Παναγία του Μουτουλλά

Η Παναγία του Μουτουλλά είναι μικρός ορθόδοξος χριστιανικός ναός της περιόδου της Φραγκοκρατίας στην Κύπρο. Βρίσκεται στις νότιες παρυφές του ορεινού χωριού Μουτουλλάς (Επαρχία Λευκωσίας), στα βουνά της Μαραθάσας της οροσειράς του Τροόδους. Χτισμένη, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, το 1280 στον τύπο του δρομικού ξυλόστεγου ναού και διακοσμημένη με τοιχογραφίες που συνεχίζουν την παλαιότερη κομνήνεια παράδοση και ενσωματώνουν δυτικές επιρροές, η Παναγία του Μουτουλλά αποτελεί σημαντικό δείγμα υστεροβυζαντινής αρχιτεκτονικής και τέχνης στην Κύπρο καθώς είναι και το μοναδικό ασφαλώς χρονολογημένο μνημείο του 13ου αι. στη μεγαλόνησο. Λόγω της σημασίας του έχει κηρυχθεί από την UNESCO μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς.

Παναγία του Μουτουλλά
Είδος	εκκλησία
Γεωγραφικές συντεταγμένες	34°58′57″N 32°49′27″E
Θρησκευτική υπαγωγή	Επισκοπή Μόρφου
Διοικητική υπαγωγή	Μουτουλλάς
Χώρα	Κύπρος
Έναρξη κατασκευής	1280
Προστασία	τμήμα μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς (από 2001)
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Δωρητές

[ΑΝΟΙΚΟ]ΔΟΜ[ΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑ]

ΣΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟ[Σ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ]
ΔΕΣΠΙΝΗΣ ΗΜ[ΩΝ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΔΙΑ]
ΣΗΔΡΟΜΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΛΟΥ ΠΩ
ΘΟΥ ΙΩ(ΑΝΝΟΥ) ΤΟΥ ΓΕΡΑΚΙΩΤΗ ΚΕ
ΤΗ ΣΗΝΒΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΙΡΙΝΗΣ

ΜΙΝΙ ΙΟΥΛΙΩ ΕΙΣ Λ ΕΤΟΥΣ ΥΨΠΗ

+ΔΕ[ΗΣΗΣ] ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ θ(Ε)ΟΥ ΙΩ(ΑΝΝΟΥ)

ΤΟΥ ΜΟΥΤΟΥΛΛΑ ΤΟΥ ΚΤΙΤΩΡΟΣ

ΚΑΙ ΤΗ ΣΙΝΒΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΪΡΙΝΗΣ

Στον βόρειο τοίχο του ιερού, δίπλα στην πρόθεση, σώζονται οι προσωπογραφίες των δωρητών του ναού με την κτητορική επιγραφή και την αφιερωματική επιγραφή της τοιχογραφίας. Σύμφωνα με αυτές τις επιγραφές, ο ναός είναι δωρεά του Ιωάννη Μουτουλλά ή Γερακιώτη και της συζύγου του Ειρήνης και ολοκληρώθηκε στις 30 Ιουλίου 1280 (6788 από κτίσεως κόσμου σύμφωνα με το βυζαντινό χρονολογικό σύστημα). Τα δύο διαφορετικά επώνυμα του κτήτορα φαίνεται ότι ανήκουν στο ίδιο άτομο, τον Ιωάννη. Στην πρώτη επιγραφή διακρίνεται προσπάθεια να σβηστεί το «Γερακιώτης» (από το κοντινό χωριό Γερακιές) και να αντικατασταθεί από το «Μουτουλλάς».

O ναός χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητηριακός για την ταφή των μελών συγκεκριμένης οικογένειας κατά το δεύτερο μισό του 14ου αι. και σε έγγραφα της εποχής αναφέρεται ως "υπεραγία Θεοτόκος του Γερακιώτου". Από αυτά συνάγεται ότι η Παναγία του Μουτουλλά, μικρή σε μέγεθος και χτισμένη στις παρυφές του χωριού, λειτούργησε ως οικογενειακό παρεκκλήσι.

Σε αφιερωματικές επιγραφές μεμονωμένων τοιχογραφιών αναφέρονται και άλλοι δωρητές, όπως ο Χριστοφόρος Ομώτης και η σύζυγός του Μαρία για την εντυπωσιακή τοιχογραφία του αγίου Χριστοφόρου στον νότιο τοίχο του κυρίως ναού ή ο Γεώργιος Κομπότης και η σύζυγός του Ειρήνη για την τοιχογραφία του ένθρονου Χριστού στον ανατολικό τοίχο της δυτικής στοάς, δίπλα στην είσοδο του κυρίως ναού.

Αρχιτεκτονική

Στην αρχική φάση του 1280, ο ναός της Παναγίας του Μουτουλλά ήταν ένα ορθογώνιο κτίσμα με κυρίως ναό και ιερό, συνολικών εξωτερικών διαστάσεων 7,90Χ4,90 μ. Διέθετε χαμηλές εισόδους στον βόρειο και τον δυτικό τοίχο και ξύλινη δίριχτη στέγη, έντονα κεκλιμένη (ανακατασκευάστηκε πλήρως το 1951). Τέτοιοι δρομικοί ξυλόστεγοι ναοί είναι χαρακτηριστικοί για τη βυζαντινή ναοδομία του Τροόδους από τον 13ο ως τον 19ο αι., ωστόσο ο ναός του Μουτουλλά είναι το παλαιότερο ασφαλώς χρονολογημένο δείγμα. Απόκλιση από αυτό τον αρχιτεκτονικό τύπο, που εφαρμόζεται συνήθως σε μονόχωρους ναούς, αποτελεί στον Μουτουλλά ο διαχωρισμός του ιερού από τον κυρίως ναό με παραστάδες στον βόρειο και τον νότιο τοίχο. Το ιερό διαθέτει ημικυκλική αψίδα που προεξέχει από τον ανατολικό τοίχο. Σε μεταγενέστερη φάση, ενδεχομένως του 14ου ή του 15ου αι., προστέθηκε εξωτερικά στη βόρεια και τη δυτική πλευρά του ναού περίστωο σχήματος L, αυξάνοντας τις διαστάσεις του σε 10,70Χ6,90 μ. Στη βόρεια πλευρά, προς την οποία παρουσιάζει το έδαφος έντονη κλίση, η στοά προστέθηκε σε χαμηλότερο επίπεδο και για την κάλυψή της επεκτάθηκε προς τα κάτω το αντίστοιχο σκέλος της στέγης.

Τοιχογραφίες

Πρώτη φάση (1280)

Το εσωτερικό του ναού ήταν κατάγραφο από νωπογραφίες σε ασβεστοκονίαμα, που σώζονται σε σημαντικό βαθμό. Στον κυρίως ναό οι τοιχογραφίες της πρώτης φάσης (1280) διαρθρώνονται σε δύο ζώνες: την ανώτερη, που καταλαμβάνει το άνω τρίτο των τοίχων από τη στέγη ως το ύψος των ανωφλίων˙ και την κατώτερη, που καταλαμβάνει το μεσαίο και το χαμηλότερο τρίτο των τοίχων ως το δάπεδο. Στην ανώτερη ζώνη παρατάσσονται σκηνές του χριστολογικού και του θεομητορικού κύκλου (η Γέννηση και η μεταγενέστερη προσθήκη της Υπαπαντής του Χριστού στα νότια, η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος και η Σταύρωση στα δυτικά, η Ανάσταση του Χριστού και η Κοίμηση της Θεοτόκου στα βόρεια). Την κατώτερη ζώνη καταλαμβάνουν ολόσωμοι μετωπικοί άγιοι (Χριστόφορος, Ευστάθιος και Παύλος, ενδεχομένως και ιαματικοί άγιοι στα νότια, Ανδρόνικος, Βαρβάρα, Μαρίνα και Αναστασία στα δυτικά, Στυλιανός, αρχάγγελος Μιχαήλ και απόστολος Πέτρος, Γεώργιος και Ιωάννης ο Πρόδρομος στα βόρεια). Στην πλευρά του τέμπλου, οι παραστάδες του βόρειου και του νότιου τοίχου που το πλαισιώνουν φέρουν ολόσωμες μορφές της Δεομένης Παναγίας αριστερά και του Χριστού δεξιά. Δίπλα στον Χριστό, στον νότιο τοίχο όπου τοποθετείται συνήθως ο τιμώμενος άγιος, σώζεται τμήμα Βρεφοκρατούσας Παναγίας.

Τοιχογραφίες της πρώτης φάσης σώζονται και στο ιερό. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας καταλαμβάνει η Θεοτόκος στον τύπο της Βλαχερνίτισσας με τα χέρια σε στάση δέησης και τον νεαρό αγένειο Χριστό Εμμανουήλ σε μετάλλιο στο στήθος της, ενώ στον ημικύλινδρο σώζονται Συλλειτουργούντες Ιεράρχες που συμπεριλαμβάνουν και τον πρώτο επίσκοπο των γειτονικών Σόλων Αυξίβιο, χειροτονημένο σύμφωνα με την παράδοση από τον ευαγγελιστή Μάρκο. Το μέτωπο του ανατολικού τοίχου γύρω από την αψίδα καταλαμβάνουν η Ετοιμασία του Θρόνου της Δευτέρας Παρουσίας και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στον βόρειο τοίχο του ιερού, τέλος, σώζεται η προσωπογραφία των δωρητών (βλ. πιο πάνω).

Οι τοιχογραφίες του 1280 εντυπωσιάζουν κατ' αρχάς με το έντονο ερυθρό χρώμα της κιννάβαρης που χρησιμοποιείται εκτεταμένα αντί του συνηθισμένου χρυσού ή μπλε στο ανώτερο μισό του βάθους για να αποδώσει τον ουρανό και αποπνέει αυτοκρατορικό μεγαλείο. Παρόμοια χρήση του ερυθρού χρώματος είναι γνωστή, σε μικρότερη έκταση, από την Παναγία Αμασγού στο Μονάγρι (πρώτο τέταρτο 13ου αι.) και τον Άγιο Ιωάννη Λαμπαδιστή στον Καλοπαναγιώτη (13ος αι.). Στην αμεσότητα των τοιχογραφιών του Μουτουλλά συμβάλλουν, από την άλλη πλευρά, λαϊκότροπες τεχνοτροπικές επιλογές όπως τα υπερμεγέθη πρόσωπα με τα γραμμικά αποδοσμένα, έντονα χαρακτηριστικά, η δολιχοκεφαλία, η ελαχιστοποίηση και έντονη σχηματοποίηση των τοπιογραφικών και αρχιτεκτονικών στοιχείων του βάθους και τα πλούσια διακοσμημένα αλλά άκαμπτα ενδύματα .

Διατηρώντας το μοναδικό ασφαλώς χρονολογημένο σύνολο τοιχογραφιών του 13ου αι. στην Κύπρο, η Παναγία του Μουτουλλά παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την εξέλιξη της μνημειακής ζωγραφικής στη μεγαλόνησο στην κρίσιμη περίοδο μετά την κατάκτησή της από τους Φράγκους Σταυροφόρους (1191) και την αποκοπή της από τις πολιτικές και καλλιτεχνικές εξελίξεις στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, τις οποίες είχε παρακολουθήσει στενά ως τότε. Ο άγνωστος ζωγράφος του 13ου αι. στον Μουτουλλά παραμένει πιστός στις βυζαντινές παραδόσεις του 11ου και 12ου αι., ιδιαίτερα στην κομνήνεια τέχνη, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται δεκτικός σε δυτικές επιρροές. Τέτοιες επιρροές ανιχνεύονται, μεταξύ άλλων, σε επιμέρους εικονογραφικές επιλογές και σε λεπτομέρειες ενδυμάτων και κοσμημάτων.

Δεύτερη φάση(τέλη 15ου/αρχές 16ου αι.;)

Στη βόρεια στοά ο νότιος τοίχος φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο που έχει χρονολογηθεί σε διάφορες περιόδους, με πιθανότερη τη χρονολόγηση στα τέλη του 15ου ή τις αρχές του 16ου αι. Ο θεματικός άξονας των τοιχογραφιών εδώ είναι εσχατολογικός. Κυριαρχεί η Δευτέρα Παρουσία, με τον θέμα της Ετοιμασίας του Θρόνου (στον οποίο θα καθίσει ο Χριστός) και της Μεγάλης Δέησης (προς τον Χριστό που εμφανίζεται σε δόξα εν μέσω της Παναγίας, του Ιωάννη του Προδρόμου και των Αποστόλων) να καταλαμβάνουν την κεντρική θέση πάνω από την είσοδο του κυρίως ναού κατά το «ἐγώ εἰμι ἡ θύρα» του Ιωάννη (10, 9). Στους τοίχους εκατέρωθεν της πόρτας απλώνονται αριστερά όσοι προορίζονται για τον Παράδεισο (άγιοι, όσιοι, μάρτυρες, προφήτες, μοναχοί, ο Καλός Ληστής κ.ά.) και δεξιά όσοι προορίζονται για την Κόλαση (αμαρτωλοί κληρικοί, ο Πλούσιος, ο Φονεύς, ο Αρνητής του Χριστού, ο Κοιμώμενος την Κυριακή κ.ά.). Ισχυρή ψυχολογική εντύπωση θα προκαλούσαν στους πιστούς οι απεικονίσεις των μαρτυρίων της Κόλασης, όπως ο Σκώληξ ο Ακοίμητος, το Πυρ το Εξώτερον και ο Άρχων του Σκότους ως ανθρωπόμορφο τέρας).

Στο ανατολικό άκρο του ίδιου τοίχου απεικονίζονται οι Επτά Παίδες της Εφέσου, που αναστήθηκαν μετά από εκατονταετίες εγκλεισμού σε σπήλαιο, η Φλεγόμενη Βάτος και οι αγίες Βαρβάρα και Αικατερίνη.

Βιβλιογραφία

• D. Mouriki: "The Wall Paintings of the Church of the Panagia at Moutoullas, Cyprus", στο: I. Hutter (επιμ.), Byzanz und der Westen. Studien zur Kunst des europäischen Mittelalters, Βιέννη 1984, σσ. 171-213
• Α. Παπαγεωργίου: «Παναγίας Εκκλησία Μουτουλλάς», Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 11, 1989, σσ. 58-59
• Μ. Εμμανουήλ: «Ο ναός της Παναγίας στο Μουτουλλά της Κύπρου, οι τοιχογραφίες της μεταβυζαντινής εποχής», Κυπριακαί Σπουδαί 61, 1997, σσ. 107-137
• P. L. Vocotopoulos: "Three Thirteenth-Century Icons at Moutoullas", στο: P. Ševčenko - C. Moss (επιμ.), Medieval Cyprus: Studies in Art, Architecture and History in Memory of Doula Mouriki, Princeton 1999, σσ. 161-177
• Σ. Περδίκης - Δ. Μυριανθεύς: Ο ναός της Παναγίας στον Μουτουλλά Αρχειοθετήθηκε 2016-03-07 στο Wayback Machine., Λευκωσία 2009

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Εικονική περιήγηση στην Παναγία του Μουτουλλά
• Εκκλησία της Παναγίας του Μουτουλλά από το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου
• Ο ναός της Παναγίας στον Μουτουλλά από την Εκκλησία της Κύπρου