Αντιμεταχώρηση

Ως αντιμεταχώρηση ή ποσοτική αντιμετάθεση ορίζεται ο φωνητικός νόμος της αρχαίας ιωνικής και αττικής διαλέκτου, σύμφωνα με τον οποίο κατά τη συνάντηση δύο ετεροσύλλαβων φωνηέντων παρατηρείται αμοιβαία αλλαγή τής ποσότητάς τους, δηλ. τροπή τού μακρού φωνήεντος σε βραχύ και του βραχέος φωνήεντος σε μακρό (π.χ. πόλεως < πόληος, βασιλέως < βασιλῆος, μετέωρος < μετήορος κτλ.). Η συγκεκριμένη μεταβολή ήταν ήδη γνωστή στους γραμματικούς τής ελληνιστικής εποχής ως υπερβιβασμός (χρόνου), αν και με τον όρο αυτόν δήλωναν γενικότερα κάθε είδους μετάθεση φθόγγων και όχι μόνο τη μετάθεση ποσότητας, για την οποία άλλωστε είχαν ατελή κατανόηση^[1].

Συνθήκες και όροι τής αντιμεταχώρησης

Η αντιμεταχώρηση ανήκει στο γενικότερο φαινόμενο της ποσοτικής μετάθεσης (αγγλ. quantitative metathesis), η οποία περιλαμβάνει μεταβολές στην ποσότητα των φωνηεντικών φθόγγων κατά τη συνάντησή τους. Η αμοιβαία μετάθεση ποσότητας που παρατηρείται κατά την αντιμεταχώρηση περιλαμβάνει αντιστροφή τού μετρικού σχήματος από μακρό - βραχύ (— ‿) σε βραχύ - μακρό (‿—)^[2]. Απαντά σχεδόν αποκλειστικά σε συναντήσεις φωνηέντων που προέκυψαν από σίγηση του αρχαϊκού F (δίγαμμα), δηλαδή του φθόγγου που προήλθε από το Ι.Ε. ημίφωνο *-w-^[3], διότι οι υπόλοιπες χασμωδίες τής Αττικής διαλέκτου είχαν εξαλειφθεί μέσω διαδοχικών συναιρέσεων^[4]. Ειδικότερα:

Το -ηο- [ēo] τρέπεται σε -εω- [eō]. Παραδείγματα: τεθνηότος > τεθνεῶτος, πόληος > πόλεως, μετήορος > μετέωρος. Στην κατηγορία αυτήν ανήκει επίσης η συχνή ομηρική γενική των πρωτοκλίτων αρσενικών, π.χ. Πηλείδης: Πηλείδᾱο > *Πηλείδηο > Πηλείδεω (από τον πρώτο στίχο τής Ιλιάδας).
Το -ηᾰ- [ēă] τρέπεται σε -εᾱ- [eā]. Παραδείγματα: βασιλῆα > βασιλέα, ἠάν > ἐάν / ἄν, *ἠFάλων > ἠάλων > ἑάλων, *φρήατος > φρέατος.

Η συνολική μελέτη τού φαινομένου αποδεικνύει ότι μόνο τα προαναφερθέντα φωνηεντικά συμπλέγματα υπέστησαν αντιμεταχώρηση, διότι οι άλλες συναντήσεις φωνηέντων, ακόμη και όταν είχε σιγηθεί το δίγαμμα ή άλλο ημίφωνο (π.χ. -y-), δεν επέφεραν ποσοτική μετάθεση, π.χ. γραύς, γραός < *γραFός. Επιπλέον, στα ομηρικά έπη δεν υπάρχει συνέπεια στη συμπεριφορά των συμπλεγμάτων -ηο-, -ηα- μετά τη σίγηση του F, η δε αντιμεταχώρηση εξαρτάται προφανώς από το αν γινόταν ακόμη αισθητή η παρουσία του κατά περίπτωση, π.χ. Ἀγέλαος και Ἀγέλεως, τῆος και τέως, ἕως και ἧος «αυγή» κ.ά.^[5] Τέλος, όταν σε λίγες περιπτώσεις η δεύτερη συλλαβή φαίνεται να μην έχει εκταθεί, αυτό οφείλεται σε αναλογία προς άλλους τύπους, π.χ. το ιωνικό βασιλέος (αντί βασιλέως), που απαντά συστηματικά στον Ηρόδοτο, οφείλεται σε αναλογία προς άλλες γενικές σε -ος^[6].

Βασική συνέπεια: Η Αττική κλίση

Πτώση	Ενικός	Πληθυντικός
Ονομαστική	ὁ λεώς	οἱ λεῴ
Γενική	τοῦ λεώ	τῶν λεών
Δοτική	τῷ λεῴ	τοῖς λεῴς
Αιτιατική	τὸν λεών	τοὺς λεώς
Κλητική	λεώς	λεῴ
Πτώσεις		Δυϊκός
Ονομαστική-Αιτιατική-Κλητική		λεώ
Γενική-Δοτική		λεῴν

Βασική συνέπεια της αντιμεταχώρησης στην Αττική διάλεκτο ήταν η δημιουργία ενός νέου κλιτικού σχήματος, της Αττικής κλίσης. Τα αττικόκλιτα ουσιαστικά και επίθετα ανήκουν στη β΄ κλίση των ονομάτων τής Αρχαίας Ελληνικής, στην οποία παρατηρείται η διατήρηση του ίδιου επιθηματικού φωνήεντος, του -o- (άλλοτε μακρού και άλλοτε βραχέος) σε όλες τις πτώσεις. Ο σχηματισμός αυτός στηρίχθηκε ακριβώς στη μετάθεση ποσότητας, π.χ. λᾱός > ληός (ιωνικό) > λεώς (αττικό), ἵλᾱος > *ἵληος > ἵλεως (αττικό), νᾱός > νηός (ιωνικό) > νεώς (αττικό). Κύριο χαρακτηριστικό τού εν λόγω σχήματος είναι η διατήρηση του μακρού -ω- σε όλες τις πτώσεις και ειδικότερα στις θέσεις όπου η συνήθης β΄ κλίση έχει το αντίστοιχο βραχύ -ο-^[7].

Η Αττική κλίση είχε ήδη αρχίσει να υποχωρεί κατά τους ύστερους κλασικούς χρόνους, κυρίως από τον 3ο αιώνα π.Χ., και καθώς διαμορφωνόταν η Ελληνιστική Κοινή επικράτησαν τα ονόματα β΄ κλίσεως σε -ος, τα οποία παρουσίαζαν ομαλότερη μορφολογία. Στοιχεία τής αττικής κλίσης διατηρήθηκαν κυρίως ως α΄ συνθετικά (π.χ. νεώσ-οικος, λεω-φόρος, γεω-πόνος, γεω-μέτρης), διότι σε αυτή τη θέση δεν παρουσιάζονται μορφολογικές δυσκολίες^[8].

Χρονολόγηση του φαινομένου

Αρκετά στοιχεία συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι η αντιμεταχώρηση αποτέλεσε σχετικά νεότερο φωνητικό νόμο τής Ιωνικής-Αττικής διαλέκτου, ο οποίος, όπως σημειώθηκε, ακολούθησε τη σίγηση του ημιφωνικού δίγαμμα (F). Αν και δεν είναι δυνατόν να διατυπωθούν οριστικά συμπεράσματα, οι ενδείξεις ότι η ποσοτική μετάθεση έλαβε χώρα αρκετά αργά είναι οι ακόλουθες:

Εφόσον η ποσοτική μετάθεση περιλαμβάνει τροπή τού ανοικτού μακρού [ē] <η> σε βραχύ [e] <ε>, θα πρέπει να συνέβη μετά την τροπή τού αρχαϊκού -ᾱ- σε -η- στην Ιωνική διάλεκτο, π.χ. ναός > νηός > νεώς^[9].
Επειδή τα προϊόντα τής αντιμεταχώρησης, δηλαδή τα νέα ετεροσύλλαβα φωνήεντα, δεν συναιρέθηκαν αν και προέκυπτε χασμωδία, είναι προφανές ότι η ποσοτική μετάθεση συνέβη μετά τη συναίρεση στην Ιωνική-Αττική διάλεκτο, π.χ. *γᾱ-Fοργός > *γη-οργός > γεωργός (όχι *γωργός), ὀρηFο-κόμος > ὀρεωκόμος «ημιονηγός» (όχι *ὀρωκόμος).
Επειδή ο τόνος, ο οποίος ρυθμίζεται από τον θεμελιώδη στην Ελληνική νόμο τής τρισυλλαβίας, δεν επηρεάστηκε από τη μετάθεση ποσότητας αλλά παρέμεινε στην ίδια συλλαβή (π.χ. πόληος > πόλεως, όχι *πολέως· Μενέλαος > Μενέλεως, όχι *Μενελέως), προκύπτει ότι η αντιμεταχώρηση θα πρέπει να συνέβη μετά τη σταθεροποίηση του τόνου^[10].

Υποσημειώσεις

↑ Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο του γραμματικού Ηρωδιανού (2ος αι. μ.Χ.) στο έργο του Περὶ παθῶν: ἐπὶ τῶν εἰς -oς καθαρῶν διὰ τοῦ -α- ἐχόντων τὴν παραλήγουσαν μακρὰν ὑπερβιβασμὸν ποιοῦνται τοῦ χρόνου οἱ Ἀθηναῖοι καὶ τὴν μὲν τελευταίαν ἐκτείνουσιν εἰς τὸ -ω, τὴν παραλήγουσαν συστέλλουσιν εἰς τὸ -ε, οἷον Μενέλαος, Μενέλεως, Ἰόλαος, Ἰόλεως, λαός, λεώς, ναός, νεώς (3,2.381).
↑ Βλ. Σταματάκο 1949: 71· Lejeune 1972: 256 §283· Schwyzer 1939: 245. Ας σημειωθεί ότι παρόμοια αντιμετάθεση ποσότητας παρατηρείται και στην Παλαιά Ισλανδική.
↑ Βλ. Smyth 1920: 15 §34· Κουρμούλη 1968: 77.
↑ Βλ. Χατζιδάκι ΑΑ1: 320-1.
↑ Βλ. Κουρμούλη 1959: 77. Για την ομηρική γενική βλ. Kiparsky 1967.
↑ Βλ. Hoffmann-Debrunner-Scherer, 1983: 47-48.
↑ Βλ. Σταματάκο 1949: 134-5.
↑ Βλ. Horrocks 2006: 116.
↑ Βλ. Horrocks 1997 (μτφρ. 2006): 90· Adrados 1999 (μτφρ. 2003): 150. Ο Χατζιδάκις είχε ήδη παρατηρήσει: «Οἱ νόμοι τῆς ἀντιμεταχωρήσεως καὶ τῆς συναιρέσεως τοῦ αFα-αα εἰς ᾱ, τοῦ ηᾰ-εᾱ καὶ τοῦ αε εἰς ᾱ καὶ τῆς ἀποβολῆς τοῦ F εἶναι νεώτεροι τοῦ νόμου τῆς τροπῆς τοῦ α εἰς η, πρβλ. ἀναFαλίσκω - ἀνααλίσκω - ἀναλίσκω, τὸν βασιλῆα - βασιλέᾱ, τίμαε - τίμᾱ» («Περί της χρονολογικής προς αλλήλους σχέσεως φωνητικών τινών νόμων τής αρχαίας ελληνικής γλώσσης», 1928, Αθηνά 40, σ. 6-8).
↑ Βλ. Sihler 2009:91.

Βιβλιογραφία

Adrados F., 1999: Historia de la lengua griega: De los orígenes a nuestros días. Madrid: Gredos (μτφρ. A. Villar Lecumberri, Αθήνα 2003: Παπαδήμας).
Allen W.S., 1987³: Vox Graeca: A guide to the pronunciation of classical Greek. Cambridge: CUP (μτφρ. Μ. Καράλη & Γ. Παράσογλου, Θεσσαλονίκη 2000: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών)
Chantraine P., 1961²: Morphologie historique du grec. Paris: Klincksieck (μτφρ. Ν. Αγκαβανάκης, Αθήνα 1990: Καρδαμίτσα)
Debrunner A., 1917: Griechische Wortbildungslehre. Heidelberg: C. Winter.
Hoffmann O., Debrunner A., Scherer A., 1969: Geschichte der griechischen Sprache. I. Bis zum Ausgang der klassischen Zeit II. Grundfragen und Grundzüge des nachklassischen Griechisch. Berlin: Walter de Gruyter (μτφρ. Χ. Συμεωνίδης, Θεσσαλονίκη 1983: Αφοί Κυριακίδη).
Horrocks G., 1997: Greek: A history of the language and its speakers. London & New York: Longman (μτφρ. Μ. Σταύρου & Μ. Τζεβελέκου, Αθήνα 2006: Εστία).
Kiparsky P., 1967: 'Sonorant clusters in Greek', Language 43 (1), p. 619-635.
Κουρμούλης Γ., 1968: Ελληνική γραμματική. Φωνητική και μορφολογία τού ονόματος. Αθήνα: χ.ε.
Lejeune M., 1972: Phonétique historique du mycénien et du grec ancien. Paris: Klincksieck.
Meillet A. & J. Vendryes, 1979⁵: Traité de grammaire compare des langues classiques. Paris. Honoré Champion.
Μπαμπινιώτης Γ., 1985: Ιστορική γραμματική τής Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας. Ι: Φωνολογία. Αθήνα.
Schwyzer E., 1939: Griechische Grammatik, vol. 1. München: C.H. Beck.
Sihler A., 1995: New comparative grammar of Greek and Latin. Oxford: OUP (μτφρ. Δ. Καραθανάσης, Αθήνα 2009: Παπαδήμας).
Smyth H.W., 1920: A Greek Grammar for colleges. New York: American Book Company.
Σταματάκος Ι., 1949: Ιστορική γραμματική τής Αρχαίας Ελληνικής. Αθήνα.
Χατζιδάκις Γ., 1924²: Ακαδημεικά αναγνώσματα εις την ελληνικήν και λατινικήν γραμματικήν. τόμ. 1. Αθήνα.

Περαιτέρω αναγνώσματα

G. Horrocks, 1997: 83 (πρώτη παράγραφος).
H.W. Smyth 1920: 237-9 (Αττική κλίση).

[1] Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο του γραμματικού Ηρωδιανού (2ος αι. μ.Χ.) στο έργο του Περὶ παθῶν: ἐπὶ τῶν εἰς -oς καθαρῶν διὰ τοῦ -α- ἐχόντων τὴν παραλήγουσαν μακρὰν ὑπερβιβασμὸν ποιοῦνται τοῦ χρόνου οἱ Ἀθηναῖοι καὶ τὴν μὲν τελευταίαν ἐκτείνουσιν εἰς τὸ -ω, τὴν παραλήγουσαν συστέλλουσιν εἰς τὸ -ε, οἷον Μενέλαος, Μενέλεως, Ἰόλαος, Ἰόλεως, λαός, λεώς, ναός, νεώς (3,2.381).

[2] Βλ. Σταματάκο 1949: 71· Lejeune 1972: 256 §283· Schwyzer 1939: 245. Ας σημειωθεί ότι παρόμοια αντιμετάθεση ποσότητας παρατηρείται και στην Παλαιά Ισλανδική.

[3] Βλ. Smyth 1920: 15 §34· Κουρμούλη 1968: 77.

[4] Βλ. Χατζιδάκι ΑΑ1: 320-1.

[5] Βλ. Κουρμούλη 1959: 77. Για την ομηρική γενική βλ. Kiparsky 1967.

[6] Βλ. Hoffmann-Debrunner-Scherer, 1983: 47-48.

[7] Βλ. Σταματάκο 1949: 134-5.

[8] Βλ. Horrocks 2006: 116.

[9] Βλ. Horrocks 1997 (μτφρ. 2006): 90· Adrados 1999 (μτφρ. 2003): 150. Ο Χατζιδάκις είχε ήδη παρατηρήσει: «Οἱ νόμοι τῆς ἀντιμεταχωρήσεως καὶ τῆς συναιρέσεως τοῦ αFα-αα εἰς ᾱ, τοῦ ηᾰ-εᾱ καὶ τοῦ αε εἰς ᾱ καὶ τῆς ἀποβολῆς τοῦ F εἶναι νεώτεροι τοῦ νόμου τῆς τροπῆς τοῦ α εἰς η, πρβλ. ἀναFαλίσκω - ἀνααλίσκω - ἀναλίσκω, τὸν βασιλῆα - βασιλέᾱ, τίμαε - τίμᾱ» («Περί της χρονολογικής προς αλλήλους σχέσεως φωνητικών τινών νόμων τής αρχαίας ελληνικής γλώσσης», 1928, Αθηνά 40, σ. 6-8).

[10] Βλ. Sihler 2009:91.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]