Τριο-σονάτα

Η τριο-σονάτα ή τριοσονάτα (αγγλ. trio sonata, γαλλ. sonate en trio, ιτ. sonata a tre ή sonata in trio) είναι μουσική φόρμα, που άνθισε τους 17ο και 18ο αιώνες στη Δυτική Ευρώπη. Όπως προκύπτει και από την ετυμολογία του όρου, αποτελείται από τρία οργανικά μέρη: τα δύο αντιστοιχούν σε μελωδικά όργανα (συνήθως βιολί, φλάουτο, όμποε) και το τρίτο στο συνεχές βάσιμο. Καθώς το μέρος του κοντίνουο συντίθεται από τουλάχιστον δύο όργανα (τσέμπαλο, θεόρβη, βιόλα ντα γκάμπα) που παίζουν το ίδιο μουσικό μέρος, μια τυπική εκτέλεση περιλαμβάνει συνήθως πάνω από τέσσερις μουσικούς, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για τριμερές (τρίφωνο) έργο.

Οι τριο-σονάτες πρωτοεμφανίζονται στο op. 1 του Αρκάντζελο Κορέλλι (1681) και γίνονται τόσο δημοφιλείς που επηρεάζουν πλήθος μετέπειτα συνθετών. Από τα σημαντικότερα δείγματα του είδους θεωρούνται οι τριο-σονάτες για εκκλησιαστικό όργανο (BWV 525–530) του Μπαχ, στις οποίες ένας εκτελεστής παίζει και τα τρία μέρη, που αντιστοιχούν στο δεξί χέρι, το αριστερό και τα ποδόπληκτρα. Του ιδίου είναι και οι τριο-σονάτες για βιολί και τσέμπαλο (BWV 1014–1019), για βιόλα ντα γκάμπα και τσέμπαλο (BWV 1027–1029), και για φλάουτο και τσέμπαλο (BWV 1030–1032), όπου το ένα μέρος αντιστοιχεί στο μελωδικό όργανο και τα υπόλοιπα δύο στο πληκτροφόρο.

Η δομή της τριο-σονάτας δεν έχει σχέση με τη σονάτα της Κλασικής εποχής και τη φόρμα σονάτας, καθώς αποτελείται από τρεις κινήσεις, που τυπικά ακολουθούν το εξής πρότυπο: γρήγορα - αργά - γρήγορα (Allegro - Largo - Allegro ή Vivace). Η ανάπτυξη του μοτιβικού υλικού είναι συχνά αντιστικτικής υφής, ενώ το μεσαίο μέρος συνήθως γράφεται στη σχετική βαθμίδα της τονικότητας (π.χ. αν είμαστε στη Φα μείζονα, η σχετική της είναι η Ρε ελάσσονα).

Επιλογή ρεπερτορίου

• Τομάζο Αλμπινόνι, 12 sonate da chiesa op. 1 (εκκλησιαστικές) και 12 sonate da camera op. 8 (δωματίου).
• Αρκάντζελο Κορέλλι, 24 sonate da chiesa opp. 1 & 3, 24 sonate da camera opp. 2 & 4.
• Χένρι Πέρσελ, Δώδεκα τριμερείς σονάτες, 1683, δέκα τετραμερείς σονάτες, 1697 (αμφότερα για δύο βιολιά και συνεχές βάσιμο).
• Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Τριο-σονάτες για δύο βιολιά και συνεχές βάσιμο BWV 1036–1039 (εξαιρείται η 1039 για δύο φλάουτα και συνεχές βάσιμο).
• Ντήτριχ Μπουξτεχούντε, op. 1, έξι τριο-σονάτες, και op. 2, επτά τριο-σονάτες, για βιολί, βιόλα ντα γκάμπα και συνεχές βάσιμο. Πρόκειται για τα μόνα έργα του που εκδόθησαν όσο ζούσε.
• Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ, τριο-σονάτες opp. 2 και 5.
• Γκέοργκ Φίλιπ Τέλεμαν, περί τις 150 τριο-σονάτες, ως επί τω πλείστω στο ύφος του Κορέλλι.
• Γιόχαν Πάχελμπελ, Musikalische Ergötzung ("Μουσική Απόλαυση"), έργο αποτελούμενο από 6 τριο-σονάτες για δύο βιολιά και συνεχές βάσιμο. Η αυθεντική παρτιτούρα είναι γραμμένη σε σκορντατούρα (εναλλακτικό χόρδισμα στο βιολί).
• Αντόνιο Βιβάλντι, 12 τριο-σονάτες da camera op. 1, και 2 τριο-σονάτες μαζί με σόλο σονάτες στο op. 5, καθώς και περίπου δέκα ανέκδοτα τρίο.
• Γιάν Ντισμάς Ζελένκα, έξι τριο- (ή τετραμερείς) σονάτες, ZWV 181, για δύο όμποε, φαγκότο και συνεχές βάσιμο.

Πηγές

• Allsop, Peter. 1992. The Italian "Trio" Sonata: From Its Origins until Corelli. Oxford Monographs on Music. Oxford: Clarendon Press; New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-816229-4.
• Apel, Willi. 1990. Italian Violin Music of the Seventeenth Century, edited by Thomas Binkley. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0253306833.
• Hogwood, Christopher. 1979. The Trio Sonata. BBC Music Guides. London: British Broadcasting Corporation. ISBN 0563170956.
• Kamien, Roger. Music an Appreciation, Edition Sixth Brief
• Mangsen, Sandra. 2001. "Trio Sonata". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers.
• Schenk, Erich. 2005. Die Triosonate. Das Musikwerk, eine Beispielsammlung zur Musikgeschichte, Neuausgabe 20. Laaber: Laaber Verlag. ISBN 3-89007-623-8
• Talbot, Michael. 2001. "Corelli, Arcangelo". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers.