Σαντζάκι

Το σαντζάκι (οθωμανικά τουρκικά: سنجاق), αναφερόμενο και ως σαντζάκιο, ήταν διοικητική διαίρεση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η λέξη είναι εξελληνισμένη μορφή της τουρκικής λέξεως sancak, δηλ. στρατιωτικό λάβαρο στην αρχική της κυριολεκτική σημασία, που αρχικά έδωσε την ονομασία της σε μια στρατιωτική μονάδα (της οποίας ηγείτο ο σαντζάκ-μπέης) και στη συνέχεια στην περιφέρεια από όπου η μονάδα αυτή στρατολογούνταν.

Ονομασίες

Εναλλακτικά χρησιμοποιούνταν και ο όρος λιβάς (αραβικά: لواء), από την αντίστοιχη αραβική λέξη liwa, που έχει την ίδια σημασία. Μετά την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο όρος χρησιμοποιήθηκε στις αραβικές χώρες που ήταν προηγουμένως υπό την οθωμανική κυριαρχία. Σταδιακά αντικαταστάθηκε από άλλους όρους όπως καντά και μίντακα και έχει πλέον καταργηθεί. Χρησιμοποιείται περιστασιακά στη Συρία όπου αναφέρεται στην επαρχία Χατάι, που παραχωρήθηκε από τη γαλλική εντολή της Συρίας στην Τουρκία το 1939, όταν ήταν γνωστή ως λιβάς Ισκεντερούμ.

Ιστορική εξέλιξη

Τα σαντζάκια αρχικώς ήταν πρωτοβάθμιες διοικητικές μονάδες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αντίστοιχες δηλαδή με τις «περιφέρειες» στη σημερινή Ελλάδα. Θεσμοθετήθηκαν στα μέσα του 14ου αιώνα ως περιφερειακά διαμερίσματα που εντάσσονταν στην αρχή στο στρατιωτικό περισσότερο και κατόπιν και στο φεουδαρχικό διοικητικό σύστημα, διοικητές των οποίων ήταν οι Μπεηλερμπέηδες. Ο οθωμανικός στρατός συγκροτούνταν τότε με ελεύθερα σώματα ιππέων που ονομάζονταν spahis ή sipahi (εξελλ. σπαχήδες), που αμείβονταν για τη στρατιωτική τους υπηρεσία με κτήματα που παραχωρούσε προηγουμένως ο ίδιος ο Σουλτάνος στους Μπεηλερμπέηδες οι οποίοι και ήταν υπεύθυνοι τόσο για τη δημιουργία τους όσο και για την εκπαίδευση και ετοιμότητά τους. Κάθε τέτοια περιοχή σημαίνονταν με την πολεμική σημαία (επισείοντα) το λεγόμενο σαντζάκ που έφερε ο Μπεηλέρμπεης ή και εν προκειμένω Σαντζάκμπεης εκ του οποίου και ονομάζονταν η περιοχή σαντζάκι.

Με τον σχηματισμό νέων πρωτοβάθμιων διοικητικών μονάδων, των μπεϊλέρ-μπεϊλίκ, (τα μπεηλερμπεηλίκια, αργότερα γνωστά ως εγιαλέτια), ήδη από τα τέλη του 14ου αιώνα, τα σαντζάκια ήταν τα περισσότερα δευτεροβάθμιες διοικητικές υποδιαιρέσεις, που κατέληξαν και τα τελευταία από περιφέρειες σε αντίστοιχους ελληνικούς νομούς. Τα σαντζάκια διαιρούνταν περαιτέρω σε καζάδες και ναχιγιέδες. Ο αριθμός των σαντζακίων στην Αυτοκρατορία γνώρισε μεγάλες διακυμάνσεις. Συνήθως ήταν γύρω στα 150, αλλά με τις μεταρρυθμίσεις (Τανζιμάτ) του 19ου αιώνα ο αριθμός τους αυξήθηκε σε πάνω από 400.

Δεν ήταν όλα τα σαντζάκια τμήμα ανώτερου διοικητικού διαμερίσματος: κάποια βρίσκονταν σε μόλις προσαρτημένες περιοχές που δεν είχαν ακόμα υπαχθεί σε κάποιο εγιαλέτι, ενώ άλλα, όπως της Βεγγάζης και της Τσατάλτζας, παρέμειναν ανεξάρτητα, με τους ηγέτες τους να υπάγονται απευθείας στην Υψηλή Πύλη. Επισήμως τα σαντζάκια καταργήθηκαν το 1924 με τις μεταρρυθμίσεις του Κεμάλ Ατατούρκ.

Γνωστό στην Ιστορία του εικοστού αιώνα είναι το Σαντζάκι της Αλεξανδρέττας, σημαντικού λιμένα ακριβώς στη βορειοανατολική εσχατιά της Μεσογείου, το έδαφος του οποίου η σύγχρονη Τουρκία κατόρθωσε να διατηρήσει και μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παρά το ότι ο πληθυσμός του ήταν στην πλειονότητά του αραβικός.

Πήραν το όνομα

• Η σημερινή περιοχή Σάντζακ, μοιρασμένη ανάμεσα σε Σερβία και Μαυροβούνιο, πήρε το όνομά της από τον όρο αυτό, όντας το οθωμανικό Σαντζάκι του Νόβι Πάζαρ.
• Ομοίως και το σημερινό χωριό της Αλβανίας Σαντζάκ.