Πίστομα
Το "Πίστομα"[1] αφαιρετικό διήγημα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη από τα Διηγήματα "Κορφιάτικες ιστορίες"[2], εντάσσεται λογοτεχνικά στο είδος της «ρεαλιστικής αγροτικής» ηθογραφίας. Ιδιαίτερα πλούσιο σε δομικά στοιχεία, θα μπορούσε κάλλιστα να αναπτυχθεί πολύ περισσότερο ως προς την έκτασή του, αλλά είναι εμφανές ότι ο συγγραφέας προτίμησε αφενός την αφαίρεση, αφετέρου τη συμπύκνωση ιδεών σε πολύ λιτές εκφράσεις πλήρεις νοημάτων. Προκειμένου, λοιπόν, να αναζητήσει και να κατανοήσει ο αναγνώστης τα νατουραλιστικά χαρακτηριστικά του, χρειάζεται καταγράψει τα δομικά του στοιχεία.
Δομικά στοιχεία Επεξεργασία
Τα στοιχεία που δομούν το συγκεκριμένο διήγημα ― αφανή και εμφανή ― είναι οι χαρακτήρες του, το περιβάλλον, συγκεκριμένες αναφορές σε ήθη, η ματιά ή η στάση του συγγραφέα απέναντι στα γεγονότα που αφηγείται, οι ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές ή πιέσεις της εποχής στην οποία γράφτηκε, τα στοιχεία, εν τέλει, που συνθέτουν την προσωπικότητα του συγγραφέα.
Χαρακτήρες του έργου Επεξεργασία
Οι χαρακτήρες του έργου είναι τρεις. Ο Αντώνιος Βραχνός ή Κουκουλιώτης ειναι το κυριο προσωπο της ιστοριας[3], η γυναίκα του και το παιδί της, καρπός άνομης ερωτικής συνεύρεσης. Ο Κουκουλιώτης είναι το κέντρο βάρους στην πυκνή αφηγηματική τεχνική του Θεοτόκη. Περιγράφεται άλλοτε ως νιτσεϊκός χαρακτήρας[4] ή απλά μια τραγική φυσιογνωμία που τη λούζει κρύος ίδρος και χλωμιάζει μπρος στο επερχόμενο συμβάν. Αν ένα διήγημα συμπυκνώνεται στον τίτλο του, τότε ο τίτλος αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον σε μια τέτοια αναζήτηση, καθώς η λέξη πίστομα, δηλαδή μπρούμυτα, είναι η κύρια ιδέα πίσω από την έννοια της τιμωρίας.
Το κεντρικό σημείο της αφήγησης Επεξεργασία
Ο Κουκουλιώτης δεν προβαίνει ο ίδιος στην πράξη. Επιβάλλει στη γυναίκα του να το κάνει και μάλιστα τοποθετώντας το παιδί μπρούμυτα. Τούτη η ταφική πρακτική έχει πανάρχαιες ρίζες και ως επί το πλείστον χαρακτηρίζεται ως πράξη τιμωρίας[5]. Στη χριστιανική ταφική πρακτική το σώμα πρέπει να θάβεται με την όψη του προσώπου να ατενίζει τον ουρανό, προκειμένου να συμμετέχει εις ανάστασιν νεκρών[6]. Από αυτή την άποψη ενδεχομένως ο Κουκουλιώτης δίκαια χαρακτηρίζεται ως νιτσεϊκός χαρακτήρας, αν και η ίδια η έννοια του υπερανθρώπου συνεπάγεται την ιδέα της τραγικότητας.
Ερμηνείες Επεξεργασία
Η προσπάθεια για ανάλυση των δομικών στοιχείων του διηγήματος οδηγεί σε διαφορετικά και βαθύτερα επίπεδα ερμηνείας, στα οποία εντοπίζεται η διάσταση ανάμεσα στο εθιμικό και το κανονικό δίκαιο. Το έθιμο της οικογενειακής τιμής απαιτεί να χαθεί ο παράνομος σπόρος, και από αυτή την άποψη ο Κουκουλιώτης δεν υπερβαίνει το εθιμικό δίκαιο, αλλά γίνεται θύμα του, ερχόμενος σε διάσταση με τον νόμο της πολιτείας, αλλάζοντας και την οπτική μας στο ρεαλιστικό πορτραίτο που χαράζει με ελληνιστική μαεστρία ο Κ. Θεοτόκης[7].
Εδώ, επίσης, βρίσκουν την έκφρασή τους οι αναζητήσεις των νατουραλιστών για την κτηνώδη φύση του ανθρώπου, που εκδηλώνεται πιθανώς κάτω από κάποιες συγκεκριμένες κοινωνικές ή βιολογικές πιέσεις. Στην προκειμένη περίπτωση οι πιέσεις είναι και κοινωνικές και βιολογικές. Η κοινωνική πίεση έρχεται από τα έθιμα που απαγορεύουν τις άνομες σχέσεις και η βιολογική πίεση από την φυσική και ψυχική άρνηση του ξένου καρπού. Αυτού του είδους οι βιολογικές επισημάνσεις από τις πρωτόγονες ήδη κοινωνίες διαμόρφωσαν ένα status άρνησης σε νόθους απόγονους μιας φυλετικής δομής που στηριζόταν στην εξ αίματος συγγένεια[8]. Η ίδια βιολογική σχέση με αντίθετο προσανατολισμό, όμως, παρατηρείται στο δεύτερο πρόσωπο, τη μητέρα και σύζυγο του Κουκουλιώτη και στη σχέση της με το παιδί της. Δε ζητά την επιείκεια για τον εαυτό της αλλά για το παιδί, και τούτος είναι ο μοναδικός λόγος για τον οποίο τολμά να αντικρούσει την οργή του συζύγου της.
Ο συγγραφέας περιγράφει, αλλά αποστασιοποιείται με τον τρόπο που αποστασιοποιούνται και παρατηρούν οι νατουραλιστές. Μένει βουβός μπρος στο δράμα που εκτυλίσσεται. Μόνον έμμεσα μπορεί να του αποσπάσει κανείς απόψεις για τα πρόσωπα της ιστορίας του. Μικρές λεπτομέρειες που κρύβουν οι ρομαντικές πινελιές στην κατά τα άλλα ρεαλιστική του αφήγηση. Ο ήλιος που χρυσώνει το πρόσωπο του παιδιού και το παιχνίδι του με τα χώματα στην ύστατη στιγμή είναι μια μεστή νοήματος απόδοση της παιδικής αθωότητας. Το πορτραίτο του Κουκουλιώτη, επίσης, αποδίδει φυσιογνωμικά ένα χαρακτήρα που κρύβει στα μάτια του την οργισμένη βιαιότητα τονισμένη με πράσινες λάμψεις στα μάτια του και τα σμιχτά χείλη της ανθρώπινης κακίας. Ως άνθρωπος ο Κ. Θεοτόκης –ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένος σε κοινωνικά θέματα της εποχής του[9]- έχει άποψη, ως συγγραφέας όμως παρατηρεί μεθοδολογικά το συμβάν να εκτυλίσσεται δίχως εμβόλιμες παρατηρήσεις. Αυτό είναι ίσως το μείζον νατουραλιστικό στοιχείο στο διήγημά του, όπως και η ανθρώπινη κτηνωδία, υποκινούμενη από κοινωνικά ή ατομικά πάθη.
Η Ελλάδα της εποχής του Κ. Θεοτόκη δεν είναι η βιομηχανική κοινωνία των χωρών της Δ. Ευρώπης αλλά είναι αστικοποιημένη στο βαθμό που η πόλη περιχαρακώνεται στα δικά της ήθη, αντιτιθέμενη συχνά στο ηθικό πλέγμα της αγροτικής κοινωνίας. Συνεπώς η ματιά του είναι ματιά ενός αστού και το περίγραμμα του έργου του εμφανώς επηρεάζεται από το αστικό ηθικό του υπόβαθρο, αν και η νατουραλιστική φύση του έργου τού απαγορεύει οποιουδήποτε είδους ηθική εμπλοκή[10].
Κινηματογραφικές μεταφορές Επεξεργασία
Το διήγημα έχει μεταφερθεί δύο φορές στον κινηματογράφο:
- "Πίστομα" (μικρού μήκους), 1975. Σκηνοθεσία: Πάνος Κοκκινόπουλος.[11]
- "Πίστομα" (μικρού μήκους), 2011. Σκηνοθεσία: Γιώργος Φουρτούνης.[12][13] Βραβεία: πρώτο βραβείο μυθοπλασίας στη Δράμα, 2011.
Παραπομπές σημειώσεις Επεξεργασία
- ↑ Εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 1899 στο περιοδικό του φίλου του Κώστα Χατζόπουλου «Τέχνη». Βλ. Μάρη Θεοδοσοπούλου «Ο πρώιμος Θεοτόκης»΄, Το ΒΗΜΑ, 21/03/1999, ΣS08
- ↑ Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού: Πίστομα.
- ↑ Το πρόσωπο είναι αληθινό, όπως και το περιστατικό και έχει καταγραφεί στο βιβλίο του πατέρα του Μ. Θεοτόκη Ο Ιωάννης Καποδίστριας εν Κεφαλληνία 1889. Βλ. περισσότερα στο Μπαλάσκας Κ. 1993, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο τραγικός του έρωτα και της ουτοπίας, Ειρμός, Αθήνα, 111.
- ↑ Βλ. Μπαλάσκας Κ. 1993, 115
- ↑ Βλ. Taylor A, Burial Practice in Early England, Tempus, London, 2001, σσ.135-138. Επίσης, Warner E. «Russian Peasant Beliefs and Practices Concerning Death and the Supernatural», στο Folklore, April 2000, 7.
- ↑ Α' Κορ. 15
- ↑ Ο ρεαλισμός είναι η κυρίαρχη τάση της προσωπογραφίας στην ελλληνιστική τέχνη, όχι μόνο στη ζωγραφική απεικόνιση αλλά και τη λογοτεχνική παραγωγή με το μυθιστόρημα, τη βιογραφία, τη λυρική ποίηση και το επίγραμμα, στα οποία αναπτύσσεται η ρεαλιστική προσωπογραφία νέων εξατομικευμένων ρόλων. Οι καλλιτέχνες επιλέγουν περισσότερα κοσμικά θέματα, στα οποία καθρεφτίζεται ο εσωτερικός χαρακτήρας, τα συναισθήματα και τα βιώματα, ο ερωτισμός και η βία, αλλά πάνω απ' όλα η ανάγκη της αλήθειας. Περισσότερα βλ.. Pollitt J.J. 1986, 35-37.
- ↑ Ήδη από την αρχαϊκή περίοδο η εξ αίματος συγγένεια παίζει χαρακτηριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της πατριάς, σε βαθμό που χαρακτηρίζονται μέλη του οίκου ακόμη και τα νόθα τέκνα της πατρογραμμικής διαδοχής.
- ↑ Ο Θεοτόκης παρ' όλη την αριστοκρατική καταγωγή του, προσχώρησε στις σοσιαλιστικές ιδέες και έδωσε στο έργο του ένα κοινωνικό χρώμα. Βλ. Πολίτη Λ. 2001, 258.
- ↑ Για την ηθική ματιά του Θεοτόκη βλ. Τερζάκης Α. 1955, 5-7.
- ↑ Η ταινία "Πίστομα" (1975) στο IMDb
- ↑ Η ταινία "Πίστομα" (2011) στο IMDb
- ↑ Η ταινία "Πίστομα" στο επίσημο κανάλι του σκηνοθέτη στο Vimeo.
Βιβλιογραφία Επεξεργασία
- Μπαλάσκας Κ. 1993, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο τραγικός του έρωτα και της ουτοπίας, Ειρμός, Αθήνα.
- Papatheu K. 1998, "Un percorso verista: 'Πίστομα' di Kostandinos Theotokis, στο ΑΛΦΕΙΟΣ, Edizioni Lussografica, Caltanisetta, σ. 149-189.
- Πολίτης Λ. 2001, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας11, ΜΙΕΤ, Αθήνα.
- Pollitt J.J. 1986, Art in the Hellenistic Age, Cambridge University Press, New York.
- Taylor A. 2001, Burial Practice in Early England, Tempus, London.
- Τερζάκης Α. 1955, (επιμ.), Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα.
- Warner E. 2000, «Russian Peasant Beliefs and Practices Concerning Death and the Supernatural», στο Folklore, April.