Μπέρτους φαν Λιρ

Ο Μπέρτους ή Λαμπέρτους φαν Λίρ (ορθότερη προφορά στα ολλανδικά φαν Λίιρ) (Bertus ή Lambertus van Lier, Ουτρέχτη 10 Σεπτεμβρίου 1906 – Ρόντεν 14 Φεβρουαρίου 1972) ήταν Ολλανδός συνθέτης, αρχιμουσικός και ελληνιστής του 20ού αιώνα. Ήταν, επίσης, διακεκριμένος μουσικολόγος, δημοσιογράφος και μεταφραστής.

Μπέρτους φαν Λιρ
Ο Φαν Λιρ με την βασίλισσα Βεατρίκη της Ολλανδίας, κατά την απονομή του Βραβείου «Μαρτίνους Νέιχοφ», το 1955
Γέννηση	10  Σεπτεμβρίου 1906
Θάνατος	14  Φεβρουαρίου 1972
Χώρα πολιτογράφησης	Βασίλειο των Κάτω Χωρών
Ιδιότητα	μεταφραστής, δημοσιογράφος, διευθυντής ορχήστρας, συνθέτης, συγγραφέας και μουσικολόγος
Σύζυγος	L. van Lier Steffens
Βραβεύσεις	Martinus Nijhoff Vertaalprijs (1955)

Βιογραφικά στοιχεία

Ο φαν Λιρ γεννήθηκε στην Ουτρέχτη της Ολλανδίας, το 1906. Έλαβε την πρώτη μουσική του εκπαίδευση (βιολοντσέλο και θεωρητικά) σε ηλικία 8 ετών. Ως φοιτητής στο Κρατικό Γυμνάσιο της Ουτρέχτης ενασχολήθηκε σοβαρά με ανέβασμα παραστάσεων αρχαίων ελληνικών τραγωδιών. Μάλιστα, για μία από αυτές, ο μετέπειτα καθηγητής του στη σύνθεση, Β. Πάιπερ (Willem Pijper), είχε συνθέσει τη σκηνική μουσική. Μετά την αποφοίτησή του, ο φαν Λιρ, μελέτησε βιολοντσέλο με τον Μ.Ο. ντε Κάστρο (Max Oróbio de Castro) στο Ωδείο του Άμστερνταμ και, παράλληλα, σύνθεση με τον προαναφερθέντα Β. Πάιπερ, από το 1926 μέχρι το 1932. Ο Πάιπερ τον είχε επηρεάσει συνθετικά, και τον ανέδειξε σε σημαντικό τεχνίτη της αντίστιξης και της πολυρρυθμίας. Το 1933 περάτωσε τις σπουδές του στα μαθήματα διεύθυνσης ορχήστρας υπό τον Χ. Σχέρχεν (Hermann Scherchen) στο Στρασβούργο.

Το 1938 έγινε καθηγητής σύνθεσης στο Κρατικό Ωδείο της Ουτρέχτης, το 1945 στο Ωδείο του Ρότερνταμ και, το 1953, στο Μουσικό Λύκειο του Άμστερνταμ. Ανάμεσα στους μαθητές του περιλαμβάνονταν οι Ρ. Χέπενερ (Robert Heppener) και Μ. Μπέρμαν (Bart Berman). Λόγω της εβραϊκής καταγωγής του, ο φαν Λιρ αναγκάστηκε να αποσυρθεί από τα μουσικά δρώμενα, λίγο μετά τη γερμανική κατοχή τον Μάιο του 1940 και, αργότερα, να κρυφτεί σε μυστικά καταφύγια (onderduiker) για να ξεφύγει από τους διώκτες του. Μετά την Απελευθέρωση ήταν τακτικός, φιλοξενούμενος μαέστρος σε διάφορες παραστάσεις που έδιναν μεγάλες ορχήστρες, συμπεριλαμβανομένης της φημισμένης Κοντσέρτχεμπαου (Concertgebouw Orchestra) και σε διάφορες ραδιοφωνικές ορχήστρες. Ως διευθυντής ορχήστρας, έγινε περισσότερο γνωστός για τις ετήσιες παραστάσεις των Κατά Ματθαίον Παθών του Μπαχ, με ειδική ορχήστρα για το έργο και τον διάσημο τενόρο Π. Πίαρς (Peter Pears), ως Eυαγγελιστή. Μετά από πρόσκληση του Μπέντζαμιν Μπρίτεν διηύθυνε το συγκεκριμένο έργο στο Φεστιβάλ του Άλντεμπουργκ, το 1950. Ο φαν Λιρ ήταν από τους πρώτους που παρουσίαζε τα Πάθη του Μπαχ με μικρό σύνολο και, ως εκ τούτου, υπήρξε πρωτοπόρος της αυθεντικής ορχηστρικής απόδοσης. Στο Φεστιβάλ της Ολλανδίας, το 1956, διηύθυνε την Ολλανδική Ορχήστρα Δωματίου.

Για πολλά χρόνια, ο φαν Λιρ, έγραφε πληροφορίες και κριτικές πριν τον πόλεμο, στις εφημερίδες Utrechts Nieuwsblad και Algemeen Handelsblad και, μετά τον πόλεμο -μέχρι το 1960- για την εφημερίδα Het Parool. Επίσης, μετέφρασε δύο τραγωδίες του Σοφοκλή, τις «Αίας» και «Αντιγόνη». Για την τελευταία, μάλιστα, πήρε το Βραβείο Μετάφρασης «Μαρτίνους Νέιχοφ» (Martinus Nijhoff Vertaalprijs), ως την καλύτερη μετάφραση λογοτεχνικού έργου στα ολλανδικά, το 1955. Ο φαν Λιρ ανέβασε τα δύο αυτά έργα στη σκηνή και διατήρησε τους ρυθμούς των πρωτοτύπων.

Το 1960, ο φαν Λιρ αποδέχθηκε το διορισμό του, ως επικεφαλής επιστημονικού υπευθύνου της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Χρόνινγκεν, όπου δίδαξε μουσικολογία. Το 1964, του απονεμήθηκε τιμητικό διδακτορικό και, το 1966, διορίστηκε λέκτορας στο συγκεκριμένο ίδρυμα. Από το 1961 έως το 1971, διηύθυνε την Ορχήστρα Σπουδαστών Μπράγκι του Πανεπιστημίου (Groninger Studenten Muziekgezelschap) και την οδήγησε σε υψηλά επίπεδα απόδοσης. Μετά το 1968 ήταν άρρωστος και αδυνατούσε να συνθέσει. Πέθανε σε ηλικία 65 ετών στο σπίτι του, στο Ρόντεν του Ντρέντε. Ο πρώην μαθητής του, Ρόμπερτ Χέπενερ, στην επιμνημόσυνη ομιλία του, στο Πανεπιστήμιο του Γκρόνινγκεν, τον απεκάλεσε Homo Universalis.

Μουσική και μουσικολογικά στοιχεία

Οι συνθέσεις του φαν Λιρ, χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα προσωπικό ιδίωμα, το οποίο αντικατοπτρίζεται στις πολυφωνικές γραμμές και στο «παιχνίδι» μεταξύ ρυθμού και μετρικής. Μάλιστα, η εναρκτήρια ομιλία του, όταν διορίστηκε λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Χρόνινγκεν (1966) είχε τίτλο «Ρυθμός και Μετρική». Αν θεωρηθεί ότι, μπορεί να είχε υπάρξει έντονη επίδραση στα έργα του από κάποιον συνθέτη, αυτός ήταν με βεβαιότητα ο Μπαχ, του οποίου το έργο γνώριζε πολύ καλά. Αυτή η επιρροή αποτυπώνεται, μεταξύ άλλων, στο -κατά πολλούς αριστούργημά του- Άσμα Ασμάτων (Het Hooglied, 1948) πάνω στο κείμενο της Βίβλου. Στο έργο του Κατά Ματθαίον Πάθη, ο Μπαχ σημειώνει ένα απόσπασμα από το «Άσμα Ασμάτων» της Βίβλου, από όπου ο φαν Λιρ αντλεί έμπνευση για τον τίτλο του δικού του έργου.

Ο φαν Λιρ επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον για τη φωνητική μουσική. Έγραψε τραγούδια (με πιάνο, μικρά σύνολα ή ορχήστρα) και χορωδιακή μουσική (a cappella ή με ορχήστρα). Επιπλέον, συνέθεσε διάφορα έργα μουσικής δωματίου, μουσική για το θέατρο, συμφωνική μουσική, κ.α. Στο έργο του Divertimento facile «Εύκολο Ντιβερτιμέντο», η λέξη «εύκολο» αναφέρεται στη δυνατότητα αποδοχής από το ακροατήριο, και όχι στους ερμηνευτές. Στο έργο του μπορούν να αναγνωριστούν στοιχεία από πρώιμες και μεταγενέστερες μουσικές περιόδους. Ειδικά, οι μεταπολεμικές του συνθέσεις εσωτερικεύονται και, συχνά, εμποτίζονται από μυστικιστικό περιεχόμενο.

Κυριότερα έργα

Ορχήστρα

• Συμφωνία αρ. 1 (1928)
• Συμφωνία αρ. 2 (1930)
• Συμφωνία αρ. 3 (σε 1 μέρος) (1939, αναθ. 1945)
• Κάθαρσις (Katharsis, 1945), συμφωνική μουσική μπαλέτου (για τη Σόνια Γκάσκελ)
• Κοντσέρτο για φαγκότο (1950)
• Συμφόνια (Symfonia, η επονομαζόμενη 4η Συμφωνία, 1954)
• Εύκολο Ντιβερτιμέντο (Divertimento Facile, 1957)
• Μουσική κοντσερτάντε για βιολί, όμποε και ορχήστρα (1959)
• Βασιλική Εισαγωγή και Εορταστική Συμφωνία (Intrada Real e Sinfonia Festiva, 1964)

Διάφορα

• Σονάτα για μια Κούκλα (Sonate pour une poupée, 1925), για πιάνο
• Κουαρτέτο εγχόρδων (1928-29)
• Σονατίνα αρ. 1 για πιάνο (1927)
• Σονατίνα αρ. 2 για πιάνο (1930)
• Σονάτα για βιολοντσέλο (1930-1)
• 2 ποιήματα του Ρονσάρ, για χορωδία (1931)
• Αίας, σκηνική μουσική πάνω στο έργο του Σοφοκλή (1932)
• 4 τραγούδια σε ποίηση Γ. Χ. Λέοπολντ (1933)
• Μικρή Σουίτα για βιολί και πιάνο (1935)
• Το Ντάικ (De Dijk), ντεκλαματόριο (declamatorium) πάνω σε κείμενο του Γ. Ένγκελμαν (1937)
• Άσμα Ασμάτων (Het Hooglied, 1949), για σολίστες S, T, B, χορωδία και ορχήστρα
• Αντιγόνη, σκηνική μουσική πάνω στο έργο του Σοφοκλή (1952)
• 4 Ολλανδικά Τετράστιχα, πάνω σε κείμενο του Π. Κ. Μπάουτενς, για μικτή χορωδία a capella (1956)
• 3 Αρχαία Περσικά Τετράστιχα, πάνω σε κείμενο του Π. Κ. Μπάουτενς, για σοπράνο, όμποε, φλάουτο και πιάνο (1958)
• Κάποτε (Eens), για φωνή τραγουδιστή και πιάνο (1966, επεξεργασία από τον Χ. Χένκεμανς για 4 φωνές τραγουδιστών και 8 όργανα, 1972)

Βιβλιογραφία

• «Λεξικό Μουσικής και Μουσικών» (Dictionary of Music and Musicians) του George Grove, D.C.L (Oxford, 1880)
• Baker’s biographical dictionary of musicians, on line
• Rob. Eitner, Biographisch-bibliographisches Quellen-LexiKon, on line
• Kennedy, Michael Λεξικό Μουσικής της Οξφόρδης (Oxford University Press Αθήνα: Γιαλλέλης, 1989) ISBN 960-85226-1-7
• Γιώργος Λεωτσάκος, επιμέλεια λήμματος στην εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα», έκδοση 1991, τόμος 13, σ. 262
• Enciclopedia Bompiani-Musica, Milano (εκδ. ΑΛΚΥΩΝ, 1985)
• Eric Blom The New Everyman Dictionary of Music (Grove Weidenfeld, N. York, 1988)
• Philip H. Highfill, Jr.,Kalman A. Burnim,Edward A. Langhans: A biographical dictionary or actors, actresses, musicians, dancers, managers and other stage personnel in London, 1660-1800, Southern Illinois University 1973, vol. 1, p.127-8 (BDM)
• Paul Matthijs: In memoriam Bertus van Lier: 1906-1972. Uitgave van het Instituut voor muziekwetenschap der Rijksuniversiteit te Groningen, 1972.