Δυναστεία των Κομνηνών: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
Χωρίς σύνοψη επεξεργασίας |
|||
Γραμμή 1:
[[Αρχείο:Fresco of Comneni at Agia Theotokos, Trebizond..jpg|μικρογραφία|350x350εσ|Ο [[Αλέξιος Γ΄ Μέγας Κομνηνός]], αριστερά η μητέρα του [[Ειρήνη Παλαιολογίνα της Τραπεζούντας|Ειρήνη Παλαιολογίνα]] και δεξιά η σύζυγός του [[Θεοδώρα Καντακουζηνή (σύζυγος του Αλεξίου Γ΄ Μεγαλοκομνηνού)|Θεοδώρα Καντακουζηνή]]. Αντίγραφο τοιχογραφίας από την εκκλησία της Θεοτόκου της [[Τραπεζούντα]]ς, του 19ου αιώνα.]]
Η '''Δυναστεία των Κομνηνών''' ήταν μία ισχυρή οικογένεια ευγενών που κυβέρνησε την [[Βυζαντινή αυτοκρατορία]] ([[1081]] - [[1185]]), αργότερα δημιούργησαν και κυβέρνησαν την [[Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας]] ([[1204]] - [[1261]]) και έμειναν γνωστοί σαν ''"Μεγαλοκομνηνοί"''.[1] Με επιγαμίες συνδέθηκαν με τις ισχυρότερες οικογένειες που κυβέρνησαν τα τελευταία χρόνια το Βυζάντιο όπως η [[Δυναστεία των Δουκών]], ο [[Οίκος των Αγγέλων]] και η [[Δυναστεία των Παλαιολόγων]].
==Καταγωγή==
Ο [[Μιχαήλ Ψελλός]] αναφέρει ότι η οικογένεια καταγόταν από την πόλη Κόμνη στην [[Θράκη]], ήταν γνωστή όπως αναφέρει ο [[Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός]] σαν ''"Κομνηνός λειμώνας"'', από την Κόμνη μετακινήθηκαν στην [[Παφλαγονία]] που απέκτησαν τα πατρικά τους κτήματα.<ref>Κατσαρός Β. (1983), Το ''"πρόβλημα της καταγωγή των Κομνηνών"'', Βυζαντιακά 3, τόμος Γ΄, σελ. 113</ref> Η πόλη αυτή έδωσε στην Οικογένεια των Κομνηνών το επώνυμο της.<ref>[[Αλεξάντρ Καζντάν]] (1991), [[Oxford Dictionary of Byzantium|Βυζαντινό Λεξικό της Οξφόρδης]], σ. 1143 </ref><ref>Βάρζος Κ. (1984), Η Γενεαλογία των Κομνηνών, τόμος Α΄, σ. 25-26, Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 20α, Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη</ref> Η άποψη έγινε αποδεκτή και από άλλους σύγχρονους ιστορικούς όπως ο [[Αλεξάντρ Καζντάν]], o [[Στήβεν Ράνσιμαν]] ο [[Κωνσταντίνος Άμαντος]], και ο Κωνσταντίνος Βαρζός.<ref>Κατσαρός Β. (1983), σ. 113</ref><ref>Βάρζος Κ. (1984), σ. 25-26</ref> Ο Αλεξάντρ Καζντάν γράφει ότι το πρώτο γνωστό μέλος της οικογένειας Μανουήλ Ερωτικός Κομνηνός απέκτησε τα πατρικά κτήματα στην Παφλαγονία.<ref>[[Αλεξάντρ Καζντάν]] (1991), [[Oxford Dictionary of Byzantium|Βυζαντινό Λεξικό της Οξφόρδης]], σσ. 1143-1144</ref> Ο Στήβεν Ράνσιμαν συμφωνεί με την άποψη του Καζντάν και προσθέτει ότι πήρε δώρο τα κτήματα σαν ανταμοιβή για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει ο Μανουήλ Ερωτικός Κομνηνός στον αυτοκράτορα [[Βασίλειος Β/|Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο]] απέναντι στον επαναστάτη [[Βάρδας Σκληρός|Βάρδα Σκληρό]].<ref>[[Στήβεν Ράνσιμαν]] (1951), A History of the Crusades, Vol. I: The First Crusade, σ. 54, Cambridge University Press</ref>
Υπάρχει και η αντίθετη άποψη που αναφέρει ότι η αρχική καταγωγή της οικογένειας ήταν η [[Παφλαγονία]] του [[Πόντος|Πόντου]], επό εκεί απέκτησαν τα πατρικά κτήματα στην Κόμνη της Θράκης, η άποψη αυτή είναι η επικρατέστερη.<ref>Ηλίας Λάσκαρης (1995), Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, τόμος Β΄, σ. 88, έκδοση Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα</ref><ref>Κατσαρός Β. (1983), σσ. 113-114, 119</ref> Ο διάσημος ιστορικός της εποχής [[Νικηφόρος Βρυέννιος ο Νεότερος]] δεν ονομάζει ποτέ τον Μανουήλ Ερωτικό ''"Κομνηνό"'' κάτι που δείχνει ότι δεν είχε καμία σχέση η οικογένεια στην εποχή του με την Κόμνη. Με την καταγωγή από την Παφλαγονία συμφωνούν καθαρά ο [[Ιωάννης Σκυλίτζης]] και η Άννα Κομνηνή στο έργο της [[Αλεξιάδα]] που γράφει ότι ''"ο παππούς μου καταγόταν από την Παφλαγονία του Πόντου"''.<ref>Κατσαρός Β. (1983), σσ. 113-114, 119</ref> Με την άποψη συμφωνούν και οι μεγαλύτεροι σύγχρονοι ιστορικοί όπως ο [[Ιωάννης Καραγιαννόπουλος]], ο [[Νικόλαος Λάσκαρης]], ο Βασίλης Κατσαρός και ο εθνικός μας ιστορικός [[Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος]] χωρίς να αποκλείει κανείς την αντίθετη άποψη.<ref>Κατσαρός Β. (1983), σσ. 113-114, 119</ref> Το βέβαιο είναι στην εποχή τους όλοι οι Κομνηνοί θεωρούσαν τους εαυτούς τους ''"Ανατολικούς"'', οι αριστοκράτες της Ανατολής είχαν πολύ μεγαλύτερη αξία τότε από τους αντίστοιχους της δύσης.<ref>Βάρζος Κ. (1984), σσ. 25-26</ref> Σε οποιαδήποτε περίπτωση η δυναστεία είναι αναμφισβήτητα Ελληνικής καταγωγής σε αυτό συνυπογράφουν όλοι οι ιστορικοί με πρώτο τον κορυφαίο Βυζαντινολόγο Αλεξάντερ Βασίλιεφ (1867 - 1953).<ref>Βάρζος Κ. (1984), σσ. 25-26</ref><ref>Αλεξάντερ Βασίλιεφ (1954), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, σ. 583, Α΄ έκδοση 1925, μετάφραση Δημοσθένης Σαβράμης, εκδόσεις Μπεργάδη</ref> Όλες οι θεωρίες ότι οι πρόγονοι τους ήταν [[Βλάχοι]] έχουν απορριφθεί σαν αναξιόπιστες.<ref>[[Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος]] (1932), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1930, προσθήκες, σημειώσεις και βελτιώσεις υπό Παύλου Καρολίδου, τόμος 4, μέρος Α΄, σ. 5, εκδόσεις Ελευθερουδάκης, Αθήνα</ref><ref>Βάρζος Κ. (1984), σσ. 25-26</ref><ref>[[Στήβεν Ράνσιμαν]] (1951), σσ. 54-55</ref>
==Πρώτα μέλη==
Το πρώτο γνωστό μέλος της οικογένειας ήταν ο [[Μανουήλ Ερωτικός Κομνηνός]] που κατείχε τεράστιες εκτάσεις στην [[Κασταμονή]] και στην [[Παφλαγονία]] που έγινε το οχυρό της οικογένειας τον 11ο αιώνα.<ref>[[Αλεξάντρ Καζντάν]] (1991), [[Oxford Dictionary of Byzantium|Βυζαντινό Λεξικό της Οξφόρδης]], σσ. 1143-1144</ref><ref>Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, σσ. 25-26</ref> Η οικογένεια σύντομα έγινε μία από τις ισχυρότερες στην [[Μικρά Ασία]] σε τέτοιο βαθμό που παρά την Θρακική καταγωγή όλοι τους θεωρούσαν ''"Ανατολικούς"''.<ref>Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, σ. 26</ref>
Ο ιστορικός [[Δουκάγγιος]] ισχυρίστηκε τον 17ο αιώνα ότι η οικογένεια καταγόταν από την [[Ρώμη]] και ακολούθησε τον [[Κωνσταντίνος Α΄|Μέγα Κωνσταντίνο]] στην [[Κωνσταντινούπολη]], η άποψη αυτή ήταν διαδεδομένη για όλες τις μεγάλες Βυζαντινές οικογένειες και δεν υποστηρίζεται από τις πηγές.<ref>Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, σ. 26</ref> Ο Ρουμάνος ιστορικός Γεώργιος Μουρνού ισχυρίστηκε ότι η οικογένεια των Κομνηνών ήταν [[Αρμάνοι]] αλλά και η άποψη αυτή έχει απορριφτεί.<ref>Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, σ. 26</ref> Οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν αποδεχτεί ομόφωνα ότι οι Κομνηνοί ήταν καθαροί [[Έλληνες]].<ref>Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, σ. 26</ref>
Ο Μανουήλ Ερωτικός Κομνηνός είχε δύο γιους ο μεγαλύτερος ήταν ο αυτοκράτορας [[Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός]] και ο μικρότερος ο [[Δομέστικος των σχολών]] [[Ιωάννης Κομνηνός (Δομέστικος των Σχολών)|Ιωάννης Κομνηνός]], μικρότερος γιος του Δομέστικου Ιωάννη ήταν ο μετέπειτα αυτοκράτορας [[Αλέξιος Α΄ Κομνηνός]].
Ο Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός ο ιδρυτής της δυναστείας των Κομνηνών ανέβηκε στον θρόνο ύστερα από πραξικόπημα απέναντι στον αυτοκράτορα [[Μιχαήλ ΣΤ΄]] (1057), βασίλευσε μόνο δύο χρόνια στην συνέχεια παραιτήθηκε και έγινε μοναχός (1059) αλλά πρόλαβε να κάνει σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Η δυναστεία συνεχίστηκε με τον ανεψιό του Ισαάκιου Α΄ Αλέξιο Α΄ που ανέβηκε στον θρόνο (1081), στο μεταξύ οι ισχυρότερες Βυζαντινές οικογένειες της εποχής όπως ο [[Οίκος των Αργυρών]] και η [[Οικογένεια Σκληρού]] είχαν εξαφανιστεί. Οι απόγονοι τους ζούσαν μέσω γάμων σε βασιλικές αυλές στην [[Γεωργία]], την [[Γαλλία]], την [[Περσία]], την [[Πολωνία]], την [[Βουλγαρία]], την [[Ουγγαρία]] και την [[Περσία]], αυτό διευκόλυνε την Οικογένεια των Κομνηνών να γίνει πρωταγωνίστρια.
==Αυτοκράτορες==
Με την άνοδο τους στον θρόνο οι Κομνηνοί συνδέθηκαν αμέσως με την δυναστεία των Δουκών, ο Αλέξιος Α΄ παντρεύτηκε την [[Ειρήνη Δούκαινα]] που ο αδελφός του παππού της [[Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας]] είχε διαδεχτεί στον θρόνο τον θείο του Ισαάκιο Α΄ (1059). Η οικογένεια έγινε στην συνέχεια γνωστή σαν ''"Κομνηνοδούκες"'', διατήρησε και τα δύο επώνυμα.<ref>Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, σ. 27</ref> Πολλές οικογένειες ισχυρίστηκαν την καταγωγή τους από τους Κομνηνοδούκες όπως η [[Δυναστεία των Παλαιολόγων]], ο [[Οίκος των Αγγέλων]] και η [[Δυναστεία των Βατάτζηδων]]. Οι δύο πρώτοι αυτοκράτορες από την Οικογένεια των Δουκών [[Ισαάκιος Β΄ Άγγελος]] και [[Αλέξιος Γ΄ Άγγελος]] ήταν εγγονοί της [[Θεοδώρα Κομνηνή (κόρη του Αλεξίου Α΄)|Θεοδώρας Κομνηνής]] της κόρης του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού και της Ειρήνης Δούκαινας.
Με τον Αλέξιο Α΄ και τους διαδόχους του η αυτοκρατορία είχε μεγάλη ευημερία και σταθερότητα, ο Αλέξιος Α΄ μετακίνησε τα ανάκτορα στις [[Βλαχέρνες]] και ανέκτησε τα περισσότερα εδάφη της Ανατολής από τους [[Σελτζούκοι|Σελτζούκους]]. Την εποχή του Αλεξίου Α΄ πέρασε από την Κωνσταντινούπολη η [[Α΄ Σταυροφορία]] και δημιουργήθηκαν ισχυρές σχέσεις με τα [[Σταυροφορικά κράτη]]. Η οικογένεια των Κομνηνών συνδέθηκε στενά μέσω επιγαμιών με το [[Πριγκιπάτο της Αντιόχειας]] και το [[Βασίλειο της Ιερουσαλήμ]], ο [[Βαλδουίνος Γ΄ της Ιερουσαλήμ]] παντρεύτηκε την [[Θεοδώρα Κομνηνή της Ιερουσαλήμ]] ανεψιά του Μανουήλ Α΄ και ο μικρότερος αδελφός του [[Αμωρί Α΄ της Ιερουσαλήμ]] παντρεύτηκε την [[Μαρία Κομνηνή της Ιερουσαλήμ]], μικρανεψιά του Μανουήλ Α΄.
Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός βασίλευσε 37 χρόνια, ο γιος του [[Ιωάννης Β΄ Κομνηνός]] 25 αφού πρώτα κατέστειλε επιτυχώς μία συνομωσία εναντίον του από την μητέρα του και την αδελφή του [[Άννα Κομνηνή]], ο γιος του Ιωάννη Β΄ [[Μανουήλ Α΄ Κομνηνός]] βασίλευσε 37 χρόνια. Η δυναστεία των Κομνηνών απέκτησε πολλά παρακλάδια με σημαντική δύναμη, το αποτέλεσμα ήταν να ανατραπεί ύστερα από τρεις γενεές ο κύριος κλάδος της δυναστείας. Ο [[Αλέξιος Β΄ Κομνηνός]] γιος του Μανουήλ Α΄ ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας της δυναστείας που ανέβηκε στον θρόνο ανήλικος, τον ανέτρεψε ο πρώτος ξάδελφος του πατέρα του [[Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός]] (1183). Ο Ανδρόνικος Α΄ κυβέρνησε με βιαιότητα και ανατράπηκε σε δύο χρόνια (1185) από την Οικογένεια των Αγγέλων και τον ξάδελφο του Ισαάκιο Β΄ που και αυτός με την σειρά του ανατράπηκε και τυφλώθηκε από τον μικρότερο αδελφό του Αλέξιο Γ΄. Οι Άγγελοι ανατράπηκαν στην [[Δ΄ Σταυροφορία]] λίγο πριν πέσει η Κωνσταντινούπολη στα χέρια των Σταυροφόρων που δημιούργησαν την [[Λατινική αυτοκρατορία]] από τον [[Αλέξιος Ε΄ Δούκας|Αλέξιο Μούρτζουφλο]] συγγενή της οικογένειας των Δουκών.
==Μεγαλοκομνηνοί==
Λίγους μήνες πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους ένας κλάδος των Κομνηνών δραπέτευσε στην ανατολική [[Μαύρη Θάλασσα]] και ίδρυσε την [[Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας]] στις [[Ποντιακές Άλπεις]]. Ο γενάρχης της δυναστείας των ''"Μεγαλοκομνηνών"'' ήταν ο [[Αλέξιος Α΄ Μέγας Κομνηνός]] εγγονός του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄.<ref>Αλεξάντερ Βασίλιεφ (1936), ''"Ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204-1222)"'', σσ. 3-37</ref> Οι Μεγαλοκομνηνοί κυβέρνησαν την [[Τραπεζούντα]] 250 χρόνια, τελευταίος αυτοκράτορας ήταν ο [[Δαυίδ Μέγας Κομνηνός]], τον νίκησε και τον εκτέλεσε ο [[Κατάλογος Σουλτάνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας|Οθωμανός Σουλτάνος]] [[Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής]]. Ο Μωάμεθ ο Πορθητής και η [[Οθωμανική δυναστεία]] διεκδικούσαν την καταγωγή της από τον [[Ιωάννης Κομνηνός Τζελέπης|Τζελέπη Κομνηνό]] μεγαλύτερο αδελφό του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ που αποστάτησε στους [[Σελτζούκοι|Σελτζούκους]] και έγινε πατέρας του [[Σουλεϊμάν Σαχ]]. Ο κλάδος της Τραπεζούντας διατήρησε το επώνυμο ''"Αξούχος"'' σαν απόγονοι του [[Ιωάννης Αξούχος|Ιωάννη Αξούχου]], ενός Βυζαντινού ευγενούς που είχε διατελέσει υπουργός την εποχή των Κομνηνών. Μία πριγκίπισσα από τον κλάδο της Τραπεζούντας ήταν επίσης μητέρα του Οθωμανού πρίγκιπα [[Σουλτάν Γιαχιά]] (γεν. το 1585) που ασπάστηκε τον χριστιανισμό και επιχειρούσε συνεχώς να πάρει τον θρόνο στην [[Οθωμανική αυτοκρατορία]].
==Δεσποτάτο της Ηπείρου==
Άλλος ένας κλάδος της οικογένειας ίδρυσε το [[Δεσποτάτο της Ηπείρου]] (1204), ιδρυτής και πρώτος δεσπότης ήταν ο [[Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας]] δισέγγονος του Αλεξίου Α΄ μέσω της κόρης του. Η Έλενα Δούκαινα Κομνηνή που προερχόταν από τον κλάδο της Ηπείρου παντρεύτηκε τον [[Γκυ Α΄ ντε Λα Ρος]], με τον γάμο ενώθηκαν η οικογένεια των Κομνηνών και ο [[Οίκος ντε Λα Ρος]], οι Κομνηνοί κυβέρνησαν το [[Δουκάτο των Αθηνών]]. Ο [[Ισαάκιος Κομνηνός της Κύπρου]] ένα άλλο μέλος της οικογένειας ίδρυσε την περίοδο 1184 - 1191 αυτοκρατορία στην [[Κύπρος|Κύπρο]] που διατηρήθηκε μέχρι την εποχή που κατέλαβε το νησί ο [[Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος]] στην [[Γ΄ Σταυροφορία]].
Όταν η Κωνσταντινούπολη επανήλθε στους Έλληνες κυβέρνησε η [[Δυναστεία των Παλαιολόγων]] που ήταν συγγενείς με τους Κομνηνούς, κυβέρνησε μέχρι την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Οθωμανούς (1453).
Ο τελευταίος απόγονος της δυναστείας ήταν ο [[Ιωάννης Κομνηνός Μόλυβδος]] ένας διακεκριμένος Έλληνας ιερέας και επιστήμονας που έγινε Μητροπολίτης [[Σίδη|Σίδης]] και Δρύστρας, πέθανε το 1719.<ref>Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, σ. 32</ref> Τα δικαιώματα που διεκδικούσε στον αυτοκρατορικό θρόνο της Τραπεζούντας ήταν πιθανότατα δική του επινόηση.
==Δυτική Ευρώπη==
Ο επιφανής Έλληνας από την [[Κορσική]] [[Ντεμετριούς Στεφανοπολί ντε Κομνέν]] ισχυριζόταν ότι ήταν απόγονος 13ου βαθμού από τον τελευταίο Μεγαλοκομνηνό Δαυίδ της Τραπεζούντας, έστειλε γράμματα στον [[Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ της Γαλλίας|Λουδοβίκο ΙΣΤ΄ της Γαλλίας]] και του ζητούσε να τον αναγνωρίσει διάδοχο στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
Η Ειρήνη Αγγελίνα κόρη του Ισαάκιου Β΄ Άγγελου και συνεπώς απόγονος του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού παντρεύτηκε τον [[Φίλιππος της Σουηβίας|Φίλιππο της Σουηβίας]] τέταρτο γιο του [[Φρειδερίκος Α΄ Βαρβαρόσσα|Φρειδερίκου Α΄ Βαρβαρόσσα]]. Με τον γάμο αυτό το αίμα των Κομνηνών πέρασε σε όλες τις μεγάλες αυτοκρατορικές οικογένειες στην δυτική [[Ευρώπη]].<ref>Bruno W. Häuptli: IRENE (Angelou) von Byzanz, in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), Τόμος. 28, Bautz, Nordhausen 2007, σσ. 858–862</ref>
==Νεώτερα χρόνια==
Σε έγγραφο του 14ου αιώνα, που διασώζεται σήμερα, αναφέρονται μέλη της οικογένειας στην [[Κωνσταντινούπολη]] κτήτορες της "μονής Θεοτόκου της Βεβαίας Ελπίδος", αυτοί είναι οι<ref>[https://www.persee.fr/doc/reg_0035-2039_1904_num_17_76_6246 Henri Omont- Portrait des différents membres de la famille des Comnène. Peints dans le Typicon du monastère de Notre-Dame-de-Bonne-Espérance à Constanti, 1904]</ref> : ''Κωνσταντίνος Κομνηνός Παλαιολόγος'', ο πανετυχέστατος σεβαστοκράτορ και
Γραμμή 215 ⟶ 246 :
* [[1185]] Ίδρυση του 2ου Βουλγαρικού κράτους. Ισαάκιος Β' Άγγελος.
==
<references />
==
*
*[[Στήβεν Ράνσιμαν]] (1951), A History of the Crusades, Vol. I: The First Crusade
*[[Αλεξάντρ Καζντάν]] (1991), [[Oxford Dictionary of Byzantium|Βυζαντινό Λεξικό της Οξφόρδης]]
*[[Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος]] (1932), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1930, προσθήκες, σημειώσεις και βελτιώσεις υπό Παύλου Καρολίδου, τόμος 4, μέρος Α΄, εκδόσεις Ελευθερουδάκης, Αθήνα
*Κατσαρός Βασίλειος (1983), ''"Το πρόβλημα της καταγωγής των Κομνηνών"'', Βυζαντιακά 3, τόμος Γ΄
*Βάρζος Κωνσταντίνος (1984), "''Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'', τόμος Α΄, Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 20α, Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη
*Αλεξάντερ Βασίλιεφ (1954), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, Α΄ έκδοση 1925, μετάφραση Δημοσθένης Σαβράμης, εκδόσεις Μπεργάδη
*Αλεξάντερ Βασίλιεφ (1936), ''"Ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204-1222)"''
*Bruno W. Häuptli: IRENE (Angelou) von Byzanz, in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), Τόμος. 28
*Cameron, Averil (Ed.) (2003) Fifty Years of Prosopography: The Later Roman Empire, Byzantium and Beyond, Oxford University Press.
==Εξωτερικοί σύνδεσμοι==
*[https://www.pemptousia.gr/2017/06/peri-tis-katagogis-ton-vizantinon-aftokratoron/ Περί της καταγωγής των Βυζαντινών αυτοκρατόρων]
*[http://www.kbe.auth.gr/sites/default/files/bkm20a1.pdf Κωνσταντίνος Βαρζός (1984), ''"Η Γενεαλογία των Κομνηνών"'']
==Δείτε επίσης==
* [[Κατάλογος Βυζαντινών αυτοκρατόρων]]
* [[Βυζαντινές Δυναστείες]]
* [[Δυναστεία των Δουκών]]
{{
[[Κατηγορία:Βυζαντινές δυναστείες|Κομνηνοι]]
| |||