Μιχαίας (βιβλίο)

βιβλίο της Βίβλου

Το Βιβλίο του Μιχαία είναι μέρος του βιβλίου των προφητών της Τανάκ (της ιουδαϊκής Βίβλου) και το τριακοστό τρίτο από τα 49 βιβλία της ορθόδοξης χριστιανικής Παλαιάς Διαθήκης, γραμμένο πιθανώς περί το 700 π.Χ.. Κατατασσόμενο στα προφητικά βιβλία της τελευταίας, και συγκεκριμένα στους «ελάσσονες» ή δευτερεύοντες προφήτες, καταγράφει τα λόγια του προφήτη Μιχαία (το όνομα στην εβραϊκή είναι Mikayahu, מִיכָיָ֫הוּ , και σημαίνει «ποιος είναι όπως ο Κύριος;»[2]) από το Βασίλειο του Ιούδα.[3] Το κείμενο εναλλάσσει ανακοινώσεις της μοίρας με εκφράσεις ελπίδας.[4] Ο Μιχαίας επικρίνει τους άδικους ηγέτες, υπερασπίζεται τα δικαιώματα των φτωχών κατά των πλούσιων και ισχυρών[5], και προσβλέπει σε έναν κόσμο ειρήνης, με κέντρο τη Σιών υπό την ηγεσία ενός νέου μονάρχη του οίκου του Δαυίδ.[6]

Μιχαίας
ΣυγγραφέαςΜιχαίας (προφήτης)
Τίτλοςמִיכָה
ΠροηγούμενοBook of Jonah και Αμώς[1]
ΕπόμενοΒιβλίο του Ναούμ και Book of Joel[1]
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Παρά το ότι το κείμενο του βιβλίου είναι σχετικώς σύντομο, περιλαμβάνει αρκετά στοιχεία, όπως θρήνο (α΄ 8-16, ζ΄ 8-10), την εμφάνιση του Θεού (α΄ 3-4), προσευχή με τη μορφή ύμνου (ζ΄ 14-20),[7] και ένα απόσπασμα που ξεχωρίζει (στ΄ 1-8): ο Θεός καταγγέλλει τον λαό του Ισραήλ για παραβίαση της συμφωνίας που συνάφθηκε στο όρος Σινά.[8]

Περιεχόμενα Επεξεργασία

Δομή Επεξεργασία

Στο ευρύτερο επίπεδο, το βιβλίο, που έχει επτά κεφάλαια, μπορεί να χωρισθεί σε τρία περίπου ίσα μέρη[9]:

  • την κρίση κατά των εθνών και των ηγετών τους
  • την αποκατάσταση της Σιών (κεφ. 4 και 5, που πιθανώς γράφηκαν κατά ή μετά τη βαβυλωνιακή αιχμαλωσία, όπως και το επόμενο)[10]
  • την καταγγελία του Κυρίου κατά του Ισραήλ και την έκφραση ελπίδας (κεφ. 6 και 7)

Μέσα σε αυτή τη δομή εντάσσεται μία σειρά προφητειών κρίσεως εναλλασσόμενων με υποσχέσεις αποκαταστάσεως[11]:

  • α΄1 Προοίμιο
  • α΄2 – β΄11 Προφητείες κρίσεως
  • β΄12 – β΄13 Προφητείες αποκαταστάσεως
  • γ΄1 – γ΄12 Προφητείες κρίσεως
  • δ΄1 – ε΄15 Προφητείες αποκαταστάσεως
  • στ΄1 – ζ΄6 Προφητείες κρίσεως
  • ζ΄7 – ζ΄20 Προφητείες αποκαταστάσεως

Υποενότητες Επεξεργασία

 
Παλούκωμα Ιουδαίων από Ασσύριους στρατιώτες (νεο-ασσυριακό ανάγλυφο)
  • Προοίμιο (α΄ 1): Κατά τον τύπο των προφητικών βιβλίων, ένας ανώνυμος συντάκτης μάς δίνει το όνομα του προφήτη, μία ένδειξη για την εποχή στην οποία αυτός προφήτευσε και την ταυτοποίηση των λεγομένων του ως «λόγον Κυρίου» (η λέξη «Κύριος» αποδίδει το όνομα του αληθινού Θεού στους Εβδομήκοντα), μία δήλωση αυθεντικότητας και εγκυρότητας.[12] Η Σαμάρεια και η Ιερουσαλήμ αποτελούν τους κύριους τόπους στους οποίους εστιάζει ο προφήτης.[13]
  • Κρίση κατά της Σαμαρείας (α΄ 2-7): Με βάση αρχαίες παραδόσεις για την περιγραφή μιας θεοφανείας (εμφανίσεως του Θεού) ο προφήτης περιγράφει την κάθοδο του Κυρίου για να τιμωρήσει τη Σαμάρεια, της οποίας οι αμαρτίες είναι η ειδωλολατρία και η οικονομική αδικία.[10]
  • Προειδοποιήσεις στις πόλεις του Ιούδα (α΄ 8 – α΄ 16): Η Σαμάρεια έχει πέσει, η Ιουδαία έχει σειρά. Ο Μιχαίας προφητεύει την καταστροφή των μικρότερων πόλεών της (συγκεκριμένα την εισβολή του Σενναχειρείμ το 701 π.Χ.). Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη λογοτεχνική τεχνική της παρονομασίας, που συσχετίζει την ονομασία των κύριων ονομάτων με τα γενόμενα. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι του Beth-le-aphrah (το όνομα της κώμης σημαίνει «οίκος της σκόνης») εντέλλονται να «κυλιστούν στη σκόνη». Οι παρονομασίες αυτές χάνονται στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα.[14]
  • Αποκήρυξη της καταχρήσεως εξουσίας (β΄ 1-5): Ο προφήτης κατηγορεί όσους υφαρπάζουν τους αγρούς και τα σπίτια των άλλων. Η υφαρπαγή ίσως γινόταν, εκτός από τη συσσώρευση πλούτου, στα πλαίσια της στρατιωτικοποιήσεως της περιοχής για την αντιμετώπιση της αναμενόμενης ασσυριακής εισβολής.[14]
  • Απειλές κατά του προφήτη (β΄ 6-11): Ο προφήτης προειδοποιείται να μην προφητεύει. Απαντά ότι οι κυβερνώντες βλάπτουν τον λαό του Θεού και θέλουν να ακούν μόνο αυτούς που εκθειάζουν τις αρετές του οίνου.[14]
  • Μία επαγγελία (β΄ 12-13): Αυτοί οι στίχοι αναφέρονται στην περίοδο μετά την εκπλήρωση των προφητειών της τιμωρίας, όταν ο Ισραήλ έχει ήδη διασκορπισθεί στην ξενητειά.[14]
  • Κρίση των αρχόντων της Ιερουσαλήμ (γ΄ 1-4): Οι ηγέτες του Ισραήλ κατηγορούνται ότι συσσωρεύουν πλούτο σε βάρος των φτωχών, με κάθε μέσο. Η μεταφορά της σάρκας που αποσπάται από τα οστά δείχνει το σημείο που θα έφθαναν οι άρχουσες τάξεις και οι κοσμικοί προκειμένου να αυξήσουν κι άλλο τα πλούτη τους. Οι προφήτες είναι διεφθαρμένοι, αναζητώντας το προσωπικό τους κέρδος. Οι ηγέτες της Ιερουσαλήμ νομίζουν πως ο Θεός θα είναι πάντοτε μαζί τους, αλλά ο Θεός θα είναι με τον λαό και η Ιερουσαλήμ θα καταστραφεί.[15]
  • Η μελλοντική ελπίδα για τη Σιών (δ΄ 1-5): Αυτό το τμήμα αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη και είναι σχεδόν ταυτόσημο με τους στίχους του Ησαΐα β΄ 2-4: Η Σιών (εδώ με την έννοια του Ναού του Σολομώντος) θα ξαναχτιστεί, αλλά από τον Θεό, και όχι στη βάση βίας και διαφθοράς, αλλά από την επιθυμία της γνώσεως των εντολών του Θεού. Τα έθνη θα μετατρέψουν τα ξίφη τους σε αλέτρια και «τα δόρατα αὐτῶν εἰς δρέπανα», και θα ζήσουν ειρηνικά.[16]
  • Περαιτέρω υποσχέσεις στη Σιών (δ΄ 6-7): Αυτή είναι μία ακόμη μεταγενέστερη προσθήκη, που υπόσχεται ότι η Σιών θα απολαύσει και πάλι την παλιά της ανεξαρτησία και δύναμη.[16]
  • Απαλλαγή από την κυριαρχία της Βαβυλώνας (δ΄ 8 – ε΄ 1): Οι ομοιότητες με τους στίχους του Ησαΐα μα΄ 15-16 και οι αναφορές στη Βαβυλώνα υποδεικνύουν την εποχή συγγραφής αυτού του τμήματος, αν και δεν είναι σαφές αν υπονοείται μία εποχή κατά τη διάρκεια ή μετά την πολιορκία του 586 π.Χ.. Παρά τις δοκιμασίες, ο Θεός δεν θα εγκαταλείψει τον λαό Του.[16]
  • Ο υποσχημένος ηγέτης από τη Βηθλεέμ (ε΄ 1-14): Αυτό το απόσπασμα χρονολογείται από τους περισσότερους ειδικούς στα χρόνια της Μετοικεσίας της Βαβυλώνος.[17] Παρά το ότι το προηγούμενο κεφάλαιο (9-10) μνημονεύει την έλλειψη βασιλέως στη Σιών, το πέμπτο κεφάλαιο προφητεύει τον ερχομό του Μεσσία, ο οποίος θα γεννηθεί στη Βηθλεέμ, την παραδοσιακή κοιτίδα της δαυιδικής μοναρχίας. Η Ασσυρία θα χτυπηθεί και η τιμωρία του Ισραήλ θα οδηγήσει στην τιμωρία των Εθνών.[18]
  • Καταγγελία της διαθήκης (στ΄ 1-5): Ο Κύριος κατηγορεί τον Ισραήλ (τον λαό του Ιούδα) ότι παραβίασε τη συμφωνία του μαζί Του, από έλλειψη δικαιοσύνης και τιμιότητας, κατά το παράδειγμα των βασιλέων του (Βόρειο Βασίλειο)[19]
  • Ο Νόμος και η λατρεία (στ΄ 6-8): Ο Μιχαίας ομιλεί εδώ εξ ονόματος της κοινότητας, ερωτώντας τι θα πρέπει να πράξουν προκειμένου να επιστρέψουν στο πλευρό του Θεού. Στη συνέχεια απαντά ο ίδιος, αναφέροντας πως ο Θεός απαιτεί μόνον «να είναι δίκαιοι, να αγαπούν το έλεος και να πορεύονται με ταπεινότητα μαζί Του». Κηρύσσει έτσι ότι οι θυσίες ολοκαυτωμάτων ζώων, αλλά και ανθρώπων (που πιθανώς γίνονταν στο Βασίλειο του Ιούδα επί βασιλείας Οχοζία και Μανασσή) δεν είναι απαραίτητες για τον Θεό.[20]
  • Η αγία πόλη ως τόπος ανομίας (στ΄ 9-16): Η πόλη επιπλήττεται για τις ανήθικες εμπορικές πρακτικές της.
  • Θρήνος (ζ΄ 1-7): Αυτοί είναι οι πρώτοι στίχοι στο βιβλίο που είναι γραμμένοι στο πρώτο πρόσωπο, αλλά το εάν προέρχονται από τον ίδιο τον Μιχαία αμφισβητείται. Γράφει ότι η τιμιότητα έχει εξαφανισθεί και οι οικογένειες είναι πλήρεις αντιδικιών.[21]
  • Ωδή της πεπτωκυΐας Ιερουσαλήμ (ζ΄ 8-10): Ο πρωτοπρόσωπος λόγος συνεχίζεται, αλλά τώρα είναι η αγία πόλη που μιλά. Αναγνωρίζει ότι η καταστροφή της είναι η αντάξια τιμωρία της από τον Θεό. Η αναγνώριση παρέχει υπόβαθρο για ελπίδα ότι ο Θεός είναι ακόμη με το μέρος της.[21]
  • Προφητεία αποκαταστάσεως (ζ΄ 11-13): Δίνεται υπόσχεση στην Ιερουσαλήμ ότι θα ξαναχτισθεί και ότι η ισχύς της θα είναι μεγαλύτερη από ποτέ άλλοτε (μία αντιθετική εικόνα με το όραμα της ειρήνης στο δ΄ 1-5).[21]
  • Μια προσευχή για τη μελλοντική ευδοκίμηση (ζ΄ 14-17): Η διάθεση μεταλλάζει από την αίτηση για ισχύ σε ευγνώμονα θαυμασμό για το έλεος του Θεού.[21]

Ιστορικό πλαίσιο και συγγραφή Επεξεργασία

 
Ρωσική ορθόδοξη εικόνα του Προφήτη Μιχαία από τον 18ο αιώνα

Ιστορικό πλαίσιο Επεξεργασία

Ο πρώτος στίχος του βιβλίου προσδιορίζει τον προφήτη ως «Μιχαία του Μορεσήθ» (μια κώμη ή χωριό στη νότια Ιουδαία) και γράφει ότι έζησε κατά τις βασιλείες των Ιωθάμ, Άχαζ και Εζεκία, δηλαδή περίπου κατά το δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ.[10].

Η δράση του Μιχαία αντιστοιχεί στην εποχή κατά την οποία, μετά από μακρά περίοδο ειρήνης, ο Ισραήλ και οι άλλοι λαοί της περιοχής τέθηκαν υπό την αυξανόμενη πίεση της επιθετικής και ταχέως επεκτεινόμενης Αυτοκρατορίας των Ασσυρίων. Μεταξύ του 734 και του 727 π.Χ. ο Τιγκλάθ Πιλεσέρ Γ΄ διεξήγε σχεδόν ετησίως εκστρατείες στην Ιουδαία, καθιστώντας τις πόλεις του Ισραήλ, του Ιούδα και των Φιλισταίων υποτελείς, δεχόμενος φόρους από την Αμμών, τη Μωάβ και την Εδώμ, και απορροφώντας τη Δαμασκό (το βασίλειο των Αραμαίων) στην Ασσυριακή Αυτοκρατορία.[22] Μόλις γνωστοποιήθηκε ο θάνατος του Τιγκλάθ Πιλεσέρ, το βόρειο Βασίλειο του Ισραήλ επαναστάτησε, με αποτέλεσμα αντεπίθεση των Ασσυρίων και την καταστροφή της πρωτεύουσας Σαμάρειας το 721, μετά από πολιορκία τριών ετών.[10] Ο Μιχαίας στο α΄ 2-7 ερμηνεύει αυτό το ιστορικό γεγονός: Η Σαμάρεια, γράφει, καταστράφηκε από τον Θεό εξαιτίας των αμαρτιών της ειδωλολατρίας, της καταπιέσεως των φτωχών και της καταχρήσεως εξουσίας.[10] Οι ασσυριακές επιθέσεις στο βόρειο βασίλειο του Ισραήλ οδήγησαν σε ροές προσφύγων στο Βασίλειο του Ιούδα, οι οποίες θα αύξησαν τις κοινωνικές πιέσεις και εντάσεις, ενώ ταυτοχρόνως οι αρχές στην Ιερουσαλήμ ήταν υποχρεωμένες να επενδύουν τεράστια ποσά σε αμυντικές δαπάνες.[9]

Οι Ασσύριοι επιτέθηκαν στο Βασίλειο του Ιούδα το 701 π.Χ. από την ακτή και τη Σεφελά, τη συνοριακή περιοχή που περιελάμβανε το χωριό του Μιχαία, όπως επίσης και τη Λαχίδα, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του Ιούδα. Αυτή η εξέλιξη αποτελεί το υπόβαθρο των στίχων α΄ 8-16, όπου ο Μιχαίας προειδοποιεί τις πόλεις για την επερχόμενη καταστροφή (η Λαχίς αναφέρεται ξεχωριστά ως «αρχηγός της αμαρτίας», κατηγορούμενη για τις διεφθαρμένες πρακτικές τόσο της Σαμαρείας, όσο και της Ιερουσαλήμ). Στους στ. β΄ 1-5 ο προφήτης καταγγέλλει την αρπαγή γης και οικιών.

Συγγραφή Επεξεργασία

Ορισμένοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι μόνο τα τρία πρώτα κεφάλαια του Μιχαία γράφτηκαν από τον ίδιο ή βασίζονται στα λόγια του.[10] Το υπόλοιπο υλικό είναι μεταγενέστερο και προέρχεται από την εποχή μετά την ανοικοδόμηση του Ναού το 515 π.Χ., έτσι ώστε οι αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. φαίνεται να είναι τα χρόνια στα οποία ολοκληρώθηκε το βιβλίο.[23] Το πρώτο στάδιο της συγγραφής ήταν η συλλογή και η συναρμογή κάποιων προφορικών λόγων του πραγματικού Μιχαία (η ύλη των κεφ. α΄ ως γ΄), όπου ο προφήτης επιτίθεται σε όσους κάνουν περιουσίες με την καταπίεση και παρουσιάζει την εισβολή των Ασσυρίων στο Βασίλειο του Ιούδα ως τιμωρία Κυρίου για τους διεφθαρμένους ηγέτες του Βασιλείου, προφητεύοντας ότι ο Ναός θα καταστραφεί.[24] Η προφητεία αυτή δεν εκπληρώθηκε κατά την εποχή του Μιχαία, αλλά εκατό χρόνια αργότερα, όταν η χώρα αντιμετώπισε τους Βαβυλώνιους και οι προφητείες του Μιχαία επεκτάθηκαν ώστε να ταιριάζουν στη νέα κατάσταση.[25] Ακόμα αργότερα, όταν η Ιερουσαλήμ κυριεύθηκε από τους Βαβυλώνιους, το βιβλίο αναθεωρήθηκε και επεκτάθηκε και άλλο, ώστε να αντανακλά τις περιστάσεις της εξορίας και της κοινότητας μετά την εξορία.[26]

Θεματικές Επεξεργασία

Ο Μιχαίας διατρέχει το μέλλον των εβραϊκών βασιλείων μετά τη Βαβυλωνιακή Αιχμαλωσία. Παρόμοια με τον Ησαΐα, το βιβλίο περιέχει ενόραση της τιμωρίας του Ισραήλ και της δημιουργίας ενός «υπολείμματος», κάτι που θα ακολουθηθεί από μία παγκόσμια ειρήνη με κέντρο τη Σιών, υπό την ηγεσία ενός νέου μονάρχη από τον Οίκο του Δαυίδ. Ο λαός πρέπει να είναι δίκαιος, να στραφεί προς τον Κύριο και να περιμένει το τέλος της τιμωρίας του. Ωστόσο, ενώ ο Ησαΐας οραματίζεται τον Ισραήλ να ενώνεται με «τα έθνη» υπό τη βασιλεία του Κυρίου, ο Μιχαίας προσβλέπει στην κυριαρχία του Ισραήλ επί των άλλων εθνών. Στον βαθμό που ο Μιχαίας εμφανίζεται να παίρνει υλικό και να ξαναδουλεύει μέρη του Ησαΐα, φαίνεται να έχει σχεδιασθεί, τουλάχιστον μερικώς, για να παράσχει μία αντίστιξη σε αυτό το μεγαλύτερο σε έκταση βιβλίο.[6]

Αναφορές στην Καινή Διαθήκη Επεξεργασία

Στην Καινή Διαθήκη, το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον παραθέτει το απόσπασμα του Βιβλίου του Μιχαία που αναφέρεται στη γέννηση του Μεσσία στη Βηθλεέμ:

οὕτως γὰρ γέγραπται διὰ τοῦ προφήτου· Καὶ σύ, Βηθλέεμ γῆ Ἰούδα, οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν Ἰούδα· ἐκ σοῦ γὰρ ἐξελεύσεται ἡγούμενος, ὅστις ποιμανεῖ τὸν λαόν μου τὸν Ἰσραήλ (Ματθ. β΄ 5-6 / Μιχ. ε΄ 1)

Επίσης, στο ίδιο Ευαγγέλιο, ο Ιησούς παραφράζει στίχο του Μιχαία όταν προειδοποιεί ότι οικογένειες θα διχαστούν εξαιτίας του:

ἦλθον γὰρ διχάσαι ἄνθρωπον κατὰ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ καὶ θυγατέρα κατὰ τῆς μητρὸς αὐτῆς καὶ νύμφην κατὰ τῆς πενθερᾶς αὐτῆς, καὶ ἐχθροὶ τοῦ ἀνθρώπου οἱ οἰκιακοὶ αὐτοῦ. (Ματθ. ι΄ 35-36 / Μιχ. ζ΄ 6)


Παραπομπές Επεξεργασία

  1. 1,0 1,1 «Ἡ μετάφρασις τῶν Ἑβδομήκοντα» (Jewish Koine Greek)
  2. Mays (1976), σελ. 1
  3. Limburg (1988), σελ. 160
  4. Limburg (1988), σελ. 159
  5. King (1988), σσ. 27-28
  6. 6,0 6,1 Sweeney (2000), σσ. 341–342
  7. Coogan (2009), σελ. 284
  8. Coogan (2009), σελ. 265
  9. 9,0 9,1 King (1988), σελ. 27
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Rogerson (2003), σελ. 703
  11. Coogan (2009)
  12. Ben Zvi (2000), σελ. 13
  13. Sweeney (2000), σελ. 343
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 Rogerson (2003), σελ. 704
  15. Rogerson (2003), σσ. 704–705
  16. 16,0 16,1 16,2 Rogerson (2003), σελ.705
  17. Rogerson (2003), σσ. 705–706
  18. Sweeney (2000), σελ. 387
  19. Sweeney (2000), σελ. 395
  20. King (2006), σσ. 1246-1247
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 Rogerson (2003), σελ. 707
  22. King (1988), σσ. 31-33
  23. Mays (1976), σελ. 21
  24. Mays (1976), σελ. 23
  25. Mays (1976), σσ. 24-25
  26. Mays (1976), σελ. 30

Βιβλιογραφία Επεξεργασία

  • Ben Zvi, Ehud: Micah, Eerdmans 2000, ISBN 9780802845993
  • Bromley, G.W.: «Book of Micah» στην International Standard Bible Encyclopedia, William B. Erdmans Publishing Co., Grand Rapids 1986
  • Freedman, David N. (επιμ.): «Book of Micah» στο The Anchor Bible Dictionary, τόμ. 4, Doubleday, Νέα Υόρκη 1992
  • «Book of Micah» Αρχειοθετήθηκε 2015-09-06 στο Wayback Machine., Forward Movement Publications, Cincinnati, Ohio, 2007
  • Hailey, Homer: A Commentary on the Minor Prophets, Baker Book House, Grand Rapids 1973
  • Limburg, James: Hosea-Micah, Westminster John Knox Press, 1988, ISBN 9780664237578
  • Mays, James L.: Micah, Westminster John Knox Press, 1976, ISBN 9780664208172
  • McKeating, Henry Engel: The Books of AMOS, HOSEA, AND MICAH, the Syndics of the Cambridge University Press, Νέα Υόρκη 1971
  • Rogerson, John W.: «Micah» στο James D.G. Dunn, John William Rogerson: Eerdmans Bible Commentary, Eerdmans, 2003, ISBN 9780802837110
  • Sweeney, Marvin A.: The Twelve Prophets, Liturgical Press, 2000, ISBN 9780814650912.
  • Βαμβακάς, Ιωάννης Γ.: Οι δώδεκα μικροί προφήτες κατά τους εβδομήκοντα (Ο΄), τόμ. 1: Ωσηέ, Αμώς, Μιχαίας, Ιωήλ, Οβδίας, Ιωνάς, εκδ. «Παρασκήνιο», Αθήνα 1995, ISBN 978-960-7107-40-4.
  • Παπαδόπουλος Μ. Νικόλαος, Το βιβλίο του προφήτη Μιχαίου, εκδόσεις: Έννοια, Αθήνα 2008, ISBN 978-960-6835-01-8.
  • Χαστούπης, Αθανάσιος Π.: Αμώς, Μιχαίας, Άσμα, Θρήνοι και Εκκλησιαστής: Μετάφρασις εκ του εβραϊκού μετά κριτικήν αποκατάστασιν. Ιδιωτική Έκδοση, Αθήναι 1975
  • Χαστούπης Αθανάσιος, Τὸ βιβλίον τοῦ Μιχαίου, περιοδικό Θεολογία, τόμος ΝΗ', τεύχος 2, Αθήνα 1987, σελ. 233-248.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία