Προοπτική (γλώσσα)

Ως προοπτική (αγγλ. perspective) νοείται ο παράγοντας αναλύσεως της σημασίας, ο οποίος ερμηνεύει την εστίαση της προσοχής τού ομιλητή και του ακροατή κατά την επικοινωνία. Αποτελεί στοιχείο τής γνωσιακής (αγγλ. cognitive) επεξεργασίας τής σημασίας.

Η εστίαση (αγγλ. focus) κατά τη γλωσσική επικοινωνία στηρίζεται στις αρχές τής εντοπιότητας και της εγγύτητας, οι οποίες έχουν διατυπωθεί γλαφυρά με τη λατ. φράση: ego, hic et nunc «εγώ, εδώ και τώρα». Η έννοια της προοπτικής γίνεται αισθητή και συμβάλλει στη γνωσιακή επεξεργασία μόνον αν λάβουμε υπ’ όψιν την εστίαση που προϋποτίθεται.

Ο ρόλος τής εστίασης μπορεί να δηλώνει εντοπιότητα. Τα ακόλουθα παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά:

• Το μονοπάτι χάνεται στο βάθος τής κοιλάδας.
• Το μονοπάτι ανεβαίνει στριφογυριστά από την κοιλάδα.

Η προοπτική είναι απαραίτητη για την ερμηνευτική ανάλυση (αγγλ. construal) της σημασίας των δύο προτάσεων. Στην πρώτη περίπτωση αποκομίζουμε την οπτική γωνία κάποιου που κοιτάζει από ψηλά προς την κοιλάδα κάτω, ενώ στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για κάποιον που βρίσκεται εκεί και κοιτάζει ψηλά. Μολονότι δεν είναι απαραίτητο για τους συνομιλητές να βρίσκονται όντως σε αυτή τη θέση, είναι αναγκαίο ωστόσο να συμμεριστούν την ίδια προοπτική, προκειμένου να καταστεί εφικτή η επικοινωνία.

Η προοπτική μπορεί επίσης να δηλώνει εγγύτητα. Μολονότι το ρήμα πηγαίνω υποδηλώνει απομάκρυνση και το ρήμα έρχομαι προσέγγιση ή πλησίασμα, θεωρείται φυσιολογικό μιλώντας στο τηλέφωνο να πούμε: Θα έρθω από εκεί αύριο, για να σε δω. Σε αυτή την περίπτωση, αποφασίζουμε να επιλέξουμε την προοπτική τού ακροατή. Όταν κλείσουμε, όμως, το τηλέφωνο, αποκτούμε και πάλι την προοπτική τής εντοπιότητας και ανακοινώνουμε σε κάποιον που βρίσκεται στο σπίτι: Θα πάω από το σπίτι τού Ηλία, για να τον δω.

Τέλος, ο ρόλος τής προοπτικής περιλαμβάνει την ευρύτερη οργάνωση του νοητικού χώρου (αγγλ. mental space) και την εστίαση της προσοχής στα επί μέρους στοιχεία του.

Τα ακόλουθα παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά:

• Ο Στέφανος αγόρασε το αυτοκίνητο από τον Ερρίκο σε πολύ καλή τιμή.
• Ο Ερρίκος πούλησε το αυτοκίνητο στον Στέφανο σε πολύ καλή τιμή.

Και στις δύο περιπτώσεις, η γλωσσική επεξεργασία των προτάσεων δεν αρκεί αφ’ εαυτής να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ποιος κέρδισε. Η «πολύ καλή τιμή» θα ήταν πιθανώς «χαμηλή» για τον αγοραστή Στέφανο και «υψηλή» για τον πωλητή Ερρίκο. Χρειάζεται να γνωρίζουμε την προοπτική τού ομιλητή, προκειμένου να ερμηνεύσουμε την κατάσταση που δηλώνεται.

Ακόμη, προωθώντας μια έννοια στο προσκήνιο ή απωθώντας την στο παρασκήνιο, ο ομιλητής δηλώνει την προοπτική που έχει επιλέξει και υπό την οποία επιθυμεί να ερμηνεύσει την πρόταση ο ακροατής.

Τα ακόλουθα παραδείγματα περιγράφουν την ίδια κατάσταση, αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο:

• Δεν μπορώ να ανοίξω την πόρτα με αυτό το κλειδί.
• Αυτό το κλειδί δεν ανοίγει την πόρτα.

Η προοπτική διαφέρει. Στην πρώτη περίπτωση ο ομιλητής παραδέχεται ότι αδυνατεί να ανοίξει την πόρτα, εστιάζοντας έτσι στον εαυτό του, ενώ στη δεύτερη στρέφει την προσοχή στο κλειδί, αποποιούμενος κατά κάποιον τρόπο μέρος τής ευθύνης για την αποτυχία. Ο ρόλος τού δράστη υποβαθμίζεται ή μεταφέρεται από το πρόσωπο στο αντικείμενο.

Η προοπτική είναι επίσης γνωστή στη γνωσιακή γλωσσολογία ως προβολή (αγγλ. profile).

Βιβλιογραφία

• Βελούδης Γ., 2005: Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα (Αθήνα).
• Croft W. & Cruse D.A., 2004: Cognitive Linguistics (Cambridge).
• Fillmore Ch., 1985: «Frames and the semantics of understanding». Quaderni di Semantica VI, σελ. 222-253.
• Langacker R., 2000: Grammar and Conceptualization (Berlin & New York).
• Lee D., 2001: Cognitive Linguistics. An Introduction (Oxford).
• Ungerer F. & Schmid H.J., 1996: An Introduction to Cognitive Linguistics (London & New York).