Επίκτητος

Ο Επίκτητος (50 μ.Χ. - 138 μ.Χ.) ήταν Έλληνας στωικός φιλόσοφος.

Επίκτητος
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ (Αρχαία Ελληνικά)
Γέννηση	50 (περίπου) Ιεράπολη Φρυγίας
Θάνατος	138 Νικόπολη
Χώρα πολιτογράφησης	Αρχαία Ρώμη
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	φιλόσοφος συγγραφέας
Σχετικά πολυμέσα

Ο Επίκτητος σε γκραβούρα του μεσαίωνα

Βίος

Ο Επίκτητος αναφέρεται ως παιδί δούλων και φέρεται ότι γεννήθηκε στην Ιεράπολη της Φρυγίας (Izmit, σημερινή Τουρκία), εξ ου ενίοτε και το προσωνύμιο Ιεραπολίτης. Φθάνοντας στη Ρώμη, τον αγόρασε ο Επαφρόδιτος, ο οποίος ήταν απελεύθερος του Νέρωνα. Ο Επίκτητος υπήρξε θύμα του Επαφρόδιτου. Ο δεύτερος του έβαλε το πόδι σ' ένα μάγγανο και το έσφιγγε, για να τον κάνει να χάσει τη στωικότητά του και να φωνάξει. «Θα μου σπάσεις το πόδι», τον προειδοποίησε ο Επίκτητος, αλλά ο Επαφρόδιτος συνέχισε το σφίξιμο, μέχρι που έγινε το κακό. «Δε στο είπα πως θα μου σπάσεις το πόδι;» αρκέστηκε να πει ο Επίκτητος. Σε αυτή την περίοδο φαίνεται πως παρακολούθησε τα μαθήματα φιλοσοφίας του Μουσώνιου Ρούφου και συνόψισε τη φιλοσοφία του στις λέξεις «ανέχου και απέχου» (στα νέα ελληνικά: «Να ανέχεσαι και να απέχεις»). Όταν στη συνέχεια έγινε απελεύθερος, εγκαταστάθηκε για λίγο καιρό στη Ρώμη, όπου ζούσε σε μια καλύβα που έμενε πάντα ανοιχτή. Εξαιτίας διατάγματος του Δομιτιανού το 93, διώχνονται όλοι οι φιλόσοφοι από την Ιταλία και ο Επίκτητος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη και να μεταβεί στη Νικόπολη της Ηπείρου (Νομός Πρέβεζας), όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή. Μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγεται ο ιστορικός και έπαρχος της Καππαδοκίας Φλάβιος Αρριανός από τη Νικομήδεια, ο οποίος συγκέντρωσε τις ομιλίες του, από τις οποίες διασώζονται μόνο τα τέσσερα πρώτα βιβλία. Έπειτα έβγαλε από αυτές ένα απάνθισμα σκέψεων που είναι γνωστές με το όνομα «Εγχειρίδιον Επικτήτου».

Φιλοσοφία

Ο Επίκτητος ανέπτυξε ένα φιλοσοφικό σύστημα που θεμελίωνε σε βάσεις από την ηθική του Σενέκα και το οποίο ήταν κυρίως ένα είδος θρησκευτικής διδασκαλίας που έμοιαζε πολύ με τον χριστιανισμό. Επίκεντρο της φιλοσοφίας του Επίκτητου είναι ο άνθρωπος και η εκπαιδευτική αγωγή του με έμφαση στην ηθική. Η εκπαίδευση για τον φιλόσοφο είναι το μέσο με το οποίο μπορεί να κατοχυρώσει ο άνθρωπος την ελευθερία του. Μέσω της άσκησης της φιλοσοφίας ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τα πράγματα που βρίσκονται υπό την εξουσία του από εκείνα που δεν βρίσκονται υπό την εξουσία του. Κατά τον Επίκτητο, η έννοια της ευδαιμονίας εδράζεται στη γνώση των «εφ' ημίν» (στα οποία υπάγονται οι προσωπικές μας πράξεις, οι σκέψεις κλπ.) και των «ουκ εφ' ημίν» (στα οποία υπάγονται ο πλούτος, η δόξα κλπ.).

Οι κύριες διδασκαλίες του

Εκπαίδευση και ελευθερία

Το θέμα της ελεύθερης βούλησης ("προαίρεσις") είναι σημαντικό στο φιλοσοφικό σύστημα του Επίκτητου. Διαπίστωσε ότι η παράδοση στις ορμές της επιθυμίας δεν σημαίνει ότι είναι και προϊόν ελεύθερης βούλησης. Ο άνθρωπος ρέπει προς το "εγώ" και το "δικό μου" και αυτή η ταύτιση είναι η κινητήρια δύναμη για τις επιλογές που θα κάνει. Αυτό με το οποίο ταυτίζεται είναι αυτό το οποίο θεωρεί ως συμφέρον του. Η δυστυχία του προκύπτει από την άγνοια για την πραγματική του φύση που τον οδηγεί να ταυτίζεται με τη σάρκα του, τις ζωικές του επιθυμίες του και τα εξωτερικά πράγματα.

"Ο άνθρωπος ρέπει εκεί που βρίσκεται το "εγώ" και το "δικό μου". Αν βρίσκεται στην σάρκα, αυτή μας κυριαρχεί, αν βρίσκονται στην ελεύθερη βούληση, αυτή. Αν βρίσκονται στα εξωτερικά πράγματα, αυτά. Συνεπώς, αν το εγώ βρίσκεται εκεί που βρίσκεται η ελεύθερη βούληση, μόνο τότε θα είμαι ο φίλος, ο γιος και ο πατέρας που πρέπει να είμαι. Συμφέρον μου, δηλαδή, θα είναι να διατηρώ την πίστη, τον σεβασμό, την ανοχή, την εγκράτεια, τις σχέσεις μου με τους άλλους. Αλλά, αν βάλω, τον εαυτό μου από την μια μεριά και την τιμιότητα από την άλλη, γίνεται τόσο ισχυρός ο λόγος του Επίκουρου ότι "η καλοσύνη ή δεν είναι τίποτα ή, αν υπάρχει, είναι ό,τι νομίζουν οι άνθρωποι."." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Β/κ β,19-21.

Η ελεύθερη βούληση είναι αυτή που μας βοηθάει να θέλουμε αυτό που είναι ορθό, αυτό που είναι φυσικό. Πίσω από τις επιθυμίες και τις ανάγκες υπάρχει η "φύση" την οποία πρέπει να την αναγνωρίσουμε και να τη μελετήσουμε μέσω της λογικής. Οφείλουμε να έχουμε έναν βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό πάνω στη φύση του εαυτού μας, των πραγμάτων και των γεγονότων έτσι ώστε να προσαρμοστούμε στη φύση και όχι να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τους νόμους της φύσης για να προσαρμοστούν αυτοί στις δικές μας επιθυμίες. Όλη η δυστυχία μας προκύπτει όχι από τη φύση των πραγμάτων αλλά από την άγνοιά μας για το τι ζητά η φύση. Η λειτουργία αυτή που μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να εναρμονιστεί με τη φύση του κόσμου είναι η λογική ("λόγος") και η λογική αναπτύσσεται με την εκπαίδευση.

"Αν προσέξουμε, θα δούμε ότι το λογικό ον δεν καταπιέζεται από τίποτε άλλο παρά από το παράλογο και ότι, αντίθετα, τίποτα δεν τον τραβά περισσότερο από όσο το λογικό. Αλλά, οι έννοιες αυτές, του λογικού και του παραλόγου, γίνονται διαφορετικά αντιληπτές, από τον καθένα, όπως και οι έννοιες του καλού και του κακού, του συμφέροντος και του ασύμφορου. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε κατά κύριο λόγο εκπαίδευση, για να μάθουμε να προσαρμόζουμε, σύμφωνα με την φύση, τις έννοιες του λογικού και του παραλόγου στις συγκεκριμένες περιπτώσεις." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Α/β,4-5. "Δεν δημιουργεί, η φτώχεια, τη λύπη αλλά η επιθυμία. Ούτε ο πλούτος λυτρώνει από τους φόβους αλλά η λογική. Αν, λοιπόν, αποκτήσεις λογική, ούτε τα πλούτη θα επιθυμείς ούτε την φτώχεια θα κατηγορείς." Φράση του Επίκτητου από την «Ανθολογία Στοβαίου».

Η εκπαίδευση οφείλει να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τη λογική της φύσης και της ίδιας της ζωής και να προσαρμόσουμε τις επιλογές μας με βάση αυτή τη λογική. Πίσω από τη φύση, ο Επίκτητος διαβλέπει τη θεότητα. Αυτή η θεότητα δεν είναι ένα πρόσωπο με επιθυμίες και προσωπικά χαρακτηριστικά αλλά είναι η ίδια η απρόσωπη αιτία των φυσικών νόμων.

"Τι κάνουμε στην περίπτωση του γραψίματος; Μπορώ να γράψω το όνομα του Δίωνα, όπως θέλω; Όχι, αλλά μου μαθαίνουν να θέλω να το γράψω όπως πρέπει να γράφεται. Όταν πρόκειται για μουσική; Το ίδιο. Όσο για τις τέχνες και τις επιστήμες; Το ίδιο, αλλιώς, θα ήταν τελείως ανώφελο να μαθαίνουμε οτιδήποτε, αν ο καθένας μπορούσε να προσαρμόζει τις γνώσεις του κατά την βούλησή του. Μόνο, λοιπόν, για το πιο σοβαρό και πιο σπουδαίο ζήτημα που είναι η ελευθερία, θα ζητούσα πράγματα στην τύχη; Καθόλου. Αλλά εκπαίδευση σημαίνει ακριβώς να μαθαίνουμε να θέλουμε κάθε πράγμα όπως συμβαίνει. Και πώς συμβαίνει; Όπως όρισε αυτός που ορίζει. Όρισε, δηλαδή, να υπάρχει καλοκαίρι και χειμώνας, ευφορία και αφορία, αρετή και κακία και όλα αυτά τα αντίθετα για να εναρμονιζόμαστε με τον εαυτό μας." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Α/β,9-16.

Ο ίδιος ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να έχει ως προστάτη και σύμβουλο μια εκπόρευση αυτής της θεότητας, τον δικό του "αγαθοδαίμονα" που μάς θυμίζει και το "δαιμόνιο" του Σωκράτη. Όμως, η βοήθεια αυτού του θεού-προστάτη είναι δυνατή μόνο όταν ο ίδιος ο άνθρωπος δέχεται να τον ακούσει.

"Ωστόσο δεν παρέλειψε [ο Θεός] να τοποθετήσει πλάι σε κάθε άνθρωπο, ως κηδεμόνα, τον αγαθό δαίμονα του καθενός." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Α/ιδ,7-13.

Ο ρόλος της φιλοσοφίας. Ο πολίτης του κόσμου

Ο Επίκτητος δίνει έναν αρκετά πρακτικό και χρηστικό ορισμό για τη φιλοσοφία.

"Να η αρχή της φιλοσοφίας: Η συνείδηση της διαμάχης των ανθρώπων μεταξύ τους, η αναζήτηση της προέλευσης της διαμάχης, η καταδίκη της απλής γνώμης, η δυσπιστία προς αυτήν την άποψη και κάποια έρευνα για το αν η άποψή μας είναι σωστή ή λάθος, και η ανεύρεση κάποιου κανόνα, όπως ανακαλύψαμε την ζυγαριά για να μετράμε τα βάρη ή την στάθμη, για να κρίνουμε το ίσιο και το στραβό.» ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Β/ια,13.

Η φιλοσοφία συνεπώς είναι μια επιστήμη της ζωής. Είναι μια επιστήμη αλλά και μια τέχνη να βρεις την πραγματική ελευθερία που είναι να ζεις σύμφωνα με τη φύση σου ως ένα λογικό ον. Αυτή η φιλοσοφική αναζήτηση αλλά και η προσαρμογή της ζωής με βάση τις φιλοσοφικές αρχές είναι ένας συνεχής και δύσκολος αγώνας που χρειάζεται όλες τις αρετές ενός πρωταθλητή. Η νίκη πάνω στο παράλογο, τη δυστυχία, τη σκλαβιά των αισθήσεων είναι ουσιαστικά η νίκη πάνω στην άγνοια.

"Άνθρωπέ μου, εξέτασε πρώτα το πράγμα και μετά την ίδια σου την φύση και τί μπορείς να σηκώσεις. Αν θέλεις να γίνεις παλαιστής, κοίτα τους ώμους σου, τους μηρούς σου, την μέση σου. Ο καθένας άλλωστε γεννιέται για διαφορετικό πράγμα. Νομίζεις ότι με αυτά που κάνεις, μπορείς να φιλοσοφήσεις; Νομίζεις ότι μπορείς να τρως και να πίνεις όπως το κάνεις, να οργίζεσαι το ίδιο, να δείχνεις την ίδια κακή διάθεση; Πρέπει να ξαγρυπνάς, να κοπιάζεις να νικήσεις κάποιες επιθυμίες σου, ν’ απομακρυνθείς από τους δικούς σου, να υποστείς την περιφρόνηση και του μικρού δούλου, την κοροϊδία όλων αυτών που συναντάς, να έχεις σε όλα το μικρότερο μερίδιο, στην εξουσία, στις τιμές, στο δικαστήριο. Όταν θα έχεις σταθμίσει τα παραπάνω, εφ’ όσον το κρίνεις, έλα, αν θέλεις, να τ’ ανταλλάξεις με την απάθεια, την ελευθερία, την αταραξία. . . . λίγο να νυστάξεις και χάνεις όλα όσα έχεις συγκεντρώσει μέχρι τώρα. Να προσέχεις, λοιπόν, τις παραστάσεις σου, να επαγρυπνείς. Δεν είναι λίγα αυτά που διαφυλάσσεις. Είναι η αιδώς, η πίστη, η ευστάθεια, η απαλλαγή από τα πάθη, από την λύπη, από τον φόβο, από την ταραχή, με μια λέξη η ελευθερία. Πόσο πουλάς όλα ετούτα; Κοίταξε πόσο αξίζουν." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Γ/ιε,8-12.

Μια άλλη γνωστή παρομοίωση που κάνει για τις σχολές φιλοσοφίας είναι να την παραλληλίζει με αυτήν ενός ιατρείου. Η άσκηση της φιλοσοφίας δεν είναι διανοητική αλλά καθαρά πρακτική. Ο δάσκαλος φιλοσοφίας είναι αυτός που κάνει τη διάγνωση της "αρρώστιας", που βρίσκει τις αιτίες που κάνουν κάποιον να απομακρυνθεί από τη λογική του φύση και να δίνει "συνταγές" θεραπείας. Δεν είναι κάποιος που απλώς ανακουφίζει με παρήγορα λόγια αλλά που λέει την αλήθεια και δείχνει ότι την αιτία του πόνου που είναι αποτέλεσμα λανθασμένων επιλογών.

"Η σχολή του φιλοσόφου, άνδρες, είναι ιατρείο, δεν πρέπει να βγαίνετε χαρούμενοι αλλά πονεμένοι. Δεν έρχεστε βέβαια αν είστε υγιείς, ο ένας έχει τον ώμο βγαλμένο, ο άλλος έχει απόστημα, ο άλλος συρίγγιο κι ο άλλος πονοκέφαλο. Και θα καθίσω εγώ να σας λέω ωραία λόγια και φρασούλες, για να με επαινέσετε και να φύγετε, ο ένας με τον ώμο όπως τον έφερε, ο άλλος με τον ίδιο πονοκέφαλο, ο άλλος με το συρίγγιο κι ο άλλος με το απόστημα;" ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Γ/κγ,29-32.

Ο στωικισμός του Επίκτητου έχει μια κοσμοπολίτικη όψη όπως και γενικότερα οι υπόλοιποι στωικοί φιλόσοφοι. Αν όλοι είμαστε εκπορεύσεις της ίδιας θεότητας, τότε μοιραζόμαστε την ίδια πνευματική ουσία και στα αλήθεια όλα τα πλάσματα μοιράζονται εξίσου αυτόν τον κόσμο ως συγγενείς, ως πολίτες του κόσμου.

"Αν κάποιος έχει κατανοήσει την οργάνωση του κόσμου, αν έχει διδαχτεί ότι το μέγιστο, το σπουδαιότερο και το καθολικότερο όλων είναι το σύστημα που αποτελείται από τον Θεό και τους ανθρώπους, ότι από τον Θεό ρίχτηκαν οι σπόροι που δημιούργησαν, όχι μόνο τον πατέρα ή τον παππού του, αλλά κάθε τι που γεννιέται κι αναπτύσσεται πάνω στην γη και, ιδιαίτερα, τα λογικά όντα που, μόνο αυτά από την φύση τους κοινωνούν του Θεού, συνδεδεμένα με αυτό δια της λογικής, τότε γιατί να μην ονομάζει τον εαυτό του πολίτη του κόσμου; Γιατί να μην τον ονομάζει τέκνο του Θεού;" ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Α/θ,3-6.

Δικαιοσύνη και Αδικία

Ο Επίκτητος απαντά μέσω της φιλοσοφίας του και για το θέμα της αδικίας μέσα στη ζωή και το πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε αυτούς που μας αδικούν. Ο άνθρωπος που είναι κακός κι άδικος τιμωρείται όχι μόνο από τους νόμους της πολιτείας αλλά ακόμα κι αν ξεφύγει από αυτούς, είναι ήδη ένας άνθρωπος που δρα ενάντια στη φύση του και θα υποφέρει από αυτήν την απόκλιση. Θα πρέπει ο φιλόσοφος να λυπάται και να συμπονά αυτόν από τον οποίον αδικείται. Βλέπει στον κακό άνθρωπο, ένα παραπλανημένο ον που οι ίδιες οι πράξεις του είναι η αιτία να μένει δέσμιος του παραλογισμού του και της άγνοιας της πραγματικής του φύσης.

"- “ Ο δείνα σε πρόσβαλε”.

Τον ευγνωμονώ που δεν με έδειρε.

- “Μα σε έδειρε κιόλας”.

Τον ευγνωμονώ που δεν με τραυμάτισε”.

- “Μα και σε τραυμάτισε”.

Τον ευγνωμονώ που δεν με σκότωσε. Πότε έμαθε, λοιπόν, κι από ποιόν ότι ο άνθρωπος είναι ζώο ήμερο, ότι αγαπάει τον πλησίον του, ότι η ίδια η αδικία προκαλεί μεγάλη ζημιά σ’ αυτόν που την διαπράττει.» Διατριβές Δ/ε, 8-10.

Η φιλοσοφική αντίληψη του Επίκτητου πάει πέρα και πάνω από τη φαινομενική ύπαρξη και τις περιστάσεις της ζωής. Η ανθρώπινη ψυχή έρχεται σε έναν κόσμο για να δοκιμαστεί και να μάθει την αλήθεια για την ίδια και τον κόσμο. Η αντιμετώπιση των καταστάσεων της ζωής είναι συμβολική. Δείχνει το τι πιστεύει κάποιος για τον εαυτό του και τους άλλους. Η κακή χρήση του πλούτου, της δύναμης και της τύχης εμπεριέχει μέσα της, την ίδια την "τιμωρία" αυτού που την ασκεί.

" - “Βλέπω, τους σωστούς κι ενάρετους ανθρώπους να χάνονται από την πείνα και το κρύο.”

Αυτούς, όμως, που δεν είναι σωστοί κι ενάρετοι, δεν τους βλέπεις να χάνονται από την τρυφηλότητα, την αλαζονεία και την ακαλαισθησία;

- “Είναι, όμως, ατιμωτικό να συντηρείσαι από άλλον”.

Και ποιος άλλος, δυστυχισμένε, παρά μόνο ο κόσμος συντηρείται από μόνος του; Όποιος λοιπόν κατηγορεί την πρόνοια ότι φαύλοι δεν τιμωρούνται, ότι έχουν δύναμη και πλούτο, κάνει το ίδιο, σαν να έλεγε, σε περίπτωση που αυτοί είχαν τυφλωθεί, ότι δεν τιμωρούνταν, επειδή τα νύχια τους έχουν υγεία." (Από τα απομνημονεύματα του Επίκτητου).

Έργα

Όπως προειπώθηκε ο Φλάβιος Αρριανός ήταν εκείνος ο οποίος κατέγραψε τις φιλοσοφικές απόψεις του σε οκτώ βιβλία με τον γενικό τίτλο Διατριβαί, από τα οποία όμως έχουν διασωθεί μόνον τέσσερα.

Ο Αρριανός είναι και ο καταγραφέας της διδασκαλίας που παρατίθεται στο Εγχειρίδιον, ένα είδος συνοπτικής παρουσίασης των Διατριβών.

Το έργο του εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους φιλοσόφους του Νεοπλατωνισμού αλλά και από την χριστιανική Εκκλησία.

Από τον Σιμπλίκιο διασώθηκε ένα υπόμνημα γραμμένο τον 6ο αι. και από τον Γεώργιο Λεκαπηνό άλλο ένα γραμμένο κατά τον 14ο αι.

Το συνολικό έργο του μεταγράφηκε σε μικρογράμματη γραφή (Στουδιτική) κατά το 900 υπό την επιμέλεια του Αρέθα.

Πηγές

• Long A. A., Η ελληνιστική φιλοσοφία. Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί, Μετάφραση Στυλιανού Δημόπουλου, Μυρτώς Δραγώνα-Μονάχου, εκδ.ΜΙΕΤ Αθήνα 2003, σελ. 177-322
• Πελεγρίνης, Θ., Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, (Αθήνα, 2004)
• Νούτσος Παναγιώτης," Η 'ελευθεροποιός' διδασκαλία του Επίκτητου", στο: Τομέας Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Επίκτητος, Πρέβεζα 1996, 149-154.
• Δεδούση, Χριστίνα, «Ο Επίκτητος στη Νικόπολη». Ηπειρωτικό ημερολόγιο, Ιωάννινα 1982, 25-37.
• Brun, J. (2007). Επίκτητος. Σε μετάφραση Σ. Βασιλείου, Ο ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ (σσ. 18-20). Αθήνα: Ι.ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, (1997), λήμμα: Επίκτητος (τόμος 24, σσ. 68-69). Αθήνα: Πάπυρος
• Επίκτητος, Διατριβαί Α΄, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, ISBN 978-960-352-316-1
• Επίκτητος, Διατριβαί Β΄, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, ISBN 978-960-352-317-8
• Επίκτητος, Διατριβαί Γ΄, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, ISBN 978-960-352-318-5
• Επίκτητος, Διατριβαί Δ΄, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, ISBN 978-960-352-319-2
• Επίκτητος, Εγχειρίδιον, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, ISBN 978-960-352-320-8

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Επίκτητος (MIT) Αρχειοθετήθηκε 2011-04-09 στο Wayback Machine. (Αγγλικά)
• Ο Επίκτητος στη διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια της Φιλοσοφίας (Αγγλικά)
• Χριστοδούλου, Ιωάννης Σωτηρίου. «Τα ζητήματα της προκοπής και της παιδεύσεως στη φιλοσοφία του Επίκτητου» (pdf). Διδακτορική διατριβή-Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής,2002. http://invenio.lib.auth.gr/record/319/files/gri-2003-034.pdf. 
• Περιοδικό filosοφική λίθος, Τεύχος 169, Σεπτέμβριος 2019 (pdf)
• Η μαθητεία στην πραγματική φιλοσοφία (ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ)