Μινωικές μήτρες του Παλαικάστρου

Οι Μινωικές μήτρες του Παλαικάστρου, είναι αμφίγλυφες μήτρες (καλούπια) χύτευσης από σχιστόλιθο από την εποχή του Μινωικού πολιτισμού για χύτευση μικρών μορφών και συμβόλων. Τα εκμαγεία θα ήταν γυναικείες μορφές με υψωμένα χέρια, διπλοί πελέκεις (λάβρυες), άνθη ή κάψες από παπαρούνες οπίου, διπλοί πελέκεις με προεκταμένα άκρα, αφιερωματικά κέρατα, αστρικά σύμβολα και ένας οδοντωτός δίσκος με ένα σταυρό, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για αστρονομικές προβλέψεις ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων. Οι μήτρες βρέθηκαν κοντά στο Παλαίκαστρο, ανατολικά της Σητείας, στον νομό Λασιθίου Κρήτης.

Η μήτρα Α (εμπρόσθια όψη) με οδοντωτό δίσκο, γυναικεία μορφή και κυκλικό αντικείμενο με βάση. Αριστερά δύο βελόνες, λαβίδα και η βάση του τροχού.

Η μήτρα Β (εμπρόσθια όψη) με δύο διπλούς πελέκεις. Ο αριστερός έχει επεκταμένες άκρες (κόψεις).

Η εύρεση

Εκμαγείο μήτρας Α, αμπρόσθια όψη. Κυκλικό αντικείμενο με βάση, γυναικεία μορφή, δίσκος, βελόνες και λαβίδα.

Εκμαγείο μήτρας Β΄, εμπρόσθια όψη. Δύο πελέκεις με οδοκτωτό το άνω και κάτω μέρος τους. Ο αριστερός είναι μεγαλύτερος.

Οι δύο μήτρες βρέθηκαν τον Οκτώβριο του 1899 από έναν αγρότη από το Καρύδι, 150 μ. βορειο-ανατολικά του χωριού Παλαικάστρου. Η αστυνομία έστειλε τα ευρήματα στα Χανιά, όπου αξιολογήθηκαν και κρατήθηκαν από τον αρχαιολόγο και ιστορικό Στέφανο Ξανθουδίδη. Αυτός αναγνώρισε τη σημασία της αρχαίας δεξιοτεχνίας και παρέδωσε τις μήτρες στο Μουσείο Ηρακλείου, που είχε ιδρυθεί το 1883. Ο Ξανθουδίδης περιέγραψε τα αντικείμενα τον Μάρτιο του 1900 στο άρθρο του "Αρχαίες μήτρες από τη Σητεία της Κρήτης", στο περιοδικό της Αρχαιολογικής Εταιρείας των Αθηνών. Η έκδοση περιελάμβανε φωτογραφίες από εκμαγεία και των τεσσάρων πλευρών των μητρών.

Ο Ξανθουδίδης περιέγραψε τις δύο μήτρες, που φτιάχτηκαν από σχετικά μαλακό και εύθραυστο σχιστόλιθο, ως πλάκες Α και Β. Τα ανάγλυφα εκμαγεία είναι συμμετρικές εικόνες των αρχικών μητρών. Και οι δύο μήτρες έχουν πλάτος 22,5 εκ., ύψος 10 εκ. και πάχος 20 εκ. Τα εκμαγεία του είχαν πάχος 23 εκ.

Εκμαγείο μήτρας Α, οπίσθια όψη. Ένα διπλό λατρευτικό κέρας και μία τρίαινα.

Εκμαγείο μήτρας Β, οπίσθια όψη. Μία γυναικεία μορφή με σηκωμένα χέρια κρατά έναν πέλεκυ σε κάθε χέρι της.

Η εμπρόσθια πλευρά της πλάκας Α δείχνει έναν μεγάλο δίσκο, που έχει στη μέση ακτίνες σε σχήμα σταυρού και γύρω οδοντωτά άκρα· μία γυναικεία μορφή με υψωμένα χέρια που κρατά άνθη· και έναν κύκλο με έναν σταυρό επάνω από μία ημισέληνο. Ο κύκλος έχει βάση κωδωνοειδή με οριζόντιες λωρίδες. Στην οπίσθια πλευρά υπάρχει ένα διπλό λατρευτικό κέρας, χαρακτηριστικό του μινωικού πολιτισμού και μία τρίαινα. Το κάτω δεξιά μέρος της εμπρόσθιας πλευράς (κάτω αριστερά της οπίσθιας) έχει σπάσει και λείπει.

Η πλάκα Β έχει στην εμπρόσθια πλευρά έχει δύο διπλούς πελέκεις (λάβρεις), οδοντωτούς στην επάνω και κάτω πλευρά τους. Ο αριστερός είναι μεγαλύτερος σε μέγεθος. Ο πέλεκυς είναι λατρευτικό σύμβολο του μινωικού πολιτισμού. Στην πίσω όψη υπάρχει μία γυναικεία μορφή με υψωμένα χέρια, που κρατεί σε κάθε χέρι της έναν διπλό πέλεκυ. Το κάτω δεξιά μέρος της εμπρόσθιας πλευράς (επάνω δεξιά της οπίσθιας) έχει επίσης σπάσει. Οι δύο πλάκες εκτίθενται η μία δίπλα στην άλλη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Οι επισκέπτες μπορούν να δουν μόνο την εμπρόσθια όψη. Η επεξήγηση του Μουσείου αναφέρει ότι προέρχονται από το 1370-1200 π.Χ.

Ο οδοντωτός δίσκος έχει τέσσερις ακτίνες σε σχήμα σταυρού. Το ένα σκέλος του σταυρού είναι διπλό. Σχέδιο του Άρθουρ Έβανς.

Η πλάκα Α με τον τροχό. Έχει 25 οδόντες και κάθε τεταρτημόριο έχει 14 οπές και 14 εγκοπές.

Η ερμηνεία των μητρών

Η χρονολόγηση των μητρών είναι δύσκολη, διότι δεν γνωρίζουμε την ακριβή θέση τους και τον χώρο γύρω τους. Έτσι η Στρωματογραφία, δηλ. η εκτίμηση με όμοια σε ηλικία σημάδια στρωμάτων, δεν είναι εφαρμόσιμη. Ο Μάρτιν Νίλσσον συνέκρινε το 1927 το στυλ των γυναικείων μορφών της πλάκας Α με αυτό των διαφόρων Μινωικών-Μυκηναϊκών χρυσών δακτυλίων και με το ανάγλυφο της σαρκοφάγου της Αγ. Τριάδας.

Το 1941 η Λουίζα Μπάντι ταξινόμησε τις δύο γυναικείες μορφές ως παραλλαγές του τύπου της "θεάς με τα υψωμένα χέρια", καθώς είναι όμοιες με τις από πηλό (terracotta) μορφές που βρέθηκαν στην Κνωσσό, στο Γάζι Ηρακλείου και στο Καρφί Μαλίων και σε άλλα μέρη της Κρήτης, που ανήκαν στην Υστερο-Μινωική Περίοδο ΙΙΙ. Ο Στυλιανός Αλεξίου αποδέχθηκε το 1958 τη χρονολόγηση της Υστερο-Μινωικής Περιόδου ΙΙΙ αυτή, αλλά σημείωσε τη διαφορά στις χειρονομίες, καθώς οι γυναικείες μορφές κρατούν κάτι στα χέρια τους.

Το 2016, με βάση στυλιστικές και εικονογραφικές εκτίμηση, οι μήτρες χύτευσης χρονολογήθηκαν ως παλαιότερες από την Υστερο-Μινωική Περίοδο ΙΙΙ από τον Γιαν Βέλσινκ, που τις χρονολόγησε στη Μεσο-Μινωική περίοδο ΙΙ ή ΙΙΙ.

Στο εμπρόσθιο μέρος της πλάκας Α υπάρχουν πολύ ενδιαφέροντα αντικείμενα, όπως αναγνωρίστηκαν από τον Άρθουρ Έβανς, που περιέγραψε αυτά στο βιβλίο του Το ανάκτορο του Μίνωα στην Κνωσσό το 1921. Στις σελίδες 478 και 479 συγκρίνει ένα ελεφαντοστέινο αντικείμενο από το επιτραπέζιο παιχνίδι της Κνωσσού με τον οδοντωτό δίσκο στην πλάκα του Παλαικάστρου. Στη σελίδα 514 δείχνει σχέδια των αντικειμένων εκατέρωθεν στης γυναικείας μορφής της πλάκας Α (του οδοντωτού δίσκου και του κύκλου-με-βάση), ωστόσο χωρίς μεγάλη ακρίβεια. Ο Έβανς αναφέρεται στον ισοσκελή (τετράκτινο) σταυρό, που χρησιμοποιείται σε πολλούς πολιτισμούς ως τον πιο απλό τρόπο αναπαράστασης ενός αστεριού και καταλήγει ότι ο σαν γρανάζι δίσκος, είναι συνδυασμός του Αυγερινού (Πρωινού αστέρα) με τον δίσκο του Ηλίου. Ερμηνεύει τον κύκλο-με-βάση ότι είναι το σύμβολο της θεάς ως βασίλισσας του κάτω κόσμου και ως τον Αποσπερίτη· σε συνδυασμό με την ημισέληνο, ο σταυρός είναι το Εσπερινό Άστρο.

Το 2013 πέντε επιστήμονες εξέδωσαν μία μελέτη στο περιοδικό Μεσογειακή Αρχαιολογία και Αρχαιομετρία, στην οποία περιγράφουν το σαν γρανάζι αντικείμενο των 8,5 εκ. της πλάκας Α ως μήτρα χύτευσης για παραγωγή ενός ακτινωτού δίσκου, που θα χρησιμοποιείτο τη Μινωική εποχή του 15ου αι. ως ηλιακό ωρολόγιο, ως προσδιορισμό του γεωγραφικού πλάτους και ως πρόβλεψη των σεληνιακών (και ηλιακών) εκλείψεων. Δεξιότερα του δίσκου υπάρχουν δύο βελόνες και ένα σαν λαβίδα αντικείμενο, που ερμηνεύτηκαν ως παραφερνάλια (σύνεργα) του δίσκου. Όμοια σχόλια έγιναν από τον Μηνά Τσικριτσή τον Απρίλιο του 2011 στο κοινό. Μαζί με τον Ευστράτιο Θεοδοσίου, περιέγραψε το μικρότερο κυκλικό-με-βάση αντικείμενο των 3 Χ 6,2 εκ. ως μοντέλο της Μινωικής κοσμολογίας: ο κύκλος είναι η επίπεδη γη και το σχήμα από επάνω του είναι το πλανητικό σύστημα. Επάνω από τον κύκλο, οι δύο κατακόρυφες οπές στη μέση είναι ο Ήλιος και η Σελήνη, ενώ εκατέρωθεν υπάρχουν από τρεις οπές: Ερμής, Αφροδίτη, Γη και Άρης, Ζευς, Κρόνος. Ο σταυρός στη μέση του κύκλου είναι ο ήλιος· περιβάλλεται από 18 κουκίδες. Έπειτα υπάρχει μία ημισέληνος και μετά 28 κουκίδες. Αυτό είναι μία ένδειξη του κύκλου του Σάρου, όπου κάθε 18 (ηλιακά) έτη έχουμε 28 εκλείψεις σελήνης να συμπίπτουν. Οι δύο ερευνητές ερμηνεύουν τη γυναικεία μορφή ως την τιτανίδα Ρέα και τον ακτινωτό δίσκο ως αναλογικό υπολογιστή, που δημιουργήθηκε 1400 έτη πριν από τον μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Πηγές

• Stefanos A. Xanthoudidis: Μήτραι αρχαίαι εκ Σητείας Κρήτης. In: Ephēmeris archaiologikē. Archaeological Society of Athens, Athens, 1900, column. 25–50 (Greek, Digital scan).
• Jan G. Velsink: Two Minoan Moulds for Small Cult Objects Reconsidered. In: BABesch: Annual Papers on Mediterranean Archaeology. Vol. 61. Peeters, 2016, ISSN 0165-9367, p. 17–27 (English, Abstract)