Ιερά Πατριαρχική Εξαρχία Πάτμου

Η Ιερά Πατριαρχική Εξαρχία Πάτμου είναι εκκλησιαστική επαρχία που υπάγεται απευθείας στην δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και περιλαμβάνει την Πάτμο και τις πέριξ αυτής νησίδες: Λειψούς, Αρκιούς και Αγαθονήσι.

Ιερά Πατριαρχική Εξαρχία Πάτμου
Γενικές πληροφορίες
Ίδρυση	1ος αι.
Ιδρυτής	Απόστολος Ιωάννης
Xώρα	Ελλάδα
Περιοχή	Πάτμος, Λειψοί, Αρκιοί, Αγαθονήσι
Έδρα	Χώρα Πάτμου
Υπαγωγή	Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως
Ενορίες	10
Μονές	4
Ιεραρχία
Έξαρχος	Αρχιμανδρίτης του Οικουμενικού Θρόνου κ. Κύριλλος
Ιεροκήρυκες	1
Εφημέριοι	14
Διάκονοι	3
Ιστοσελίδα
www.patmosmonastery.gr

Τον πυρήνα της εξαρχίας αποτελεί η Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Πάτμου, με τον καθηγούμενό της να διοικεί επίσης και την τοπική εκκλησία των νησιών ως Πατριαρχικός Έξαρχος.

Εν ενεργεία Πατριαρχικός Έξαρχος και Καθηγούμενος της Μονής του Αγίου Ιωάννου είναι ο Πανοσιολογιότατος Αρχιμανδρίτης κ. Κύριλλος.

Ιστορία

Το έτος 95 ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Δομιτιανός διέταξε διωγμό κατά των Χριστιανών. Ο νεαρότερος μαθητής του Χριστού, ο Ιωάννης, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Έφεσο στην οποία κήρυττε και βρήκε καταφύγιο στην Πάτμο. Εκεί συνέχισε το έργο του μεταστρέφοντας στον Χριστιανισμό πολλούς κατοίκους. Κατά τη διάρκεια των δύο, περίπου, ετών που παρέμεινε στην Πάτμο έγινε η αποκάλυψη του Θείου Μηνύματος από τον Θείο Λόγο στον άγιο Ιωάννη εντός του Ιερού Σπηλαίου της Αποκάλυψης. Τον Σεπτέμβριο του 96 ο αυτοκράτορας Δομιτιανός δολοφονήθηκε και ο διάδοχός του, ο Νέρβας, ανακάλεσε όλα τα διατάγματά του, επιτρέποντας έτσι στον Ιωάννη να επιστρέψει στην Έφεσο.

Τον 4ο αιώνα κατεδαφίστηκε ο ναός της Αρτέμιδος και μια παλαιοχριστιανική βασιλική εκκλησία χτίστηκε στη θέση του. Ο ιστορικός Ορλάνδος αναφέρει πως μεταξύ του 8ου και του 10ου αιώνα η βασιλική αυτή καταστράφηκε και λόγω αδυναμίας ανοικοδόμησής της, χτίστηκε ένα ναΰδριο αφιερωμένο στον Ιωάννη τον Θεολόγο.

Τον 11ο αιώνα, ο όσιος Χριστόδουλος, ηγούμενος της μεγάλης Μοναστικής Κοινότητας του όρους Λάτρους της Βιθυνίας, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το όρος Λάτρος εξαιτίας των Αραβικών επιδρομών. Έτσι, τον Απρίλιο του 1088 ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός παραχώρησε με χρυσόβουλλο την Πάτμο, τους Λειψούς, τους Φούρνους, τους Αρκιούς, το Αγαθονήσι και τη Λέβιθα στον όσιο Χριστόδουλο. Τότε ξεκίνησε η οικοδόμηση της Μονής του Αγίου Ιωάννου και εγκαταστάθηκε η πρώτη αδελφότητα μοναχών, μαζί με τους εργάτες που ασχολούνταν με την ανέγερσή της. Ο όσιος Χριστόδουλος μεριμνώντας τόσο για τις πνευματικές όσο και για τις κοινωνικές ανάγκες των λαϊκών καθιέρωσε εργατικό πενθήμερο, επιτρέποντας στους εργάτες να περνούν το Σαββατοκύριακο με τις οικογένειές τους. Πειρατικές επιδρομές ανάγκασαν τον όσιο να φύγει από την Πάτμο, οποίος πέθανε στις 16 Μαρτίου 1096, στην Εύβοια. Περίπου το 1100, οι μαθητές και συνεχιστές του έργου του μετέφεραν πίσω στην Πάτμο το λείψανό του οσίου Χριστόδουλου.

Το 1132 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β΄ Κομνηνός παραχώρησε πλήρη αυτονομία στη Μονή, καθιστώντας την υπόλογη μόνο στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Κατά τους επόμενους δυο αιώνες το νησί υπέφερε από επιθέσεις, περισσότερες από τους ομόθρησκους Καθολικούς Δυτικούς, παρά από τους αλλόθρησκους Μουσουλμάνους της Ανατολής. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, οι μοναχοί αναγκάστηκαν να ζητήσουν τη συνδρομή του Πάπα για την προστασία της Μονής. Έτσι, το 1207 εκδόθηκε παπική βούλλα με αφορισμούς όσων επιτίθονταν στη Μονή.

Κατά τον 13ο αιώνα, για λόγους αμοιβαίας προστασίας, ο οικισμός των εργατών μετακινήθηκε στο λόφο γύρω από τη Μονή, θέτοντας έτσι την αρχή για τη δημιουργία του οικισμού της Χώρας. Μετά την κατάληψη της Ρόδου και της ευρύτερης περιοχής από τους Ιωαννίτες Ιππότες το 1309, η κατάσταση θα γίνει πολύ δύσκολη για τη Μονή. Η οθωμανική επέκταση στην κοντινή Μικρά Ασία προκάλεσε την αντιπαλότητα των Βενετών της Κρήτης και των Ιωαννιτών Ιπποτών της Ρόδου · η αντιπαλότητα αυτή έκανε τη διαβίωση στην περιοχή επικίνδυνη και, μέχρι το 1390, ο κοσμικός πληθυσμός αναγκάστηκε να μετακινηθεί στην Κρήτη για να γλιτώσει.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και πιο συγκεκριμένα τον Αύγουστο του 1454, ο Μωάμεθ ο Πορθητής εξέδωσε φιρμάνι που επικύρωνε τα περισσότερα προνόμια που είχαν παραχωρήσει τη Μονή οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Με την επικράτηση των Ιωαννιτών έναντι των Οθωμανών το 1480 η Πάτμος πέρασε υπό την προστασία των Ιπποτών.

Τελικά, το 1537 η Πάτμος θα αναγνωρίσει την κυριαρχία των Οθωμανών. Η επικράτησή τους στην ανατολική Μεσόγειο επέφερε μια ειρηνική περίοδο που επέτρεψε στη Μονή να ευημερήσει. Εργάτες επέστρεψαν στο νησί και σύντομα αναπτύχθηκε σημαντική εμπορική δραστηριότητα. Θεωρείται πως ήταν τον 16ο αιώνα που το κοινοβιακό σύστημα της Μονής άλλαξε σε ιδιόρρυθμο, επιτρέποντας στους μοναχούς να διαβιούν και να απασχολούνται ατομικά. Τότε περίπου, πέρα από τη μεγάλη Μονή του Αγίου Ιωάννου άρχισαν ιδρύονται και να λειτουργούν και γυναικείες μονές. Πρώτη, ιδρύθηκε στο τέλος του 16ου αιώνα η Ιερά Μονή Άγια των Αγίων. Ακολούθως, το 1607, ιδρύθηκε από τον ηγούμενο της μεγάλης Μονής Παρθένιο Παγκώστα η Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής.

Η ευημερία της Πάτμου τραυματίστηκε σοβαρά το 1659, όταν κατά τον Ε΄ Βενετοτουρκικό πόλεμο, ο Βενετός ναύαρχος Μοροζίνι επιτέθηκε στο νησί προκαλώντας μεγάλες καταστροφές στον οικισμό της Χώρας, αλλά αφήνοντας σχεδόν ανέπαφη τη μεγάλη Μονή. Χρειάστηκαν περίπου 40 χρόνια για να ανακάμψει το νησί μετά από αυτή την επίθεση.

Το 1713 ο άγιος Μακάριος Καλογεράς, ένας Πάτμιος ιερομόναχος που είχε σταλεί να σπουδάσει στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, αποφάσισε να επιστρέψει στην πατρίδα του και να ιδρύσει την Πατμιάδα Σχολή, ένα από τα πλέον σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα της εποχής του, οι απόφοιτοί της οποίας εξαπλώθηκαν στις ελληνικές κοινότητες ολόκληρης της Ευρώπης, τονώνοντας τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία.

Το 1715 το Οικουμενικό Πατριαρχείο παραχωρεί στον Καθηγούμενο της Μονής του Αγίου Ιωάννου το προνόμιο του Πατριαρχικού Εξάρχου, επιτρέποντάς του να διοικεί την τοπική εκκλησία ως επίσκοπος εξ ονόματος του Οικουμενικού Πατριάρχη.

Ο Πάτμιος έμπορος Εμμανουήλ Ξάνθος ήταν ένας από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας και το πιο γνωστό παράδειγμα της συμμετοχής της Πάτμου στην Ελληνική Επανάσταση. Δεν ήταν όμως ο μόνος. Ο λαός της Πάτμου συμμετείχε ηθικά και υλικά στην Επανάσταση, όμως η συνθήκη της Κωνσταντινούπολης το 1832 άφηνε την Πάτμο υπό οθωμανικό έλεγχο. Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν χρόνια παρακμής και φτώχειας. Οι κάτοικοι της Πάτμου άρχισαν να μεταναστεύουν, η Πατμιάδα Σχολή εγκαταλείφθηκε και η Μονή μαράζωνε.

Όταν το 1912 οι Ιταλοί κατέλαβαν τα Δωδεκάνησα, οι νησιώτες τους είδαν ως απελευθερωτές. Όμως σύντομα οι ελπίδες τους διαψεύστηκαν. Μετά την άνοδο του φασιμού στην Ιταλία, οι νέοι κατακτητές ακολούθησαν μια πολιτική εξιταλισμού των νησιών. Ένα από τα πιο ακραία μέτρα τους ήταν η απαγόρευση διδασκαλίας της Ελληνικής γλώσσας. Σε όλα τα Δωδεκάνησα οι κληρικοί της Ελληνορθόδοξης εκκλησίας προσέφεραν τεράστιο πνευματικό, αλλά και εθνικό έργο, αναβιώνοντας το κρυφό σχολειό · χρησιμοποιώντας το πρόσχημα της κατήχησης δίδασκαν στα παιδιά την Ελληνική γλώσσα μέσα από τα ιερά κείμενα της εκκλησίας. Στην Πάτμο το έργο αυτό ανέλαβε ο πρώην ηγούμενος της μεγάλης Μονής, Αμφιλόχιος Μακρής, καθώς το 1937 ίδρυσε τη γυναικεία Μονή Ευαγγελισμού Μητρός Ηγαπημένου που λειτουργούσε ως κρυφό σχολειό. Η Γερμανική Κατοχή διήρκεσε από τα τέλη του 1943 ως το Μάιο του 1945 και ο τόπος γνώρισε την απόλυτη οικονομική εξαθλίωση. Μετά από μια διετή περίοδο Βρετανικής διοίκησης τα Δωδεκάνησα ενσωματώθηκαν στο Ελληνικό κράτος.

Από το 1947 ξεκινά μια νέα εποχή. Η Πατμιάδα Σχολή επαναλειτουργεί και ξεκινά μια περίοδος ανοικοδόμησης. Το 1981, η Βουλή των Ελλήνων κήρυξε την Πάτμο Ιερά Νήσο, ενώ στις 22-26 Σεπτεμβρίου 1995 στο Ιερό Σπήλαιο της Αποκάλυψης πραγματοποιήθηκαν πανορθόδοξες εκδηλώσεις για 1900 χρόνια από συγγραφή της Αποκάλυψης του Ιωάννη, με τη συμμετοχή όλων των Ορθοδόξων Πατριαρχών και των Αρχηγών των Αυτοκέφαλων Εκκλησιών. Το 1999 η Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, το Ιερό Σπήλαιο της Αποκάλυψης και ο οικισμός της Χώρας της Πάτμου εντάχθηκαν επισήμως στον κατάλογο μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Από την 24η Ιανουαρίου 2000 η Μονή του Αγίου Ιωάννου επανήλθε στο κοινοβιακό σύστημα, εφαρμόζοντας παλαιότερη απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατ' απαίτηση της αδελφότητας των μοναχών.

Στις μέρες μας η Ιερά Μονή της Πάτμου είναι πλήρως αναδιοργανωμένη. Διαθέτει βιβλιοθήκη και μουσείο, εργαστήρια συντήρησης εικόνων και χειρογράφων, ασχολείται με την έρευνα και πραγματοποιεί νέες εκδόσεις. Παράλληλα, πέρα από την Πατμιάδα Εκκλησιαστική Σχολή, έχει υπό την αιγίδα της φορείς όπως το Κέντρο Μέριμνας Οικογένειας και το Κέντρο Ορθοδόξου Πολιτισμού και Πληροφόρησης.

Ενορίες

Χώρα Πάτμου

1. Ιερός Καθεδρικός Ναός Μεγάλης Παναγίας
2. Ιερός Ναός Παναγίας Κοιμητηρίων
3. Ιερός Ναός Υπαπαντής του Κυρίου

Σκάλα Πάτμου

1. Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου
2. Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου

Νετιά Πάτμου

1. Ιερός Ναός Αποστόλου Θωμά

Κάμπος Πάτμου

1. Ιερός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου

Λειψοί

1. Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου

Αγαθονήσι

1. Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου

Αρκιοί

1. Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος

Μονές

Ανδρώες

1. Ιερά, Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Κοινοβιακή Μονή Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και Ευαγγελιστή

Γυναικείες

1. Ιερά Μονή Άγια των Αγίων
2. Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής
3. Ιερά Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Μητρός Ηγαπημένου

Αγιολογία

1. Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (26 Σεπτεμβρίου - 8 Μαΐου)
2. Οσίου Χριστόδουλου (16 Μαρτίου - 21 Οκτωβρίου)
3. Αποστόλου Θωμά (Κυριακή του Αντίπασχα - 6 Οκτωβρίου)
4. Αγίου Γερασίμου του Βυζαντίου (7 Απριλίου)
5. Αγίου Αντίπα, Επισκόπου Περγάμου (11 Απριλίου)
6. Αγίου Μακαρίου, του Νοταρά Αρχιεπισκόπου Κορίνθου (17 Απριλίου)
7. Οσιομάρτυρος Παχωμίου του Ρώσου (7 Μαΐου)
8. Αγίου Λεοντίου, Αρχιεπισκόπου Ιεροσολύμων (14 Μαΐου)
9. Αγίου Φιλίππου του Διακόνου (11 Οκτωβρίου)
10. Αγίου Μακαρίου του Καλογερά (19 Ιανουαρίου)
11. Ιερομάρτυρος Πλάτωνος του Αϊβαζίδου (21 Σεπτεμβρίου)
12. Σύναξις των εν Πάτμω Αγίων (Κυριακή μετά των Αγίων Πάντων)
13. Αγίου Θεοδώρου Νεομάρτυρος του Αλικαρνασσέως (4 Σεπτεμβρίου)
14. Οσίου Χαρίτωνος του Ομολογητού (28 Σεπτεμβρίου)
15. Αγίου Νεκταρίου, Πατριάρχου Κων/λεως (11 Οκτωβρίου)
16. Αγίου Νήφωνος του Κοινοβιάτου (28 Δεκεμβρίου)
17. Αγίου Ιερομάρτυρος Παρθενίου του Παρθενιάδη (5 Μαρτίου)
18. Αγίου Σάββα του εν Καλύμνω (7 Απριλίου)
19. Αγίου Γρηγορίου Ε΄ (10 Απριλίου)
20. Αγίου Γρηγορίου του Γραβανού (22 Απριλίου)
21. Αγίου Αποστόλου Ιακώβου (30 Απριλίου)
22. Αγίου Δωροθέου Αδριανουπόλεως (3 Ιουνίου)
23. Των εν Λειψώ Πέντε Οσιομαρτύρων (Α΄ Κυριακή μετά την 10ην Ιουλίου)
24. Αγίου Ιερομάρτυρος Ιερεμίου (23 Ιουλίου)
25. Αγίου Προχόρου του Διακόνου (28 Ιουλίου)

Πηγές

• Ιστότοπος της Ιεράς Μονής Πάτμου Αρχειοθετήθηκε 2014-05-28 στο Wayback Machine.
• Πληροφορίες για την Εξαρχία Πάτμου στον επίσημο ιστότοπο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Αρχειοθετήθηκε 2017-07-01 στο Wayback Machine.