απρίλιος 1950), σ. 6–7, 23.
• Σκουλούδης, Μ. «Ένας νέος Ερωτόκριτος», Τραστ (1951).
• Σκουλούδης, Μ. Ο Ντεληκανής: μυθιστόρημα πανερωτικό, επικό. Αθήνα: [χ.ό.], 1974.

Δραματουργία

• Κουρήτης, Μ. Σταυροδρόμι. Αθήνα: Πυρσός, 1938.
• Κουρήτης, Ε. «Λάμπρος: απόσπασμα από τη Β' πράξη ομώνυμης τραγωδίας εμπνευσμένης από το ποίημα "Λάμπρος και Μαρία" του Σολωμού», Νεοελληνικά Γράμματα [Αθήνα] 68, Περίοδος Β' (19–03–1938), σ. 8–9.
• Σκουλούδης, Μ. Λάμπρος και Μαρία. Αθήνα: Πυρσός, 1939.
• Σκουλούδης, Μ. Ο Ηλίθιος: δράμα σε τέσσερις πράξεις. Αθήνα: Ίκαρος, 1946.
• Σκουλούδης, Μ. Οδύσσεια: θεατρική τραγικο–σατυρική τριλογία. Αθήνα: Δίφρος, 1961.
• Σκουλούδης, Μ. Η Τραγωδία του Λόρδου Βύρωνα: Θέατρο σε δύο μέρη, με τρεις και δύο συνεχόμενες εικόνες – πράξεις. Αθήνα: Δίφρος, 1964.

Ποίηση

• Σκουλούδης, Μ. «Γκρίνια – Συντροφιά – Αυτάρκεια: τραγούδια», Ερωτόκριτος, 1 (Σεπτέμβριος 1924), σ. 30–35.
• Σκουλούδης, Μ. «Παρακμή», «Εν Ειρήνη», «Αθανασία», «Απλότητα», Ερωτόκριτος, 2 (Οκτώβριος 1924), σ. 19–24.
• Σκουλούδης, Μ. «Τάφος», «Τυραννία», Ερωτόκριτος, 3 (Νοέμβριος 1924), σ. 43–44.
• Σκουλούδης, Μ. «Επιχειρήματα», Ερωτόκριτος, 4–5 (Δεκέμβριος 1924 – Ιανουάριος 1925), σ. 57.
• Σκουλούδης, Μ. «Βροχή», Νεοελληνικά Γράμματα [Ηράκλειο], Βιβλίο 1 (Οκτώβρης 1926), σ. 36–37.
• Σκουλούδης, Μ. «Βροχή», Δομένικος Θεοτοκόπουλος, Α' (Θεριστής 1927). **(παράθεση αποσπάσματος)
• Σκουλούδης, Μ. «Ανάγκη», «Αργά», Δομένικος Θεοτοκόπουλος, Α' (Θεριστής 1927), σ. 10–11

Μεταφράσεις (ενδεικτικά)

Μονογραφίες:

• Σαίξπηρ, Ουίλλιαμ. Όπως σας αρέσει, μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Πυρσός, 1940.
• Ουγκώ, Βίκτωρ. Οι Άθλιοι, μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήναι: Δέλτα, [χ.έ.].
• Μπάρνετ, Φράνσες Χότζσον. Ο μικρός λόρδος, μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήναι: Π. Δημητράκος, [χ.έ.].
• Μάρρυατ, Φρειδερίκος. Ο ναύκληρος Ρέντυ, ή, Το ναυάγιο του Ειρηνικού, μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήναι: Π. Δημητράκος, [1950].
• Μάρρυατ, Φρειδερίκος. Το ναυτόπουλο, μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήναι: Π. Δημητράκος, [χ.έ.].
• Καλομοίρης, Μανώλης (επιμ.). Αυτοτελείς βιογραφίες των μεγάλων μουσουργών, μετ. Μαν. και Διον. Σκουλούδη. Αθήναι: [χ.ό.], [1953].
• Τολστόι, Λέων. Πόλεμος και ειρήνη, μετ. Μ. Σκουλούδης. [χ.τ.]: Βίβλος – Δημητράκος, 1954.
• Λαφφίτ, Σοφία. Ο Τσέχωφ: από τη ζωή και το έργο του,· μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Δίφρος, 1960.
• Γκωτιέ, Θεόφιλος. Καπιταίν Φράκας, μετ. Μαν. και Διον. Σκουλούδη. Αθήνα: Αστήρ, [1962].
• Έλιοτ, Τόμας Στερνς. Κοκτέιλ πάρτυ, μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Δίφρος, 1965.
• Ουάλλας, Λιού. Μπεν Χουρ: μια ιστορία του Χριστού, μετ. Μαν. και Διον. Σκουλούδη. Αθήναι: Αυλός, 1967.
• Ντίκενς, Κάρολος. Δαβίδ Κόπερφιλντ, μετ. Μ. Σκουλούδη. Αθήνα: Αστήρ, 1968.
• Συλλογικό. Τα μεγάλα ιστορικά αινίγματα της εποχής μας, (12 τόμοι), μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Αλέξανδρος, [1971–72].
• Ντίκενς, Κάρολος. Νίκολας Νίκλεμπυ, μετ. Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Αστήρ, 1973.
• Δουμάς, Αλέξανδρος. Ο υποκόμης της Βραζελόνης, μετάφραση – διασκευή Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Παπαδημητρίου, 1975.
• Δουμάς, Αλέξανδρος. Ο κόμης Μοντεχρήστος, μετ. Μ. Κουρήτης. Αθήνα: Αστήρ, [197;].
• Ουγκώ, Βίκτωρ. Η Παναγία των Παρισίων, μετάφραση – διασκευή Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Αστήρ, 1977.
• Δουμάς, Αλέξανδρος. Οι τρεις σωματοφύλακες, μετάφραση – διασκευή Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Παπαδημητρίου, 1977.
• Δουμάς, Αλέξανδρος. Μετά είκοσι έτη, μετάφραση – διασκευή Μ. Σκουλούδης. Αθήνα: Παπαδημητρίου, 1978.
• Μπαλζάκ, Ονορέ ντε. Το μαγικό δέρμα, μετ. Μ. Σκουλούδης. Θεσσαλονίκη: Μαλλιάρης Παιδεία, 2017.

Σε περιοδικές εκδόσεις:

• Ζαμ, Φράνσις. Η δόξα – Μυισωτις, μετ. Ε. Κουρίτης, Ερωτόκριτος: Μηνιαία Επιθεώρησις, 2 (Οκτώβριος 1924), σ. 50.
• Σαίξπηρ, Ουίλλιαμ. «Η τραγωδία του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας», μετ. Μαν. και Διον. Σκουλούδη, Ποιητική Τέχνη: Δεκαπενθήμερη Επιθεώρηση τ. I, 12 (01 Αυγούστου 1948) (ένθετο σε συνέχειες).
• Μπάιρον, Τζορτζ Γκόρντον. «Κόρη των Αθηνών», μετ. Μ. Σκουλούδης, Ποιητική Τέχνη: Δεκαπενθήμερη Επιθεώρηση Γραμμάτων και Τεχνών τ. II, 22 (15 Ιανουαρίου 1949) (ένθετο Παγκόσμια Ανθολογία, σ. 1).
• Καλομοίρης, Μανώλης (επιμ.). Οι μεγάλοι άνδρες της ανθρωπότητος: οι μεγάλοι μουσουργοί (σειρά), μετ. Μαν. και Διον. Σκουλούδη. Αθήναι: Βίβλος, [195;]
• Σέλλεϋ, Πέρσι. «Η Ελλάδα: λυρικό δράμα», μετ. Μ. Σκουλούδης, Καινούρια Εποχή 28 (Άνοιξη – Καλοκαίρι 1963), 6–40.

Αρθρογραφία και άλλα κείμενα (ενδεικτικά)

• Σκουλούδης, Μ. «Η μουσική ιστορία των Χανίων 1898–1923 και η ιδέα της ίδρυσης του Κρητικού Ωδείου: ιστοριοκριτική μουσική επισκόπηση», Κήρυξ [Χανιά] 12/10/1923, σ. 2. (μελέτη)
• Σκουλούδης, Μ. «Κλασικισμός: η έννοια της απόλυτης μουσικής. Η μουσική του Μπετόβεν», Ερωτόκριτος, 1 (Σεπτέμβριος 1924), σ. 70–72. (μελέτη)
• Σκουλούδης, Μ. (επιμ.). «Τα σύγχρονα προβλήματα της πνευματικής μας ζωής: ομιλούν οι κορυφαίοι της ελληνικής διανοήσεως. Ο ακαδημαϊκός Γρηγόριος Ξενόπουλος», Νεοελληνικά Γράμματα [Αθήνα] 19, Περίοδος Α' (18/08/1935), σ. 3. (συνέντευξη)
• Σκουλούδης, Μ. (επιμ.). «Τα σύγχρονα προβλήματα της πνευματικής μας ζωής: ομιλούν οι κορυφαίοι της ελληνικής διανοήσεως. Ο υφηγητής Ιωάννης Συκουρτής», Νεοελληνικά Γράμματα [Αθήνα] , 20, Περίοδος Α' (25/08/1935), σ. 3, 15. (συνέντευξη)
• Σκουλούδης, Μ. (επιμ.). «Τα σύγχρονα προβλήματα της πνευματικής μας ζωής: ομιλούν οι κορυφαίοι της ελληνικής διανοήσεως. Ο λογοτέχνης συγγραφεύς κ. Αγγ. Τερζάκης», Νεοελληνικά Γράμματα, [Αθήνα] 24, Περίοδος Α' (22/09/1935), σ. 3. (συνέντευξη)
• Σκουλούδης, Μ. (επιμ.). «Τα σύγχρονα προβλήματα της πνευματικής μας ζωής: ομιλούν οι κορυφαίοι της ελληνικής διανοήσεως. Ο μυθιστοριογράφος συγγραφέας κ. Θ. Καστανάκης», Νεοελληνικά Γράμματα {Αθήνα], 25, Περίοδος Α' (29/09/1935), σ. 3. (συνέντευξη)
• Κουρήτης, Μ. «Punctum contra punctum. Σκηνογραφίες», Νεοελληνικά Γράμματα [Αθήνα], 54, Περίοδος Β' (11/12/1937), σ. 1–2. (χρονογράφημα)
• Κουρήτης, Μ. «Punctum contra punctum. Τα τρομπόνια», Νεοελληνικά Γράμματα [Αθήνα], 88, Περίοδος Β' (06/08/1938), σ. 1–2. (χρονογράφημα)
• Κουρήτης, Μ. «Το τελευταίο ταξίδι», Νεοελληνικά Γράμματα [Αθήνα], 89, Περίοδος Β' (13/08/1938), σ. 3. (αφιέρωμα στον Ψυχάρη)
• Σκουλούδης, Μ.«Ξένα Βιβλία: "Μπάυρον"», Ποιητική Τέχνη, I, 20 (01 Δεκεμβρίου 1948). (κριτική).
• Σκουλούδης, Μ.«Η κριτικός, η μουσικολόγος και το προσωπικό ύφος της Σοφίας Κ. Σπανούδη», Νέα Εστία τ. 51, 597 (15 Μαΐου 1952), σ. 675–676. (αφιέρωμα)
• Σκουλούδης, Μ. «Ο κρητικός – η πολιτεία», Προοδευτικός Φιλελεύθερος [Αθήνα], 31 Ιανουαρίου 1951. (κριτική)
• Σκουλούδης, Μ. «Θέατρο», Καινούρια Εποχή 28 (Άνοιξη – Καλοκαίρι 1963), σ. 276–290. (μελέτη)
• Σκουλούδης, Μ.«Πρόλογος», στο Τίγκη Γκίκα Η δίψα του καλαμιού. [Αθήνα] : Δίφρος, [1965]. (μελέτη)

Κριτικογραφία για το θέατρο (ενδεικτικά)

Συγκεντρωτική λίστα με τα θεατρικά κριτικά σημειώματα που έγραψε ο Μ. Σκουλούδης.

Παραστασιογραφία

Κατάλογος ελληνικών παραστάσεων των έργων του Μ. Σκουλούδη.

χρονική περίοδος	παράσταση	εταιρεία παραγωγής	θέατρο	σκηνοθέτης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1945/1946	Ο ηλίθιος	Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας	Κτήριο Τσίλερ	Πέλος Κατσέλης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1951/1952	Σταυροδρόμι	Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας	Κτήριο Τσίλερ	Κωστής Μιχαηλίδης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1955/1956	Η τραγωδία του Λόρδου Μπάυρον	Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Μάνου Κατράκη	Δημοτικό Θέατρο Πειραιά	Τάκης Μουζενίδης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1957/1958	Ο ηλίθιος	Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Μάνου Κατράκη	Θέατρο Rex	Τάκης Μουζενίδης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1959/1960	Υπόθεσις Ντρέυφους	Θίασος Δημήτρη Μυράτ	Θέατρο Διάνα	Δημήτρης Μυράτ
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1961/1962	Οδύσσεια	Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Μάνου Κατράκη	Θέατρο Καλουτά	Μάνος Κατράκης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1971/1972	Οι Μαυρόλυκοι	Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας	Ωδείο Ηρώδου του Αττικού	Λάμπρος Κωστόπουλος
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1978/1979	Σταυροδρόμι	Άρμα Θέσπιδος	περιοδεία	Στέλιος Παπαδάκης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1979/1980	Ο ηλίθιος	Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος	Θέατρο Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών	Τάκης Μουζενίδης
Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1987/1988	Ηλίθιος	Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας	Κτήριο Τσίλερ	Κώστας Μπάκας

Όλες οι πληροφορίες προέρχονται από το έντυπο πρόγραμμα της κάθε παράστασης ή/και από σχετικά δελτία τύπου.

Βιβλιογραφία

• Αλιγιζάκης, Αγησίλαος. «Η μουσική ιστορία των Χανίων (1898–1923) από τον Μανώλη Σκουλούδη», Χανιώτικα Νέα [Χανιά], (19/10/2019).
• Αργυρίου, Αλέξανδρος. Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας: και η πρόσληψη της στα χρόνια του Μεσοπολέμου (1918–1940): τόμος Β. Αθήνα: Καστανιώτης,2002.
• Αργυρίου, Αλέξανδρος. Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας: και πρόσληψη της στα χρόνια του ετεροκαθοριζόμενου εμφυλίου πολέμου (1945–1949). τ. Δ. Αθήνα: Καστανιώτης, 2004.
• «Βιογραφικό του συγγραφέα», στο Ηλίθιος (θεατρικό πρόγραμμα). Αθήνα: Εθνικό Θέατρο της Ελλάδας, 1987.
• «Βιογραφικό του συγγραφέα», στο Ηλίθιος (θεατρικό πρόγραμμα). Θεσσαλονίκη: Κ.Θ.Β.Ε., 1979.
• Γλυτζουρής, Αντώνης. «Η Μαρίκα Κοτοπούλη και η "Ελευθέρα Σκηνή"», στο Για τη Μαρίκα Κοτοπούλη και το θέατρο στην Ερμούπολη (πρακτικά συμποσίου). Αθήνα: Κέντρο Νεοελληνικών Σπουδών – Ε.Ι.Ε., 1996.
• Έξαρχος, Θεόδωρος. Έλληνες ηθοποιοί. "Η γενιά μας": έτος γέννησης από 1926 μέχρι 1940 (Μ–Ω), τόμος Γ2. Αθήνα – Γιάννινα: Δωδώνη, 2000.
• Ελληνούδη, Αριστούλα. «Αγώνας με ασίγαστο «όπλο» τη λογοτεχνία: ελληνική αντιφασιστική τέχνη», Ριζοσπάστης [Αθήνα], 08/05/2005.
• «Η φιλολογική μας κίνησις», Αθηναϊκά Νέα , [Αθήνα], 31/12/1935.
• «Θεατρικά Νέα», Αθηναϊκά Νέα, [Αθήνα], 24/02/1940.
• «Θεατρικά Νέα», Αθηναϊκά Νέα [Αθήνα], 26/12/1943.
• Θρύλος, Άλκης. «Το Θέατρο. Ένα ελληνικό έργο», Νέα Εστία 51, 592, (01/03/1952).
• Θρύλος, Άλκης. «Το θέατρο: Μ. Σκουλούδης "Ο Ηλίθιος: δράμα σε τρεις πράξεις"». Νέα Εστία 31, 450, (01/04/1946).
• Θωμαδάκη, Μαρίκα. «Κριτική: σωστή μεταφορά του Ντοστογιέφσκι». Η Εβδόμη [Αττική], 29/11/1987.
• Καραγάτσης, Μ. «Ο Λόρδος Μπάυρον του Μανώλη Σκουλούδη, εφ. Βραδυνή, 08–11–1955», στο Βιβιλάκης, Ιωσήφ (επιμ.) Μ. Καραγάτσης Κριτική Θεάτρου, 1946–1960. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1999.
• Καραγάτσης, Μ. «Το "Σταυροδρόμι" του Μανώλη Σκουλούδη, εφ. Βραδυνή, 09–02–1952», στο Βιβιλάκης, Ιωσήφ. (επιμ.) Μ. Καραγάτσης Κριτική Θεάτρου, 1946–1960. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1999.
• Καραντώνης, Ανδρέας. «Μανώλη Σκουλούδη: Περί το Τέρμα (Διηγήματα) 1935», Τα Νέα Γράμματα, 12, (1935).
• Κυριακός, Κωνσταντίνος. «Ο νεαρός σκηνοθέτης κύριος Κάρολος Κουν (1939–1942)», Σκηνή, 4, (2012).
• Λαλαούνη, Α. «Η χθεσινή πρώτη του Εθνικού Θεάτρου, "Πέρσαι" και "Κύκλωψ"», Βραδυνή [Αθήνα], 10/05/1934.
• Λιγνάδης, Τάσος. «Ο Ηλίθιος, στο Εθνικό». Η Καθημερινή [Αθήνα], 6/12/1987, σ.13.
• Λουλαδάκη, Αργυρώ. «Τα κρητικά αφηγήματα του Μανώλη Σκουλούδη», στο academia.edu, 2019.
• Μανουσάκης, Γιώργης. «Κάποια διηγήματα του Μανώλη Σκουλούδη», Χανιά: ετήσια έκδοση Δήμου Χανίων (1985).
• Μανουσάκης, Γιώργης. «Χανιώτες λογοτέχνες στο α' μισό του εικοστού αιώνα», στο Πεπραγμένα Ι' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου: νεοελληνική περίοδος. Γ5. Χανιά: Φιλολογικός Σύλλογος Ο Χρυσόστομος, 2011.
• Μόσχος, Ε. Ν. «Μανώλης Σκουλούδης», Νέα Εστία, 125, 1486, (01/06/1989).
• «Ο κόσμος του θεάτρου: τα πρώτα σχέδια διά την οργάνωσιν ενός μεγάλου ετήσιου φεστιβάλ Κρήτης», Το Βήμα [Αθήνα], 18/06/1960.
• Πλωρίτης, Μάριος. «"Ο Ηλίθιος" του Μανώλη Σκουλούδη (κατά Ντοστογιέβσκη)». Ελευθερία [Αθήνα], 23/10/1957.
• Πορφύρης, Κώστας. «Η πνευματική αντίσταση στην 4η Αυγούστου και τα Νεοελληνικά Γράμματα. Συνέντευξη με τον Δημήτρη Φωτιάδη», Επιθεώρηση Τέχνης 80–81 (Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1961).
• Πρόσπερος. «Ο κόσμος της τέχνης». Ελευθερία [Αθήνα], 25/12/1952.
• Ραυτόπουλος, Μίμης. «Το θέατρο. Ελληνικό Λαϊκό Θέατρον (Δημοτικό Θέατρο Πειραιώς), Μανώλη Σκουλούδη: "Η τραγωδία του λόρδου Μπαυρον"», Επιθεώρηση Τέχνης: Μηνιαίο Περιοδικό Γραμμάτων και Τεχνών Β, 11, (Νοέμβριος 1955).
• Σειραγάκης, Μανώλης. «Τρεις μεσοπολεμικοί Κύκλωπες», Αριάδνη 17 (2011).
• Σεχοπούλου, Μαρία (2018). «Ο αντίκτυπος της πολιτικής ζωής στο Εθνικό Θέατρο: Η περίπτωση της Δευτέρας Σκηνής», στο Θέατρο και Δημοκρατία: αφιερωμένο στον Βάλτερ Πούχνερ. Πρακτικά Ε' Πανελληνίου Θεατρολογικού Συνεδρίου. τόμος Β. Αθήνα: ΕΚΠΑ – Τμήμα Θεατρικών Σπουδών.
• Σκουλούδης, Μανώλης. «Θέατρο», Καινούρια Εποχή (Άνοιξη – Καλοκαίρι 1963).
• Σκουλούδης, Μανώλης. «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έθεσε το θεμέλιο λίθο στο οικοδόμημα της μελλοντικής κρητικής τέχνης», Ερωτόκριτος, 4–5, (Δεκέμβριος 1924).
• Σκουλούδης, Μανώλης. «Έργα του ιδίου: λογοτεχνία – μουσική», στο Σταυροδρόμι. Αθήναι: Πυρσός, 1938.
• Σταυροπούλου, Έρη. «Το νεοελληνικό θέατρο στο Εθνικό Θέατρο και η κριτική του (1940–1967)», στο Από τη χώρα των κειμένων στο βασίλειο της σκηνής. Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου (Αθήνα: 26–30/01/2011). Αθήνα: ΕΚΠΑ – Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, 2014.
• «Τι θ' ακούσωμε αυτήν την εβδομάδα», Το Βήμα [Αθήνα], 27/11/1960.
• Φωτιάδης, Δημήτρης. Ενθυμήματα, τόμος δεύτερος. Αθήνα: Κέδρος, 1983.
• Χάρης, Πέτρος. «Τα Βιβλία: Μανώλη Σκουλούδη "Περί το τέρμα"», Νέα Εστία 18, 210, (15/09/1935).
• Χουρμούζιος, Αιμίλιος. «Από το Θέατρον. "Σταυροδρόμι" του κ. Μαν. Σκουλούδη», Καθημερινή [Αθήνα], 09/02/1952.
  

Ηλεκτρονικές Πηγές

• Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (Α.Σ.Κ.Ι.) – Ψηφιακό Αποθετήριο.
• Εθνική Λυρική Σκηνή – Εικονικό Εκπαιδευτικό Μουσείο
• Εθνικό Θέατρο Ελλάδας – Ψηφιοποιημένο Αρχείο
• Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α)
• Ένωσις Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών κριτικών – Κριτικές Θεάτρου.
• Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη
• Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» – Ψηφιακές Συλλογές
• Ταινιοθήκη της Ελλάδος – Ψηφιακή Συλλογή Αρχειοθετήθηκε 2020-09-16 στο Wayback Machine.