Δορυφόρος (άγαλμα)

Χαμένο άγαλμα του Πολύκλειτου

Ο Δορυφόρος του Πολύκλειτου είναι ένα από τα πιο γνωστά ελληνικά γλυπτά της κλασικής αρχαιότητας. Απεικονίζει έναν στιβαρό, μυώδη, όρθιο πολεμιστή, που αρχικά είχε ένα δόρυ ακουμπισμένο στον αριστερό του ώμο. Σε ελαφρώς υπερφυσικό μέγεθος, το χαμένο χάλκινο πρωτότυπο του έργου είχε χυτευθεί περίπου το 440 π.Χ.,[1] αλλά σήμερα είναι γνωστό μόνο από μεταγενέστερα (κυρίως ρωμαϊκής περιόδου) μαρμάρινα αντίγραφα. Ωστόσο, το έργο αποτελεί ένα σημαντικό πρώιμο παράδειγμα τόσο του κλασικού ελληνικού κοντραπόστου όσο και του κλασικού ρεαλισμού. Ως εκ τούτου, ο εμβληματικός Δορυφόρος άσκησε μεγάλη επιρροή αλλού στην αρχαία τέχνη.

Καλοδιατηρημένο αντίγραφο της ρωμαϊκής περιόδου του Δορυφόρου του Πολύκλειτου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης. Υλικό: μάρμαρο. Ύψος: 2,12 μέτρα.

Σύλληψη Επεξεργασία

Ο διάσημος Έλληνας γλύπτης Πολύκλειτος σχεδίασε ένα γλυπτό ως επίδειξη της γραπτής του πραγματείας, με τίτλο Κανών (ή «Κανόνας»), που αποτελεί παράδειγμα αυτού που θεωρούσε ότι ήταν οι απόλυτα αρμονικές και ισορροπημένες αναλογίες του ανθρώπινου σώματος στη γλυπτή μορφή.

Κάποια στιγμή τον 2ο αιώνα μ.Χ., ο Έλληνας ιατρικός συγγραφέας Γαληνός περιέγραψε τον Δορυφόρο ως την τέλεια οπτική έκφραση της αναζήτησης της αρμονίας και της ομορφιάς των Ελλήνων, η οποία αποδίδεται στο άψογο σμιλεμένο αρσενικό γυμνό σώμα.

Ο Πολύκλειτος είναι γνωστός ως ο καλύτερος γλύπτης ανδρών, με κύριο θέμα των έργων του άντρες αθλητές με εξιδανικευμένες σωματικές αναλογίες. Ο Πολύκλειτος πέτυχε μια ισορροπία μεταξύ μυϊκών εντάσεων και χαλάρωσης λόγω της χιαστικής αρχής στην οποία βασιζόταν.

Περιγραφή Επεξεργασία

Το πρωτότυπο κατασκευάστηκε από μπρούντζο περίπου το 440 π.Χ., αλλά τώρα έχει χαθεί (όπως και τα περισσότερα άλλα χάλκινα γλυπτά από γνωστούς Έλληνες καλλιτέχνες). Ούτε το αρχικό άγαλμα ούτε η πραγματεία έχουν βρεθεί ακόμη. Θεωρείται ευρέως ότι καταστράφηκαν κατά την αρχαιότητα. Ευτυχώς, αρκετά ρωμαϊκά αντίγραφα σε μάρμαρο —με διαφορετική ποιότητα και πληρότητα— σώζονται για να αποδώσουν την ουσιαστική μορφή του έργου του Πολύκλειτου.

 
Κεφαλή Δορυφόρου που ανασκάφηκε στη Βίλα των Παπύρων στο αρχαίο Ερκολάνο.

Το γλυπτό έχει ύψος περίπου 2 μέτρα και 12 εκατοστά. Ο Πολύκλειτος χρησιμοποίησε ευδιάκριτες αναλογίες κατά τη δημιουργία αυτού του έργου. Για παράδειγμα, η αναλογία του μεγέθους του κεφαλιού προς το σώμα είναι ένα προς επτά. Το κεφάλι της μορφής στρέφεται ελαφρά προς τα δεξιά, η βαριά μυώδης αλλά αθλητική φιγούρα του Δορυφόρου απεικονίζεται να στέκεται τη στιγμή που προχωρά μπροστά από μια στατική στάση. Αυτή η στάση αντικατοπτρίζει μόνο την παραμικρή αρχική κίνηση, όμως τα άκρα και ο κορμός φαίνονται να έχουν ανταποκριθεί πλήρως.

Το αριστερό χέρι κρατούσε αρχικά ένα μακρύ δόρυ. Ο αριστερός ώμος (στον οποίο στηριζόταν αρχικά το δόρυ) απεικονίζεται ως τεντωμένος και επομένως ελαφρώς ανασηκωμένος, με τον αριστερό βραχίονα λυγισμένο και τεντωμένο για να διατηρήσει τη θέση του δόρατος. Η στάση της φιγούρας είναι κλασικό κοντραπόστο, που φαίνεται περισσότερο στη γωνιακή τοποθέτηση της λεκάνης. Το δεξί πόδι της φιγούρας είναι ισιωμένο, απεικονίζεται να στηρίζει το βάρος του σώματος, με το δεξί ισχίο ανασηκωμένο και τον δεξιό κορμό συσπασμένο. Το αριστερό πόδι δεν φέρει βάρος και το αριστερό ισχίο πέφτει, και ο κορμός στην αριστερή πλευρά είναι ελαφρά τεντωμένος. Ο δεξιός βραχίονας κρέμεται τοποθετημένος στο πλάι της μορφής, χωρίς να φέρει φορτίο. Είναι ίσως το αρχαιότερο σωζόμενο παράδειγμα ενός ελεύθερα κρεμασμένου βραχίονα σε άγαλμα.[2]

Στα σωζόμενα ρωμαϊκά μαρμάρινα αντίγραφα, ένα μεγάλο γλυπτό κούτσουρο δέντρου προστίθεται πίσω από το ένα πόδι του αγάλματος για να υποστηρίξει το βάρος του. Αυτό δεν θα υπήρχε στον αρχικό μπρούτζο (η αντοχή σε εφελκυσμό του μετάλλου θα το έκανε περιττό). Συνήθως υπάρχει επίσης ένα μικρό υποστήριγμα για τη στήριξη του δεξιού χεριού και του κάτω βραχίονα.[3]

Σωζόμενα αντίγραφα Επεξεργασία

Το γλυπτό ήταν γνωστό από το ρωμαϊκό μαρμάρινο αντίγραφο που βρέθηκε στο αρχαίο Ερκολάνο και συντηρήθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης, αλλά, σύμφωνα με τον Φράνσις Χάσκελ και τον Νίκολας Πένι, πρώιμοι γνώστες όπως ο Γιόχαν Γιοάχιμ Βίνκελμαν το έδωσαν στη βασιλική συλλογή των Βουρβώνων στη Νάπολη χωρίς αξιοσημείωτα σχόλια.[4] Το μαρμάρινο γλυπτό και μια χάλκινη κεφαλή που είχαν ανακτηθεί στο αρχαίο Ερκολάνο δημοσιεύτηκαν στο Le Antichità di Ercolano, (1767)[5] αλλά δεν αναγνωρίστηκαν ότι αντιπροσώπευαν τον Δορυφόρο του Πολύκλειτου μέχρι το 1863.[6]

Ίσως το πιο γνωστό αντίγραφο του Δορυφόρου ανασκάφηκε στην Πομπηία και τώρα βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης Νάπολη, Museo Nazionale 6011. Στο ίδιο μουσείο φυλάσσεται μια χάλκινη ερμαία στήλη του Απολλώνιου ύψος 0,54 μ., Νάπολη, Museo Nazionale 4885, που θεωρείται από πολλούς μελετητές σχεδόν άψογο αντίγραφο της αρχικής κεφαλής του Δορυφόρου.

Ένα καλοδιατηρημένο αντίγραφο ρωμαϊκής περιόδου του αγάλματος σε πεντελικό μάρμαρο αγοράστηκε το 1986 από το Ινστιτούτο Τέχνης της Μινεάπολης (MIA).[7] Αυτό το αντίγραφο έχει ύψος 1,98 μ. και χρονολογείται στον πρώτο αιώνα π.Χ. ή στον πρώτο αιώνα μ.Χ.. [7] Είναι το καλύτερα σωζόμενο αντίγραφο του Δορυφόρου, αν και του λείπει το αριστερό του χέρι, ένα δάχτυλο από το δεξί του χέρι και το δεξί του πόδι.[8] Το γλυπτό υποτίθεται ότι βρέθηκε στα ιταλικά νερά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 και πέρασε αρκετές δεκαετίες σε ιδιωτικές συλλογές προτού δανειστεί στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και αγοράστηκε από το MIA το 1986.[8] Η ιταλική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι το άγαλμα είναι προϊόν λαθρανασκαφής που συνέβη μεταξύ 1975 και 1976 στον λόφο Βεράνο στο Καστελλαμμάρε ντι Στάμπια, κοντά στη Νάπολη, και έχει εκδώσει διεθνές ένταλμα για δήμευση και επιστροφή του έργου.[9]

Ένα άλλο αντίγραφο βρέθηκε το 2012, στις Ρωμαϊκές θέρμες του Μπαέλο Κλαούντια (έξω από την Ταρίφα, κοντά στο χωριό Μπολόνια, στη νότια Ισπανία).[10][11]

Επιρροή Επεξεργασία

 
Άγαλμα του Αυγούστου της Πρίμα Πόρτα

Ο Δορυφόρος δημιουργήθηκε κατά την υψηλή κλασική περίοδο. Σε αυτό το διάστημα, δόθηκε έμφαση στον ιδανικό άντρα που εμφανιζόταν με ηρωικό γυμνό. Το σώμα θα ήταν αυτό ενός νεαρού αθλητή που περιελάμβανε λαξευμένους μύες και νατουραλιστική στάση. Το πρόσωπο είναι γενικό, δεν εμφανίζει συναισθήματα. Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι ο Δορυφόρος αντιπροσώπευε έναν νεαρό Αχιλλέα καθ' οδόν για τη μάχη στον Τρωικό πόλεμο, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι υπάρχει σύγχυση εάν το γλυπτό προορίζεται να απεικονίσει έναν θνητό ή έναν ήρωα. Έχουν γίνει επίσης συζητήσεις για το πού θα βρίσκονταν αυτά τα γλυπτά κατά την υψηλή κλασική περίοδο, ανάλογα με το πού ανακαλύφθηκαν. Για παράδειγμα, το αντίγραφο στη Νάπολη βρέθηκε στο δημοτικό Γυμνάσιο της Πομπηίας, γεγονός που παραπέμπει ότι είχε τοποθετηθεί κοντά σε προγράμματα γυμναστικής των νέων. Τα αντίγραφα ήταν επίσης συνηθισμένα για τους πελάτες να τοποθετούν μέσα ή έξω από το σπίτι τους.

Οι κανονικές αναλογίες του ανδρικού κορμού που καθιέρωσε ο Πολύκλειτος μεταφέρθηκαν στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους στη μυϊκή κούραση, όπως παραδειγματίζεται από τον Αύγουστο της Πρίμα Πόρτα, ο οποίος φοράει τελετουργική ανάγλυφη πανοπλία πάνω από έναν εξιδανικευμένο μυώδη κορμό που φαινομενικά έχει το πρότυπο του Δορυφόρου.[12] Η ίδια απεικόνιση έχει τα πόδια του αυτοκράτορα τοποθετημένα με τον ίδιο τρόπο όπως η στάση του Δορυφόρου.

Ένα άλλο παράδειγμα της επιρροής που άσκησε ο Δορυφόρος στη γλυπτική πολύ αργότερα μπορεί να φανεί στον Δαβίδ του Μιχαήλ Αγγέλου, που τώρα βρίσκεται στην Γκαλλερία ντελλ'Ακαντέμια, Φλωρεντία. Το κοντραπόστο, η εξιδανικευμένη νεανική ανδρική γύμνια και η συνολική αρχαιογενής έμπνευση όλα δείχνουν τον αντίκτυπο του Δορυφόρου του Πολύκλειτου. Υπάρχει όμως η πιθανότητα ο Δαυίδ να μην σχεδιάστηκε τόσο με γνώμονα τον Δορυφόρο, αλλά την ευρύτερη τεχνοτροπία την οποία ο Πολύκλειτος διέδωσε ως αποτέλεσμα της δουλειάς του, όπως φαίνεται στο προαναφερθέν άγαλμα της Πρίμα Πόρτα ή με το άγαλμα του Απόλλωνα του Μπελβεντέρε.

Δείτε επίσης Επεξεργασία

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. Warren G. Moon, ed. Polykleitos, the Doryphoros, and Tradition, 1995: essays by various scholars resulting from a symposium at the University of Wisconsin, 1989, stimulated by the purchase of the Minneapolis Doryphoros.
  2. Hafner, German (1969). Art of Crete, Mycenae, and Greece. Νέα Υόρκη: Harry N. Abrams Incorporated. σελ. 162. 
  3. De la Croix, Horst· Tansey, Richard G. (1991). Gardner's Art Through the Ages (9th έκδοση). Thomson/Wadsworth. σελ. 163. ISBN 0-15-503769-2. 
  4. Haskell and Penny, Taste and the Antique: The Lure of Classical Sculpture 1500–1900 (Yale University Press), 1981:105.
  5. Le Antichità di Ercolano vol. V 1767, pp 183–87, considered at the time to be a portrait sculpture of Lucius, son of Agrippa (noted by Haskell and Penny 1981:118 note 10).
  6. By Carl Friedrichs, in Der Doryphoros des Polyklet, Berlin, 1863.
  7. 7,0 7,1 «Doryphoros». Ινστιτούτο Τέχνης της Μινεάπολης. Ανακτήθηκε στις 10 Αυγούστου 2022. 
  8. 8,0 8,1 Recker, Jane (25 May 2022). «This Ancient Roman Statue Embodies the ‘Perfect’ Man. But Was It Stolen?». Smithsonian Magazine. https://www.smithsonianmag.com/smart-news/ancient-roman-statue-embodies-perfect-man-was-it-stolen-180980138/. 
  9. La Redazione Marta (23 February 2022). «Castellammare di Stabia: il ritorno del Doriforo di Policleto». Sardegna Reporter. «Finalmente è arrivata la notizia tanto attesa: la Procura della Repubblica di Torre Annunziata ha avviato la rogatoria internazionale per la confisca e restituzione del Doriforo. Questo è stato reso possibile dal lavoro instancabile degli investigatori e ad una serie di accordi internazionali per contrastare il traffico illecito di opere d'arte.» 
  10. VV. AA.,Una copia del Doríforo en las Termas Marítimas de Baelo Claudia Αρχειοθετήθηκε 2017-12-07 στο Wayback Machine., σελ. 1307, en Actas del XVIII Congreso Internacional de Arqueología Clásica, volumen II, pp.1303-1308, Mérida (2014), (ISBN 978-84-606-7949-3).
  11. Vincenzo Franciosi, Il Doriforo di Pompei (en italiano), σελ. 11, en Pompei/Messene. Il "Doriforo" e il suo contesto, Università degli Studi Suor Orsola Benincasa (2013), (ISBN 978-88-96055-52-6).
  12. J.J. Pollini, "The Augustus of Prima Porta and the transformation of the Polykleitan heroic ideal" in Moon 1995:262-81.