Σαλτουκίδες
| Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Οι Σαλτουκίδες (Αγγλικά: Saltukids, Τουρκικά: Saltuklu Beyliği) ήταν δυναστεία κυβερνητών ενός μπεηλικιού της Ανατολίας που ιδρύθηκε μετά τη Μάχη του Μαντζικέρτ με κέντρο το Ερζερούμ. Οι Σαλτουκίδες κυβέρνησαν την περίοδο 1071 έως 1202. Το μπεηλίκι ιδρύθηκε από τον εμίρη Αμπούλ Κάσιμ Σαλτούκ, έναν Τουρκομάνο διοικητή του σουλτάνου των Μεγάλων Σελτζούκων Αλπ Αρσλάν. Το μπεηλίκι αυτό έδωσε συχνές μάχες με το Βασίλειο της Γεωργίας για την ηγεμονία της περιοχής του Καρς. Το κέντρο του μπεηλικιού, το Ερζερούμ, είχε καταληφθεί από τους Βυζαντινούς στα 1077 με 1079, ενώ επίσης πολιορκήθηκε από τον Γεωργιανό βασιλιά Γεώργιο Γ΄ το 1184. Στο απόγειό του, το μπεηλίκι περιελάμβανε τις σημερινές επαρχίες Ερζερούμ και Μπαϋμπούρτ, επίσης τα εδάφη ανατολικά της πόλης Ερζιντζάν, το μεγαλύτερο τμήμα της επαρχίας Καρς, καθώς και τα εδάφη βόρεια των επαρχιών Αγρί και Μους.
Αναλυτικότερα, το 1071, οι Σελτζούκοι νίκησαν τους Βυζαντινούς στη μάχη του Μαντζικέρτ. Οι Σελτζούκοι ανέθεσαν κατόπιν στον Αμπούλ Κάσιμ Σαλτούκ την κατάκτηση της Ανατολίας. Αυτός κατέκτησε την αρμενική πόλη Θεοδοσιούπολη και ο σουλτάνος των Μεγάλων Σελτζούκων Αλπ Αρσλάν τον όρισε μπέη για να κυβερνήσει την περιοχή. Το 1080, η δυναστεία έκανε το Ερζερούμ (πρώην Θεοδοσιούπολη) πρωτεύουσά της. Το 1086, όταν πέθανε ο σουλτάνος του Ρουμ, Σουλεϊμάν, ο Αμπούλ Κάσιμ εξάσκησε το ρόλο του αντιβασιλέα μέχρι την ενηλικίωση του νέου σουλτάνου του Ρουμ, Κιλίτζ Αρσλάν Α΄. Ο τελευταίος βρισκόταν υπό αιχμαλωσία από τον Τουτούς, ιδρυτή της δυναστείας των Σελτζουκιδών στη Συρία. Ο Τουτούς ηττήθηκε από τους Βυζαντινούς, και έτσι διασώθηκε η δυναστεία των Σελτζούκων του Ρουμ. Με το θάνατο του σουλτάνου των Μεγάλων Σελτζούκων Μαλίκ Σαχ Α΄ το 1092, ο Κιλίτζ Αρσλάν Α΄ έγινε σουλτάνος του Ρουμ (μετά το θάνατο του πατέρα του, Σουλεϊμάν, το 1086, ο Κιλίτζ Αρσλάν έγινε όμηρος του Τουτούς και κατόπιν του σουλτάνου Μαλίκ Σαχ, αλλά απελευθερώθηκε όταν ο Μαλίκ Σαχ πέθανε). Το 1110, ο δευτερότοκος γιος του Κιλίτζ Αρσλάν, Μαλίκ Σαχ (συνονόματος του αποθανόντος σουλτάνου των Μεγάλων Σελτζούκων), τον διαδέχθηκε στο θρόνο του Σουλτανάτου του Ρουμ, αλλά βρέθηκε σε διαμάχη με τα αδέλφια του που εποφθαλμιούσαν την εξουσία του.
Ο Αμπούλ Κάσιμ Σαλτούκ, υποτελής έως τότε των Σελτζούκων, επωφελούμενος από τις διαμάχες των τελευταίων, ανακήρυξε την ανεξαρτησία του. Ο γιος του Άλι τον διαδέχθηκε το 1103. Κατέκτησε το Καρς και ενδυνάμωσε τη θέση του. Αυτός και οι διάδοχοί του πήραν τον τίτλο του μάλικ (βασιλιάς). Ο γιος του Άλι και διάδοχός του, Ιζζ αντ-Ντιν Σαλτούκ, τον διαδέχθηκε μετά το 1123. Με τον Ιζζ αντ-Ντιν Σαλτούκ η δυναστεία έφτασε στο απόγειο της δύναμής της. Ο Ιζζ αντ-Ντιν πολέμησε ενάντια στους Γεωργιανούς, και το 1153 αιχμαλωτίστηκε. Για να κερδίσει την ελευθερία του, συγκέντρωσε λύτρα 10.000 δηναρίων, τα οποία κατέβαλε με τη βοήθεια άλλων Τούρκων μπέηδων. Ο Ιζζ αντ-Ντιν είχε μια γυναίκα συγγενή, κόρη ή αδελφή, που παντρεύτηκε τον σάχη της Αρμενίας με έδρα την πόλη Αχλάτ, Νάσιρ αντ-Ντιν Σοκμέν Β΄.
Η δυναστεία των Σαλτουκιδών είναι αξιοσημείωτη για το γεγονός ότι μια γυναίκα, η Μελικέ Μαμά Χατούν, κυβέρνησε το μπεηλίκι για περίπου εννέα χρόνια, την περίοδο 1191-1200. Αργότερα, όταν άρχισε να αναζητεί σύζυγο στην αριστοκρατία των Μαμελούκων, ανετράπη από τους υποτελείς της μπέηδες (κυβερνήτες περιοχών του κράτους της) και αντικαταστάθηκε με το γιο της, Μαλίκ Σαχ. Η Μαμά Χατούν ανήγειρε ένα εντυπωσιακό καραβανσεράι στην πόλη Μαμαχατούν (η πόλη ονομάστηκε έτσι προς τιμήν της), και όπου ακόμη υπάρχει το μαυσωλείο της. Γενικώς, οι μπέηδες των Σαλτουκιδών άφησαν σημαντικά έργα αρχιτεκτονικής, ιδίως στο Ερζερούμ και το Μαμαχατούν (σημερινό Τερτζάν στην επαρχία Ερζιντζάν της Τουρκίας).
Ο τελευταίος ηγέτης των Σαλτουκιδών, Αλαεντίν Μουχάμμαντ, ανατράπηκε και φυλακίστηκε από τον σουλτάνο του Ρουμ, Σουλεϊμάν Β΄, κατά τη διάρκεια της επιδρομής του τελευταίου στη Γεωργία το 1202, οπότε και τα εδάφη των Σαλτουκιδών προσαρτήθηκαν στο Σουλτανάτο του Ρουμ.