20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα

Το Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα ή Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό την θάλασσαν (Vingt Mille Lieues sous les mers) είναι μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Ιουλίου Βερν. Αρχικά κυκλοφόρησε, σε συνέχειες, από τον Μάρτιο του 1869 έως τον Ιούνιο του 1870 στο δεκαπενθήμερο περιοδικό Magasin d'éducation et de récréation του Πιερ-Ζυλ Ετζέλ (Pierre-Jules Hetzel). Το βιβλίο έγινε ευρέως αποδεκτό κατά την κυκλοφορία του και, ακόμη και σήμερα, θεωρείται ως ένα από τα κορυφαία μυθιστορήματα περιπέτειας και ένα από τα μεγαλύτερα έργα του Βερν. Η εικονική φιγούρα του Ναυτίλου, του υποβρύχιου πλοίου -όχι υποβρυχίου- του πλοιάρχου Νέμο, θεωρείται ότι υπήρξε πολύ μπροστά από την εποχή της, αφού περιγράφει με ακρίβεια πολλά χαρακτηριστικά των σημερινών υποβρυχίων, τα οποία, στη δεκαετία του 1860 ήταν συγκριτικά πρωτόγονα σκάφη.

20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα

Συγγραφέας	Ιούλιος Βερν
Τίτλος	Vingt Mille Lieues sous les mers
Υπότιτλος	Tour du monde sous-marin
Γλώσσα	Γαλλικά
Ημερομηνία δημιουργίας	1869
Ημερομηνία δημοσίευσης	20  Μαρτίου 1869
Είδος	μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας μυθιστόρημα φαντασίας θαλασσινό μυθιστόρημα επιστημονικό μυθιστόρημα ταξιδιωτικό μυθιστόρημα υποθετική μυθοπλασία μυθιστόρημα περιπέτειας merveilleux scientifique
Σειρά	Voyages Extraordinaires
Χαρακτήρες	Πλοίαρχος Νέμο, Pierre Aronnax, Conseil, Farragut και Ned Land
Τόπος	Νέα Υόρκη Ινδία Νορβηγία Γαλλία
Βραβεία	NPR Top 100 Science Fiction and Fantasy Books
LC Class	OL1099280W
Προηγούμενο	Τα τέκνα του πλοιάρχου Γκραντ
Επόμενο	Η μυστηριώδης νήσος
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Ωστόσο, το μοντέλο ενός τέτοιου γαλλικού υποβρυχίου, του Plongeur («Δύτης» που καθελκύστηκε το 1863) το οποίο εκτέθηκε στην παρισινή Παγκόσμια Έκθεση του 1867, εξετάστηκε λεπτομερώς από τον Βερν και του έδωσε την έμπνευση για το μυθιστόρημά του.

Το μυθιστόρημα, πέρα από την αδιαμφισβήτητη λοχοτεχνική του αξία, βρίθει συμβολισμών που αναφέρονται στην ανθρώπινη διαφορετικότητα πάντοτε, όμως, συνυφασμένη με τη συντροφικότητα, το ήθος και την ανθρωπιά (βλ. Αναφορές, συμβολισμοί και προεκτάσεις)

Τίτλος και διευκρινίσεις

’Οταν το μυθιστόρημα μεταφράστηκε από το πρωτότυπο, σε πολλές γλώσσες -μεταξύ των οποίων και στην ελληνική- έγινε λανθασμένη απόδοση του τίτλου, παρόλο που στα γαλλικά οι όροι είναι σαφείς. Έτσι, ο τίτλος Vingt mille lieues sous les mers, αποδόθηκε ως Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα. Το «κλειδί» βρίσκεται στη γαλλική λέξη mers «θάλασσες» που είναι στον πληθυντικό και όχι στον ενικό (mer «θάλασσα»). Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί η εντύπωση στο αναγνωστικό, μη γαλλόφωνο, κοινό ότι το υποβρύχιο-πλοίο του μυθιστορήματος, ο Ναυτίλος, καταδυόταν στις 20.000 λεύγες κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, βάθος που δεν υφίσταται.

Ο τίτλος, επομένως, αναφέρεται στην οριζόντια απόσταση που διανύθηκε κάτω από την επιφάνεια στις διάφορες θάλασσες των ταξιδιών του Ναυτίλου και όχι σε κάποιο βάθος που επιτεύχθηκε, κάτω από τη θάλασσα, καθόσον οι 20.000 λεύγες αντιστοιχούν σε 80.000 χιλιόμετρα, δηλ. βάθος σχεδόν διπλάσιο από την περιφέρεια της Γης, κάτι παράλογο ακόμη και για τη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας.

Κύρια πρόσωπα του έργου

• Καθηγητής Πιερ Αρον(ν)άξ – αφηγητής, Γάλλος φυσιοδίφης
• Κονσέιγ («Σύμβουλος») – Υπηρέτης του Αρονάξ, πολύ αφοσιωμένος σ’αυτόν και γνώστης βιολογίας
• Νεντ (Νεδ) Λαντ – Καναδός χειριστής καμακιού, «που δεν έχει κανέναν ισάξιο στο επικίνδυνο επάγγελμά του»
• Πλοίαρχος Νέμο – σχεδιαστής και πλοίαρχος του Ναυτίλου

Υπόθεση

Το ταξίδι του Ναυτίλου στον Ειρηνικό Ωκεανό

Κατά τη διάρκεια του έτους 1866, πλοία διαφόρων εθνικοτήτων βρίσκουν στο δρόμο τους ένα μυστηριώδες θαλάσσιο τέρας το οποίο, όπως θα υποτεθεί αργότερα, θα μπορούσε να είναι ένα γιγαντιαίο ναρβάλ. Η αμερικανική κυβέρνηση οργανώνει μια αποστολή στη Νέα Υόρκη για να βρει και να εξολοθρεύσει το τέρας. Ο καθηγητής Πιερ Αρονάξ, Γάλλος θαλάσσιος βιολόγος που βρίσκεται εκείνες τις μέρες στην πόλη, λαμβάνει πρόσκληση της τελευταίας στιγμής για να συμμετάσχει στην αποστολή, την οποία αποδέχεται. Μεταξύ των μελών είναι ο Καναδός φαλαινοθήρας και κύριος χειριστής καμακιού, Νεντ Λαντ, και ο Κονσέιγ, πιστός υπηρέτης του Αρονάξ.

Η αποστολή φεύγει από το Μπρούκλιν με τη φρεγάτα Αβραάμ Λίνκολν του Πολεμικού Ναυτικού των Ηνωμένων Πολιτειών και ταξιδεύει νότια γύρω από το Ακρωτήριο Χορν στον Ειρηνικό Ωκεανό. Μετά από πεντάμηνη αναζήτηση που καταλήγει έξω από τις γιαπωνέζικες ακτές, η φρεγάτα εντοπίζει και προσβάλλει το τέρας, το οποίο καταστρέφει το πηδάλιο του πλοίου. Οι Αρονάξ και Λαντ πέφτουν στη θάλασσα και ο Κονσέιγ τους ακολουθεί. Επιβιώνουν ανεβαίνοντας στη ράχη του «τέρατος», το οποίο, με τρόμο ανακαλύπτουν ότι είναι ένα φουτουριστικό υποβρύχιο. Παραμένουν εκεί μέχρι το πρωί, όταν συλλαμβάνονται, μεταφέρονται μέσα και παρουσιάζονται στον μυστηριώδη κατασκευαστή και διοικητή του υποβρυχίου, τον πλοίαρχο Νέμο.

Στο υπόλοιπο μυθιστόρημα περιγράφονται οι περιπέτειες των πρωταγωνιστών στον Ναυτίλο, ο οποίος ναυπηγήθηκε με μυστικότητα και τώρα περιπλανιέται στις θάλασσες πέρα από την εμβέλεια των ηπειρωτικών κυβερνήσεων. Στην αυτοεξόρισή του, ο πλοίαρχος Νέμο φαίνεται να έχει διπλό κίνητρο: την αναζήτηση επιστημονικής γνώσης και την επιθυμία να ξεφύγει από τον επίγειο πολιτισμό. Ο Νέμο εξηγεί ότι το υποβρύχιό του κινείται με ηλεκτρική ενέργεια και είναι ικανό να διεξάγει προηγμένη θαλάσσια έρευνα. Ξεκαθαρίζει, επίσης, στους καινούριους συνεπιβάτες ότι η μυστική ύπαρξη του ιδίου σημαίνει ότι, δεν μπορεί να τους αφήσει να φύγουν και πρέπει να παραμείνουν μόνιμα στο πλοίο. Επισκέπτονται πολλές περιοχές του ωκεανού, άλλες πραγματικές και άλλες «φανταστικές». Οι ταξιδιώτες συναντούν κοραλλιογενείς σχηματισμούς, βυθισμένα σκάφη από τη μάχη του κόλπου Vigo, το παγόφραγμα της Ανταρκτικής, το υπερατλαντικό τηλεγραφικό καλώδιο και τη θρυλική, βυθισμένη Ατλαντίδα. Ταξιδεύουν ακόμη και στον Νότιο Πόλο και παγιδεύονται μετά την ανατροπή ενός παγόβουνου στο δρόμο της επιστροφής, σε μια στενή στοά πάγου από την οποία αναγκάζονται να ξεθαφτούν. Φοράνε καταδυτικές στολές, κυνηγούν καρχαρίες και άλλα θαλάσσια ζώα με αεροβόλα όπλα στα υποβρύχια δάση του νησιού Κρέσπο και, επίσης, παρακολουθούν μια υποθαλάσσια κηδεία για ένα μέλος του πληρώματος που πέθανε κατά τη διάρκεια μιας μυστηριώδους σύγκρουσης που είχε ο Ναυτίλος. Όταν το υποβρύχιο επιστρέφει στον Ατλαντικό Ωκεανό, ένα κοπάδι γιγάντιων καλαμαριών επιτίθεται στο σκάφος και σκοτώνει ένα ακόμη μέλος του πληρώματος.

Το ταξίδι του Ναυτίλου στον Ατλαντικό Ωκεανό

Στις επόμενες σελίδες του μυθιστορήματος γίνεται αναφορά στο παρελθόν του Νέμο, ο οποίος κατέφυγε στην υποθαλάσσια εξορία μετά την κατάκτηση της πατρίδας του και τη σφαγή της οικογένειάς του από ένα ισχυρό ιμπεριαλιστικό έθνος. Μετά το επεισόδιο με τα καλαμάρια, ο Νέμο αποφεύγει σε μεγάλο βαθμό τον Αρονάξ, ο οποίος αρχίζει να τάσσεται στο πλευρό του Νεντ Λαντ. Τελικά, ο Ναυτίλος δέχεται επίθεση από ένα πολεμικό πλοίο που ανήκει στο μυστηριώδες έθνος που ήταν η αιτία για το εφιαλτικό παρελθόν του Νέμο. Διψασμένος για εκδίκηση, ο Νέμο -τον οποίο ο Αρονάξ αποκαλεί πλέον «αρχάγγελο του μίσους»- εμβολίζει το πλοίο κάτω από την ίσαλο γραμμή του και το καταποντίζει, προκαλώντας τρόμο στον καθηγητή. Στη συνέχεια, ο Νέμο γονατίζει μπροστά από το πορτρέτο της νεκρής γυναίκας και των παιδιών του και, στη συνέχεια, βυθίζεται σε βαθιά κατάθλιψη.

Ωστόσο, οι συνθήκες στο πλοίο-υποβρύχιο αλλάζουν δραστικά: σκοπιές δεν γίνονται πλέον ενώ το σκάφος περιφέρεται άσκοπα. Ο Νεντ απομονώνεται τόσο, που ο Κονσέιγ φοβάται για τη ζωή του Καναδού. Ωστόσο, ένα πρωί, ο Νεντ ανακοινώνει ότι βρίσκονται μπροστά σε γη και έχουν την ευκαιρία να ξεφύγουν. Ο καθηγητής Αρονάξ, περισσότερο από ποτέ έτοιμος να εγκαταλείψει το σκάφος, σκέφτεται τον Νέμο ο οποίος μπορεί να τον τρομάζει, ωστόσο εξακολουθεί να τον ελκύει κατά κάποιο τρόπο. Τελικά, ο καθηγητής κρυφακούει τον Νέμο να φωνάζει με αγωνία: Παντοδύναμε Θεέ! Αρκετά! Αρκετά! Ο Αρονάξ με τους συντρόφους του υλοοποιούν τα σχέδια διαφυγής τους, αλλά καθώς επιβιβάζονται στο βαρκάκι του υποβρυχίου, συνειδητοποιούν ότι ο Ναυτίλος έχει παγιδευτεί για τα καλά στο πιο θανατηφόρο ρεύμα του ωκεανού, το Moskstraumen. Καταφέρνουν να διαφύγουν και να βρουν καταφύγιο σε ένα νησί στα ανοικτά των ακτών της Νορβηγίας. Η τελική μοίρα του Ναυτίλου παραμένει άγνωστη.

Αναφορές, συμβολισμοί και προεκτάσεις

Μέσω του ονόματος του πλοιάρχου Νέμο γίνεται αναφορά στην Οδύσσεια του Ομήρου. Ο Οδυσσέας συναντά τον Κύκλωπα Πολύφημο στις περιπλανήσεις του. Ο Πολύφημος ρωτά τον Οδυσσέα το όνομά του και εκείνος απαντά ότι είναι ο "Ουδείς" «κανένας». Στη λατινική μετάφραση της Οδύσσειας, αυτό το ψευδώνυμο αποδίδεται ως Nemo, το οποίο μεταφράζεται επίσης ως «κανένας». Επίσης, όπως και ο Νέμο, ο Οδυσσέας περιπλανιέται στις θάλασσες και, ομοίως, θρηνεί τους τραγικούς θανάτους των ανδρών του. Το κείμενο του Βερν αναφέρει επανειλημμένα τον Αμερικανό Ναυτικό Διοικητή Μάθιου Φοντέν Μόρι (1806-1873), έναν ωκεανογράφο, μετεωρολόγο, χαρτογράφο και αστρονόμο που, συνέλεξε δείγματα από τα βάθη των θαλασσών και χαρτογράφησε τους ωκεανούς του κόσμου. Ο Μόρι ήταν διεθνώς διάσημος και ο Βερν μπορεί να γνώριζε ότι είχε γαλλική καταγωγή.

Το μυθιστόρημα παραπέμπει και σε άλλους Γάλλους, συμπεριλαμβανομένου του Ζαν-Φρανσουά ντε Γκαλώπ, ενός διάσημου εξερευνητή, ο οποίος χάθηκε κατά τη διάρκεια ενός μεγάλου ταξιδιού στην Ωκεανία. Ο Dumont d'Urville, ήταν ένας μεταγενέστερος εξερευνητής που βρήκε τα απομεινάρια ενός από τα πλοία του Λαπερούζ και ο περίφημος Λεσσέψ, σχεδιαστής της Διώρυγας του Σουέζ, ήταν ανιψιός του μοναδικού επιζώντος της άτυχης αποστολής του Λαπερούζ. Ο Ναυτίλος ακολουθεί τα βήματα αυτών των ανδρών: επισκέπτεται τα νερά όπου χάθηκαν τα σκάφη του Λαπερούζ, εισέρχεται στο Στενό του Τόρες και μένει ακυβέρνητος, όπως και το πλοίο του d'Urville, ο Αστρολάβος. Μετά, περνά κάτω από τη Διώρυγα του Σουέζ μέσω μιας «φανταστικής» υποβρύχιας σήραγγας που ενώνει την Ερυθρά Θάλασσα με τη Μεσόγειο. Στο, πιθανότατα, διασημότερο επεισόδιο του μυθιστορήματος, την προαναφερθείσα μάχη με το κοπάδι γιγάντιων καλαμαριών, ένα από τα τέρατα αιχμαλωτίζει ένα μέλος του πληρώματος. Σκεπτόμενος τη μάχη στο επόμενο κεφάλαιο, ο Αρονάξ γράφει: «Για να μεταφέρει κανείς στο χαρτί τέτοια συμβάντα, θα χρειαζόταν η πένα του πιο διάσημου ποιητή μας, του Βίκτορα Ουγκώ, συγγραφέα του «Οι Εργάτες της Θάλασσας». Πράγματι, αυτό το μυθιστόρημα είχε τις υψηλότερες πωλήσεις στην εποχή του Βερν. Μάλιστα, σε κάποιο επεισόδιο, ένας εργάτης μάχεται με ένα χταπόδι, που πιστεύεται από τους κριτικούς ότι συμβόλιζε τη Βιομηχανική Επανάσταση. Σίγουρα ο Βερν επηρεάστηκε από το μυθιστόρημα του Ουγκώ και, γράφοντας αυτή την παραλλαγή στη συνάντηση με το καλαμάρι, μπορεί να σκόπευε να αναφερθεί συμβολικά στις Επαναστάσεις του 1848.

Στην πάνω φωτογραφία απεικονίζεται το μοντέλο του υποβρυχίου «Δύτης», του Γαλλικού Πολεμικού Ναυτικού στην Έκθεση του 1867 και στην κάτω η εικόνα στο μυθιστόρημα του Βερν. Είναι σαφές ότι το μοντέλο επηρέασε τον Βερν στο «σχεδιασμό» του Ναυτίλου

Άλλα σύμβολα και θέματα «κεντρίζουν» τους σύγχρονους κριτικούς. Η Margaret Drabble, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι το αριστούργημα του Βερν προέβλεπε επίσης το οικολογικό κίνημα και επηρέασε τη γαλλική αβάν-γκαρντ. Όσον αφορά τα πρόσθετα μοτίβα στο μυθιστόρημα, ο Νέμο υπερασπίζεται επανειλημμένα τον κόσμο που διώκεται και καταπατάται. Ενώ βρίσκεται στα νερά της Μεσογείου, ο πλοίαρχος παρέχει οικονομική στήριξη σε αντάρτες που αντιστέκονται στην οθωμανική κυριαρχία κατά τη διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869, δείχνοντας στον καθηγητή Αρονάξ ότι δεν είχε διακόψει ολότελα τις σχέσεις του με την ανθρωπότητα. Σε ένα άλλο επεισόδιο, ο Νέμο σώζει έναν Ινδό δύτη μαργαριταριών από επίθεση καρχαρία και μετά του δωρίζει μια σακούλα γεμάτη μαργαριτάρια, περισσότερα από όσα θα μπορούσε να είχε συγκεντρώσει ο άντρας μετά από χρόνια επικίνδυνης εργασίας. Ο Νέμο παρατηρεί αργότερα ότι ο δύτης, ως ιθαγενής της Βρετανικής Ινδίας, ζει στη χώρα των καταπιεσμένων.

Το μυθιστόρημα έχει σαφείς πολιτικές ρίζες που υπονοούνται στον χαρακτήρα και το υπόβαθρο του ίδιου του πλοιάρχου Νέμο. Στα αρχικά σχέδια του Βερν, ο μυστηριώδης καπετάνιος θα ήταν ένας Πολωνός ευγενής, του οποίου η οικογένεια και η πατρίδα σφαγιάστηκαν από τις ρωσικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της Πολωνικής Εξέγερσης του Ιανουαρίου του 1863. Ωστόσο, αυτά τα προσχέδια αφαιρέθηκαν κατά τη διάρκεια των σταδίων επεξεργασίας, με την επιμονή του εκδότη του Βερν, Πιερ-Ζυλ Ετζέλ. Ο Ετζέλ, θεωρείται υπεύθυνος από τους σημερινούς μελετητές για πολλές τροποποιήσεις των αρχικών χειρογράφων του Βερν. Την εποχή που η Γαλλία ήταν υποθετικός σύμμαχος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, ο Ετζέλ απαίτησε από τον Βερν να αποκρύψει την ταυτότητα του εχθρού του Νέμο, όχι μόνο για να αποφύγει τις πολιτικές επιπλοκές αλλά και για να αποτρέψει τις χαμηλότερες πωλήσεις σε περίπτωση που το μυθιστόρημα μεταφραστεί στα ρωσικά. Ο Ετζέλ ήταν ένας εξαιρετικά εμπορικός εκδότης, επομένως ο καθηγητής Αρονάξ ουδέποτε θα ανακαλύψει την καταγωγή του Νέμο.

Ο Βερν δανείστηκε το όνομα Ναυτίλος από ένα από τα πρώτα επιτυχημένα υποβρύχια, που καθελκύστηκε το 1800 από τον Ρόμπερτ Φούλτον, ο οποίος εφηύρε, επίσης, το πρώτο εμπορικά επιτυχημένο ατμόπλοιο. Ο Φούλτον ονόμασε το υποβρύχιο του από το ομώνυμο στους φυσιοδίφες θαλάσσιο μαλάκιο. Όπως προαναφέρθηκε, ο Βερν μελέτησε επίσης ένα μοντέλο του υποβρυχίου Plongeur «Δύτης», του Γαλλικού Πολεμικού Ναυτικού στην Έκθεση του 1867, που τον καθοδήγησε στη δημιουργία του Ναυτίλου του μυθιστορήματος.

Σημειώσεις

i. ^{^} Μία (1) μετρική λεύγα που χρησιμοποιείτο στη Γαλλία την εποχή που γράφηκε το μυθιστόρημα, αντιστοιχούσε σε 4 χιλιόμετρα

ii. ^{^} To Moskstraumen είναι, όντως, ένα σύστημα παλιρροιακών ρευμάτων και υδροστροβίλων, από τα ισχυρότερα στον κόσμο, που σχηματίζεται στο αρχιπέλαγος Λοφότεν μεταξύ της Νορβηγικής Θάλασσας και του Βέστφιορντεν.

Πηγές

• Compère, D. (2006). Jules Verne: bilan d'un anniversaire. Romantisme, (1), 87-97
• Diana Fontaine Maury-Corbin "Life of Matthew Fontaine Maury USN & CSN" Life of Matthew Fontaine Maury, U.S.N. and C.S.N.
• Margaret Drabble (8 May 2014). "Submarine dreams: Jules Verne's Twenty Thousand Leagues Under the Seas". New Statesman.
• Novaresio, Paolo: The Explorers, Stewart, Tabori & Chang, NY 1996, σελ. 180
• Payen, J. (1989). De l'anticipation à l'innovation. Jules Verne et le problème de la locomotion mécanique
• Wolfram Alpha"(20000 leagues) ÷ (diameter of earth)". wolframalpha.com. Retrieved 2021-09-22