Θέμα Νεοκάστρων

Το Θέμα Νεοκάστρων ήταν διοικητική διαίρεση (Θέμα) της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατά τον 12ο-13ο αιώνα στη βορειοδυτική Μικρά Ασία.

Η προέλευση και έκτασή του είναι ασαφείς. Σύμφωνα με τον Νικήτα Χωνιάτη, το θέμα ιδρύθηκε από τον Μανουήλ Α΄ Κομνηνό (1143-1180) μεταξύ 1162 και 1173. Ο Μανουήλ καθόρισε την περιοχή γύρω από τρεις πόλεις, την Χλιάρα, την Πέργαμο και το Αδραμύττιο. Ο Μανουήλ ξανάχτισε και επανοχύρωσε τις πόλεις αλλά και τα οχυρά στην ύπαιθρο δημιουργώντας ξεχωριστή επαρχία υπό ένα διοικητή, τομ οποίο Χωνιάτης αρχαΐζων αποκαλεί με τον τίτλο του «αρμοστή», αλλά ο πραγματικός τίτλος κατά πάσα πιθανότητα θα πρέπει να ήταν «δούξ». Αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο του 1198 προς τους Βενετούς από την άλλη αναφέρει το Αδραμύττιο ξεχωριστά από το θέμα Νεοκάστρων, και η Partitio Romaniae του 1204 αναφέρει το θέμα Νεοκάστρων ως εντελώς ξεχωριστό από τις τρεις πόλεις. Η βυζαντινολόγος Ελένη Αρβελέρ ερμήνευσε τις αντικρουόμενες αναφορές αυτές ότι το θέμα Νεοκάστρων όντως αρχικά περιλάμβανε τις τρεις πόλεις, αλλά το 1198 το Αδραμύττιο αποτελούσε ξεχωριστή περιφέρεια, και ότι ο διαχωρισμός μεταξύ των πόλεων και του θέματος στην Partitio είναι το αποτέλεσμα ενός σφάλματος αντιγραφέα.

Το θέμα επέζησε της κατάλυσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από την Τέταρτη Σταυροφορία, και διατηρήθηκε από την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, όπου αποτελούσε, μαζί με το Θέμα Θρακησίων στα νότια, τον πυρήνα του κράτους. Τα όρια του θέματος τότε ήταν διαφορετικά, το Αδραμύττιο ανήκε στη νεοσυσταθείσα Λατινική Αυτοκρατορία, και η Πέργαμος εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης, αντικατοπτρίζοντας τη νέα κατάσταση, αναφέρει τα Νεοκάστρα ξεχωριστά από την Χλιάρα και την Πέργαμο, και καταγράφει το χωριό Κάλαμος (σήμερα: Gelembe) ως το βορειότερο σημείο του θέματος, στα σύνορα της Νίκαιας με τους Λατίνους. Βασιζόμενη στον Ακροπολίτη, η ιστορικός Ρούθ Μακρίδης πρότεινε μια εναλλακτική ανάγνωση του Χωνιάτη, η οποία τοποθετεί το αρχικό θέμα των Νεοκάστρων αμέσως στα ανατολικά των τριών πόλεων. Η Αρβελέρ πρότεινε επίσης ότι την εποχή της Νίκαιας το θέμα Νεοκάστρων εκτείνονταν στα νότια ως την Μαγνησία ή τις Σάρδεις, αλλά αυτό είναι καθαρή υπόθεση.

Γνωστοί διοικητές του θέματος είναι οι :

• ο Μανουήλ Καλαμπάκης, περί το 1284
• κάποιος Λιβαδάριος, ο οποίος συμμετείχε στην εξέγερση του Αλεξίου Φιλανθρωπηνού το 1296
• ο παρακοιμώμενος Κωνσταντίνος Δούκας Νεστόγγος, περί το 1303/4, τον οποίο η Αρβελέρ ταυτίζει με τον τελευταίο γνωστό δούκα του θέματος.

Πηγές

• Ahrweiler, Hélène (1965), «L'Histoire et la Géographie de la région de Smyrne entre les deux occupations turques (1081–1317)», Travaux et mémoires 1, Paris: Centre de recherche d'histoire et civilisation de Byzance, σελ. 1–204 
• Kazhdan, Alexander (1991), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, σελ. 1428, ISBN 978-0-19-504652-6 
• Macrides, Ruth (2007), George Akropolites: The History – Introduction, translation and commentary, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-921067-1