Δάμων και Φιντίας

Ο Δάμωνας (Δάμων) και ο Φιντίας (αναφέρεται εσφαλμένα διεθνώς και ως Πυθίας) ήταν δύο πυθαγόρειοι φιλόσοφοι και φίλοι που έμειναν στην ιστορία για την μέχρι θανάτου πιστή φιλία τους, η οποία έγινε πρότυπο και ενέπνευσε πολλά έργα ζωγραφικής, μουσικής, αλλά και κινηματογραφικές ταινίες. Οι δύο φιλόσοφοι ζούσαν ή βρέθηκαν στις Συρακούσες την εποχή που αυτές διοικούνταν απολυταρχικά από τον Διονύσιο τον Νεότερο (367-357 και πάλι 346-343) και ο Φιντίας δίκαια ή μη, κατηγορήθηκε ότι σχεδίαζε την ανατροπή του τυράννου. Συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά του ικανοποίησαν την τελευταία επιθυμία να επισκεφθεί τους συγγενείς του ή να τακτοποιήσει κάποιες σοβαρές υποθέσεις υπό τον όρο -αν δεν επιστρέψει εγκαίρως - να εκτελεστεί αντ' αυτού ο φίλος του Δάμωνας, που προσφέρθηκε επί τούτου εθελοντικά.

Αναπαράσταση των δύο φίλων λίγο πριν την εκτέλεση, όπως τους φαντάστηκαν το 1896 οι Αμερικανοί στο βιβλίο της Helene Guerber "Story of the Greeks"

Η βασική ιστορία

Ο Δάμων ή Φιντίας γυμνός με το Διονύσιο να προσπαθεί να συγκρατήσει τον έναν από τους δύο, με τα μάτια του Γάλλου ζωγράφου Φερόν το 1826

Σύμφωνα με όσα γράφτηκαν (από τον Κικέρωνα, τον Βαλέριο Μάξιμο, τον Ιάμβλιχοτον φιλόσοφο Αριστόξενο, τον Πορφύριο και τον Διόδωρο το Σικελό) μετά την απόφαση του Διονυσίου να εκτελέσει τον Δάμωνα, ο Φιντίας προσπάθησε να εκμαιεύσει χάρη. Ομως δεν εισακούσθηκε. Ο φίλος του ήταν απελπισμένος γιατί θα άφηνε μόνη τη μητέρα και την αδελφή του που τις είχε υπό την προστασία του ή γιατί είχε εκκρεμότητες που έπρεπε να τακτοποιήσει και ευχόταν να μπορούσε τουλάχιστον να τις αποχαιρετήσει ή και να βρει κάποιον να τις αναλάβει αφού αυτός θα πέθαινε. Ομως οι αρχαίες πηγές δεν αναφέρονται σε ζητήματα γάμου. Οπως και να έχει, ο Δάμωνας πρότεινε στον τύραννο να αφήσει τον φίλο του για λίγες ώρες (ή μέρες) ελεύθερο ώστε να τακτοποιήσει όσα έπρεπε και να κρατήσει τρόπον τινά εκείνον σαν όμηρο μέχρι την επιστροφή του καταδικασθέντα για την εκτέλεση της ποινής. Προσφέρθηκε αν ο Φιντίας δεν επέστρεφε, να σταυρωνόταν (ή κατ' άλλους να αποκεφαλιζόταν) εκείνος στη θέση του. Ο Διονύσιος δέχτηκε.

Ο Φιντίας έφυγε με τα πόδια για το χωριό του που δεν ήταν ιδιαίτερα κοντά στις Συρακούσες και σύμφωνα με μια εκδοχή που όμως δεν επιβεβαιώνεται από αρχαίες πηγές, τακτοποίησε τα της μητέρας και της αδελφής του ή (το πιθανότερο) τακτοποίησε τις σοβαρές εκκρεμότητες που είχε στις Συρακούσες -άγνωστο ποιες ακριβώς. Οι μυθιστορηματικές παραλλαγές του μεσαίωνα αναφέρουν ότι στο δρόμο της επιστροφής από το χωριό τον έπιασαν ληστές, ότι ξέφυγε αλλά βρέθηκε σε ένα φουσκωμένο ποτάμι και ταλαιπωρήθηε να το διαβεί και ότι έβλεπε τον ήλιο να δύει και να πλησιάζει η ώρα της εκτέλεσης και να αγωνιά για το φίλο του. Ομως το τεκμηριωμένο από γραφές είναι ότι μάλλον έλειψε για κάποιες ώρες.

Στο μεταξύ ο Διονύσιος το έβρισκε διασκεδαστικό να λέει στο Δάμωνα ότι ήταν ανόητος να πιστέψει πως θα επέστρεφε ποτέ ο Φιντίας που τώρα βρίσκεται κάπου πανευτυχής που γλίτωσε τη θανατική καταδίκη "ενώ ο φίλος του είναι το ελάφι της υπόθεσης" -παραλληλίζοντας τις περιστάσεις με τη θυσία της Ιφιγένειας. Ο Δάμωνας υπερασπίζεται με σθένος τον Φιντία και λέει ότι σαν όλους τους πυθαγόρειους θα κρατήσει το λόγο του και ότι η μόνη περίπτωση να μην ερθει στην ώρα του, θα οφείλεται σε κάποιο απρόβλεπτο και μεγάλο εμπόδιο. Καθώς τον οδηγούν πια στο σταυρό ή στη λαιμητόμο της εποχής, παρακαλάει όντως να υψωθεί κάποιο ανυπέρβλητο εμπόδιο να κρατήσει μακριά τον Φιντία για αρκετή ακόμα ώρα, ώστε να εκτελεστεί αυτός αντι εκείνου.

Ομως πάνω που θα τον εκτελούσαν, εμφανίστηκε κάθιδρος ο Φιντίας. Ο Δάμων, από αγάπη για το φίλο του, επέμεινε να εκτελεστεί εκείνος "αφού ο Φιντίας έφθασε μετά την προθεσμία" αλλά ο Φιντίας αντέτεινε ότι έστω και αργοπορημένος πρόλαβε και ότι δεν θα έπρεπε να θανατωθεί στη θέση του κανένας. Καθώς οι δύο φίλοι πάλευαν να πείσουν τον Διονύσιο όχι για να γλιτώσουν τη δική τους ζωή, αλλά για να γλιτώσουν ο ένας τη ζωή του άλλου, ο κυβερνήτης των Συρακουσών συγκινήθηκε και είπε να αφεθούν και οι δύο ελεύθεροι και "να τον δεχτούν ως τρίτο φίλο" επειδή θαύμασε το βαθμό της φιλίας τους. Σύμφωνα με τις πηγές, οι δύο φίλοι του εξήγησαν ότι αυτό ήταν αδύνατον -μάλλον επειδή δεν ήταν πυθαγόρειος και δεν μετείχε στις τελετές τους- και έφυγαν προς άγνωστη -σε εμάς- κατεύθυνση. Φέρεται δε ότι όλα αυτά τα ιστόρησε στον Αριστόξενο ο ίδιος ο Διονύσιος όταν είχε πια ξεπέσει στην Κόρινθο, όπου είναι γνωστό ότι πέρασε τον τελευταίο χρόνο της περιπετειώδους ζωής του μέσα στην αθλιότητα ή πάντως αρκετά άσχημα.

Εκδοχές

Επειδή οι Πυθαγόρειοι είχαν τη φήμη σθεναρών υποστηρικτών του ήθους και πίστευαν μεταξύ άλλων στην ιερότητα της φιλίας, εκφράστηκε η εκδοχή ότι ο Διονύσιος θέλησε να αποδείξει ότι ήταν "όλο λόγια" και συνέλαβε το σχέδιο να καταδικάσει έναν από αυτούς ώστε να φέρει την κοινότητα των φιλοσόφων σε δίλημμα και να τους εκθέσει -επειδή ήταν βέβαιος ότι δεν θα θυσίαζε κανείς τη ζωή του για τον άλλο. Ισως και να το έκανε περιπαικτικά, όχι για κοινωνικοπολιτικούς λόγους, αλλά κυριολεκτικά για να περάσει η ώρα του.

Πολλά στοιχεία της ιστορίας διανθίστηκαν και με παρεμφερείς μύθους, όπως αυτους που αναφερει εξάλλου και ο Υγίνος, δίνοντας στους δύο αδελφικούς φίλους τα ονόματα Μοίρος και Σελινούντιος. (Εξαιτίας του Υγίνου έτσι ονόμασε τμήμα του έργου του το 1799 και ο Φριδερίκος Σίλερ -το "Die Bürgschaft", η εγγύηση. Τα ονόματα του Υγίνου χρησιμοποιεί και ένας Ιάπωνας λόγιος το 1940, ο Osamu Dazai που είχε ως πηγή έμπνευσης το έργο του Σίλερ, οπότε στο Hashire Merosu ! οι πρωταγωνιστές ονομάζονται Melos και Selinuntius.)

Στην σύγχυση των εκδοχών (περί γάμου ή οικονομικών εκκρεμοτήτων και άλλα πραγματικά ή μυθιστορηματικά στοιχεία συνέβαλε και το λατιτινικό Gesta Romanorum το οποίο συντάχθηκε γύρω στο 1300 με πολλές όμορφες ιστορίες από την αρχαιότητα και το μεσαίωνα, αλλά και με ποικιλία ευρημάτων. Τον καθοιριστικό ρόλο τον είχε πάντωςι το έργο του Edwardes που παίχτηκε προς τιμήν της Ελισάβετ και στο οποίο ο Φιντίας (Πυθίας κατά το συγγραφέα-συνθέτη) παίρνει αναστολή 2 μηνών για τα τρεχάματά του. Επίσης το έργο είχε happy end αφού απευθυνόταν σε βασιλιάδες, και βέβαια οι ήρωες δέχτηκαν τον Διονύσιο ως τρίτο της παρέας τους. Επίσης προσαρμοσμένο στις πολιτικές ανάγκες της εποχές ήταν το 1700 ένα παρόμοιο έργο που ανέβηκε στο Παρίσι, όπου ο Δαμων και ο Πυθίας κάθε άλλο παρά πυθαγόρειοι είναι -ερωτεύονται δυο κορίτσια από τις Συρακούσες και ο βασιλιάς πιάνει τον έναν όμηρο όταν γίνεται ένα φονικό για λόγους ερωτικής αντιζηλείας. Ο Φιντίας εμφανίζεται εγκαίρως για να γλιτώσει το Δάμωνα και το έργο τελειώνει με το βασιλιά να χαίρεται που τον δέχονται ως τρίτο αδελφικο τους φίλο.

Στον Άμλετ του Σέξπιρ ο Αμλετ αποκαλεί το φίλο του Οράτιο "ω, αγαπητέ Δάμωνα" ( "O Damon dear".)

Το πιστοποιητικό μέλους του "Τάγματος του Πυθία" (δηλ. του Φιντία), 1890

Το 1821 ο Ιρλανδός ποιητής John Banim έγραψε εργο βασισμένο στην ιστορία του Φιντία και του Δάμονα και από αυτο το έργο (που πάλι τον ανέφερε ως Πυθία) ιδρύθηκε λίγο αργότερα το Τάγμα των Ιπποτών τού Πυθία

Το 1957 γυρίστηκε το έργο "The Delicate Delinquent" με ήρωες τον "Mike Damon" και τον "Sidney Pythias" (ο Τζέι Λιούις) όπου δοκιμάζεται η φιλία δύο νέων. Το 1962 γυρίστηκε και ταινία με τίτλο "Ο τύρανος των Συρακουσών". Το 1966 σε ένα επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς Μπάτμαν η Catwoman λέει "καιρός να χωρίσουμε το Δάμονα και τον Φιντία" και κλείνει τον Ρόμπιν σε ένα κύλνδρο για να τον εξαφανίσει.