Ο θάνατος του Διγενή (τραγωδία)

Ο θάνατος του Διγενή ή Χριστός Λυόμενος είναι η πέμπτη τραγωδία του Άγγελου Σικελιανού, η οποία γράφτηκε και δημοσιεύτηκε το 1947. Την ίδια χρονιά ο συνθέτης και φίλος του Άγγελου Σικελιανού Αλέκος Ξένος γράφει τα Χορικά – από την τραγωδία Ο θάνατος του Διγενή, σε δύο εκδοχές: α) για βαρύτονο και ορχήστρα εγχόρδων, β) για τενόρο, βαρύτονο, δίφωνο χορό ανδρών [T, Br] και ορχήστρα εγχόρδων. Την επόμενη χρονιά ολοκληρώνει μία ακόμα εκδοχή, γ) για ανδρική χορωδία (πλην των χορικών 6, για γυναικεία, και 9, για μικτή χορωδία) με συνοδεία από ταμπουράδες είτε λαούτα είτε πιάνο (βλ. σχετικά Μπουκουβάλας Διονύσης, «Κατάλογος έργων Αλέκου Ξένου (1912-1995)», Μουσικολογία 18, Εξάντας, Αθήνα, 2003, σσ. 165-207 και αναδημοσίευση στο Η αυτοβιογραφία και το αρχείο του Αλέκου Ξένου, Μουσείο Μπενάκη, σσ. 219-282). Το 1950, γράφει μουσική για το έργο ο Μάνος Χατζιδάκις, κατόπιν συνεργασίας με τον Σικελιανό. Κύριο θέμα του έργου είναι οι τελευταίες στιγμές του Διγενή Ακρίτα.

Ο Σικελιανός αντλεί από τον ακριτικό κύκλο την ιστορική ύλη ( δηλαδή τις τότε συνθήκες και κάποια ιστορικά πρόσωπα, όπως τους αυτοκράτορες Μιχαήλ Γ΄ και Βασίλειο Α΄ ) και την εικόνα του Διγενή, τον οποίο τοποθετεί ως αρχηγό μιας αιρετικής ομάδας Παυλικιανών πολεμιστών, προσαρμόζοντας και μεταπλάθοντας το ιστορικό υλικό σύμφωνα με τις δικές του δραματουργικές και ιδεολογικές επιδιώξεις (ιδίως τη σημασία που έχει ο τάφος του ήρωα κι άλλα σχετικά θέματα, όπως τα βλέπουμε απ’ την ακριτική εποποιία μεταπλασμένα).

Η τραγωδία αυτή, λόγω και της δεύτερης ονομασίας της, έχει σχετιστεί με το κατά πάσα πιθανότητα τρίτο μέρος της χαμένης προμηθεϊκής τριλογίας του Αισχύλου, Προμηθεύς Λυόμενος, με τον σικελιανικό Διγενή να αποκτά με αυτόν τον τρόπο τις αντίστοιχες συνδηλώσεις: ένας κοινωνικός αγωνιστής -επαναστάτης υπέρ του λαού και πολιτιστικός– ο Προμηθέας, προσφέρει στο ανθρώπινο γένος τον πολιτισμό κατ’ ουσίαν- ήρωας στο πρόσωπό του οποίου έχουμε τον συγκερασμό του Χριστού και του Προμηθέα, χωρίς να λείπουν κι απόψεις μελετητών που προτείνουν ως πρότυπο και τον Ηρακλή της αρχαίας τραγωδίας, αλλά και τον Οιδίποδα (κυρίως εν σχέσει προς το θέμα της μύησης του ήρωα και του θανάτου του –ως επιστροφή στη Μητέρα Γη). Γενικότερα η αρχαία τραγωδία - όχι μόνο η χαμένη προμηθεϊκή τριλογία - έχει χρησιμοποιηθεί από τον Σικελιανό για την απόδοση κι άλλων προσώπων μέσω μιας υπόρρητης σύνδεσής τους με χαρακτήρες του αρχαίου δράματος (Μιχαήλ Γ΄, μοναχός Ιλαρίων). Κέντρο του έργου έχει θεωρηθεί η σκηνή της ανόσιας μετάληψης του Διγενή (γενικότερα στο έργο ακυρώνονται με τρόπο «βλάσφημο» κάποια Ορθόδοξα σύμβολα –χαρακτηριστικό το παράδειγμα του σταυρού, που ζητείται η αλλαγή του συμβολισμού του από σύμβολο μαρτυρίου σε «δένδρο ζωής» εντός ενός φυσικού κάλλους αξεπέραστου, που είναι το σκηνικό θανάτου του Διγενή-, γεγονός εν μέρει προκύπτον κι από την ανάγκη κατάδειξης της αίρεσης από μέρους της παυλικιανής κάστας), η οποία καθορίζει αποφασιστικά τόσο τα προ αυτής (ως προετοιμασία γι’ αυτήν), όσο και τα μετά.

Βιβλιογραφία

• Σικελιανός, Η συνάντηση των Δελφών (τριάντα χρόνια από τον θάνατό του), «Ευθύνη»/Κείμενα της Μεθορίου 7, Αθήνα 1982.
• Θεόδωρος Ξύδης, Οι τραγωδίες του Σικελιανού, περ. Νέα Εστία, τ. 90, τχ. 1056, 1η Ιουλίου 1971, σ. 847-853.
• Μαντώ Μαλάμου, Τα προσωπεία του Διονύσου. Η «Θυμέλη» του Άγγελου Σικελιανού και το αρχαίο δράμα, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2014.