Σπυρίδων Ζαμπέλιος

Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος (Λευκάδα, 1815 - Τσουγκ της Ελβετίας, 10 Αυγούστου 1881) ήταν Έλληνας ιστορικός Ερευνητής, Συγγραφέας, Φιλόλογος και λογοτέχνης. Χαρακτηρίστηκε ο πρώτος θεωρητικός της ιστορικής ενότητας αρχαίου, μεσαιωνικού και νεότερου Ελληνισμού και μαζί με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο αποτελούν τους "Διόσκουρους" της ελληνικής ιστοριογραφίας του 19ου αιώνα οι οποίοι αντιμετώπισαν με επιστημονικά επιχειρήματα τη θεωρία περί φυλετικής ασυνέχειας των νεοελλήνων, που διατύπωσε το 1830 ο Αυστριακός ιστορικός Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ, μυθιστοριογράφος και λογοτέχνης, γεννήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 1815, ή το 1813 σύμφωνα με τη μελέτη του Άριστου Καμπάνη, στο νησί της Λευκάδος και πέθανε στις 10 Αυγούστου 1881 στην πόλη Τσουγκ της Ελβετίας.

Σπυρίδων Ζαμπέλιος
Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος στο περιοδικό Έσπερος (1881)
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Σπυρίδων Ζαμπέλιος (Ελληνικά)
Γέννηση	1815 Λευκάδα
Θάνατος	1881 Τσουγκ
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Σπουδές	Ιόνιος Ακαδημία Πανεπιστήμιο της Μπολόνια Πανεπιστήμιο της Πίζας
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	συγγραφέας ιστορικός
Οικογένεια
Γονείς	Ιωάννης Ζαμπέλιος

Η ζωή του

Γεννήθηκε στη Λευκάδα, από εύπορη και αριστοκρατική οικογένεια, απώτερης ιταλικής καταγωγής. Ο πατέρας του, Ιωάννης Ζαμπέλιος, ήταν δικαστικός, λόγιος, δραματικός ποιητής και δραματουργός και οι προγονικές του οικογένειες είχαν διακριθεί στην πολιτική και πνευματική ζωή της Επτανήσου, ως διδάσκαλοι και ιερείς. Παππούς του ήταν ο Ζαχαρίας Ζαμπέλιος, που τιμήθηκε με ανώτατα αξιώματα της Ιονίου Πολιτείας, θείος του ο Φήλιξ, πρόεδρος της Επτανησιακής Γερουσίας, ενώ ένας από τους προγόνους του, ο Νεκτάριος Ζαμπέλιος είχε διακριθεί στα γράμματα. Ο παππούς του από τη μητέρα του, ο Δημήτριος Πετριτσόπουλος, είχε διατελέσει πρόεδρος της Επτανησιακής Βουλής το 1803 και εξάσκησε ανώτερα κρατικά πόστα στην Κεφαλονιά το 1804, στη Λευκάδα το 1806 και το 1810, όπου είχε γίνει σύμβουλος του Άγγλου κυβερνήτη, του Hudson Lowe. Ο Σπυρίδων παρακολούθησε τη στοιχειώδη εκπαίδευση στη Λευκάδα με δασκάλους τον Αθανάσιο Ψαλίδα, διευθυντή του Σχολείου της πόλεως και τον Vincenzo Nannoucci, υπομνηματιστή του Δάντη και συνθέτη τραγουδιών σε λαϊκή γλώσσα. Στη συνέχεια φοίτησε στο Νομικό Τμήμα της Ιονίου Ακαδημίας της Κέρκυρας όπου και γνωρίστηκε με τον Διονύσιο Σολωμό αλλά και με τον Ανδρέα Κάλβο. Όταν αποφοίτησε από την Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας μετέβη στην Ιταλία, όπου συνέχισε τις σπουδές του στη Νομικά στα Πανεπιστήμια της Μπολόνια και της Πίζας στο οποίο και αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ. Η γνωριμία του με τον μεσαιωνολόγο Ανδρέα Μουστοξύδη τον ώθησε στη μελέτη μεσαιωνικών και γλωσσολογικών χειρογράφων στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Ευρώπης αλλά και στην Τουρκία. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του ταξίδεψε σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων και στη Γερμανία, όπου στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης παρακολούθησε παραδόσεις μαθημάτων του Χέγκελ, από τον οποίο επηρεάστηκε, καθώς και στη Μεγάλη Βρετανία. Τελικά εγκαταστάθηκε στο Λιβόρνο της Ιταλίας. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1845 και έμεινε στην Κέρκυρα, όπου κατέλαβε διάφορες θέσεις και δημοσίευσε ανώνυμα το ποίημα Η ύστερη νυχτιά του καταδίκου (1845), διάφορα ερωτικά ποιήματα και τη μελέτη Άσματα δημοτικά της Ελλάδος (1852). Εντάχθηκε στην πολιτική παράταξη των Μεταρρυθμιστών που υποστήριζαν τις απόψεις των Άγγλων, συνεργάστηκε με τα έντυπά τους την εφημερίδα του Μουστοξύδη Το Μέλλον και την Κερκυραϊκή πολιτική εφημερίδα Πατρίς του Πέτρου Βραΐλα Αρμένη και στις εκλογές του 1850 υπέβαλε υποψηφιότητα με την παράταξη και εξελέγη βουλευτής Λευκάδας στην Θ' Ιόνιο Βουλή. Μετά την διάλυση της Βουλής το 1851, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, στην Ιταλία, Λιβόρνο, Πίζα, Ρώμη, αλλά και στην Αθήνα, ενώ στη συνέχεια έφυγε ξανά για την Ευρώπη για νέες μελέτες και επέστρεψε το 1856, λόγω του θανάτου του πατέρα του. Το 1857 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα με τη σύζυγό του Λουκία.

Τα χρόνια εκείνα άρχισε και το συγγραφικό του έργο που κάλυπτε κυρίως ιστορικά θέματα, με υλικό που είχε συγκεντρώσει από τα ταξίδια του. Το 1852 δημοσίευσε έκδοση ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, Άσματα δημοτικά της Ελλάδος. Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού Ελληνισμού. Στην εκτενή εισαγωγή διατύπωσε την άποψη για την ενότητα του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή και εισηγήθηκε την τριμερή διαίρεση της ελληνικής ιστορίας σε αρχαία, μεσαιωνική και νέα, και δημοσίευσε την ιστορική μελέτη Βυζαντιναί μελέται. Περί πηγών νεοελληνικής εθνότητος από Η΄ άχρι Ι΄ εκατονταετηρίδος μ.Χ., στην οποία υποστήριξε την ενότητα του αρχαίου και σύγχρονου ελληνισμού με συνδετικό κρίκο το Βυζάντιο. Αυτό ήταν το αποτέλεσμα του ενδιαφέροντός του για τη μεσαιωνική ιστορία. Το 1859 δημοσίευσε το φυλλάδιο Καθίδρυσις Πατριαρχείου εν Ρωσσία. Στην ίδια περίοδο τοποθετείται επίσης η σημαντική για την ιστορία της νεοελληνικής κριτικής διαμάχη του Ζαμπελίου με τον Ιάκωβο Πολυλά. Ο Ζαμπέλιος δημοσίευσε το φυλλάδιο Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ;, με αφορμή την έκδοση των Ευρισκομένων του Διονύσιου Σολωμού από τον Πολυλά, υποστηρίζοντας τον ελεγειακό χαρακτήρα των έργων της ώριμης περιόδου του Σολωμού. Η άποψή του ανασκευάστηκε από τον Πολυλά στο φυλλάδιο Πόθεν η μυστικοφοβία του κ. Σπ. Ζαμπελίου; (1860). Τα επόμενα χρόνια ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία όχι μόνο σε επίπεδο κριτικής, αλλά και ως λογοτέχνης, με τα ιστορικά μυθιστορήματα Ιστορικά σκηνογραφήματα (1860) και τους Κρητικοί γάμοι (1871) με αφορμή της ιστορικές περιπέτειες της Κρήτης με υποθέσεις από την ιστορία της Ενετοκρατίας στο νησί. Το 1864 δημοσίευσε στην Αθήνα τη γλωσσολογική μελέτη Ιταλοελληνικά. Συμμετείχε επίσης στη στην προετοιμασία των αυτοβιογραφικών απομνημονευμάτων της Enrichetta Caracciolo με τίτλο Misteri del chiostro napoletano [Τα μυστήρια του Νεαπολιτικού μοναστηρίου] (Φλωρεντία, Barbera, 1864), που κέρδισαν ευρεία δημοτικότητα στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όπου εκδόθηκαν τρεις φορές: το 1865 (Μυστηριώδη απομνημονεύματα μιάς Μοναχής, Ερμούπολη, τυπ. Ρ. Πρίντεζη), το 1866 (Τα νέα απόκρυφα των μοναστηριών της Νεαπόλεως, Κέρκυρα, τυπ. "Ο Κάδμος" Ν. Καραγιάννη) και το 1870 (Απόκρυφα των μοναστηρίων της Νεαπόλεως, Αθήνα, τυπ. Μ. Π. Περίδου). Προς το τέλος της ζωής του ξεκίνησε να γράφει στα γαλλικά ένα διαλεκτολογικό έργο για τις συνδέσεις μεταξύ των ελληνικών και των ρομανικών ιδιωμάτων, του οποίου το πρώτο μέρος εκδόθηκε στο Παρίσι το 1879 με τίτλο Parlers grecs et romans [Ελληνικά και ρομανικά ιδιώματα].

Προς το τέλος της ζωής του (1870) ταξίδεψε στην Ιταλία και εγκαταστάθηκε σε μια επαρχιακή έπαυλη στο ιδιόκτητο κτήμα του στο Antignano κοντά στο Λιβόρνο της Ιταλίας για 10 ολόκληρα χρόνια, απ' όπου κάνει συχνά ταξίδια ανάμεσα Λιβόρνο και Ταυρίνο, ανάμεσα στην Ιταλία και την Ελβετία. Πέθανε κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στο Τσουγκ της Ελβετίας το 1881. Άφησε την περιουσία του σε Κρητικά ιδρύματα και στην κοινότητα του Λιβόρνο.

Αποτίμηση του ιστορικού του έργου

Ήταν υποστηρικτής της Ενώσεως των Επτανήσων με την Ελλάδα, όμως σε εύθετο χρόνο, καθώς υποστήριζε την άποψη ότι το νεοπαγές Ελληνικό Κράτος βρισκόταν ακόμα σε σημαντική πολιτική και πολιτιστική καθυστέρηση και η Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα θα συντελούσε στην πτώση του Επτανησιακού πολιτισμού. Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος ήταν ό πρώτος που αποπειράθηκε να αναδείξει την ιστορική και γλωσσική ενότητα του ελληνικού έθνους από την εποχή του Ομήρου έως και τα νεότερα χρόνια. Ως εκδότης όμως των δημοτικών τραγουδιών επικρίθηκε για τις αυθαίρετες επεμβάσεις του στα κείμενα ενώ κρίθηκε σε μέτρια και η επίδοσή του στη λογοτεχνία. Τα Ιστορικά σκηνογραφήματα (1860), στο οποίο περιέγραψε αναλυτικά και με αντικειμενικότητα τα γεγονότα προ, κατά και μετά την ανακήρυξη της Δημοκρατίας του Αγίου Τίτου, και Οι κρητικοί γάμοι (1871) για την επανάσταση του Γεωργίου Καντανολέου είναι γραμμένα στην άκαμπτη καθαρεύουσα της εποχής και χαρακτηρίζονται από ιστορισμό και από ηθικοδιδακτικές παρεμβάσεις. Γενικότερα, ο Ζαμπέλιος ασχολήθηκε με τη συγγραφή μετά την εποχή της επιστροφής του στην Ελλάδα. Το έργο του κάλυπτε κυρίως ιστορικά θέματα, με υλικό που είχε συγκεντρώσει από τα ταξίδια του στην Ευρώπη αλλά και στην Τουρκία. Στην εκτενή εισαγωγή διατύπωσε την άποψη για την ενότητα του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή και εισηγήθηκε την τριμερή διαίρεση της Ελληνικής ιστορίας σε αρχαία, μεσαιωνική και νέα, ενώ αναφέρει σημαντικά στοιχεία για την τύχη των μελών της οικογένειας των Παλαιολόγων μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Τα επόμενα χρόνια ό Σπυρίδων Ζαμπέλιος ασχολήθηκε και με τη λογοτεχνία, σε επίπεδο κριτικής.

Ο Ζαμπέλιος υπήρξε και σπουδαίος ιστορικός. Επηρεασμένος από τον μεσαιωνολόγο Ανδρέα Μουστοξύδη, και λόγω της μεγάλης του γλωσσομάθειας, μελέτησε μεσαιωνικά και γλωσσολογικά χειρόγραφα στις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες της Ευρώπης και της Τουρκίας. Αναζήτησε τις ρίζες του Νέου Ελληνισμού στους μέσους χρόνους, στο Βυζάντιο και προσπάθησε να αποκαταστήσει την ιστορική ενότητα του Έθνους. Με σπάνια διορατικότητα συνέλαβε και υπογράμμισε σωστά τη σημασία της Ελληνικής γλώσσας για την ιστορική συνέχιση του Έθνους. Πίστευε ότι ο Ελληνισμός παρ’ όλο που υποδουλώθηκε στους Οθωμανούς, διατηρείται και εκδηλώνεται μέσα από τα δημοτικά τραγούδια και τη δημοτική ποίηση. Τόνιζε ότι η γλώσσα είναι, «...το κεφαλαιότατον γνώρισμα του χριστιανικού ελληνισμού» το «Θειόχατον και δραστήριον όργανον οίου νουν ελληνικού μεγαλείου, απαραίτητον όργανον, χωρίς του οποίου όχι μόνον Ελληνισμός δεν εκλάμπει, αλλ’ ουδέ καν δύναται να υπάρξει σχεδόν «Η κοινή και καθομιλουμένη γλώσσα, ο άγραφος μεν, αλλ’ απαραβίαστος νόμος της επί τεσσαράκοντα περίπου αιώνας πολιτευθείσης ελληνικής φυλής είναι πραγματικώς το μόνον λείψανον της ναυαγησάσης αρχαιότητας, ημιν υπό των μέσων χρόνων μεταδοθέν, το μόνον έμβιον μνημόσυνον εν ευ συγκεφαλαιούται σχεδόν ο σύνολος βίος του γένους.» Ο Ζαμπέλιος, ο δημιουργός του όρου Ιστοριονομία, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο υπήρξε «ο αρχιτέκτων» της ιστορικής ενότητας του Ελληνισμού, ο οραματιστής και πρωτοπόρος». «Μεγαλοφυέστατο ιστοριογράφο», τον χαρακτηρίζει ο Κ. Θ. Δημαράς που με τη σκέψη του προλείανε το έδαφος της «μεταπλάσεως» του Βυζαντινού Ελληνισμού σε Νεοελληνικό.

Τα έργα του

Λογοτεχνικά

• Η ύστερη νυχτιά του καταδίκου. Κέρκυρα, 1845.
• Ιστορικά σκηνογραφήματα. Αθήνα, Τυπ. Λ. Δ. Βιλαρά, 1860 (σύνδεση). (Επανέκδ. το 1971 (ως Ιστορικά σκηνογραφήματα. Πάθη της Κρήτης επί Ενετών) στην Αθήνα, Γαλαξίας (σύνδεση) · μετάφρ. στα νεοελληνικά (ως Ιστορικά σκηνογραφήματα. Το Έπος της κρητικής αυτονομίας) το 1977 στα Χανιά, Θ. Λουλουδάκης).

• Οι Κρητικοί γάμοι. Ανέκδοτον επεισόδιον της κρητικής ιστορίας επί Βενετών (1570). Τορίνο, τυπ. Ουικεντίου Βώνα, 1871 (σύνδεση). (Μετάφρ. στα γαλλικά (ως Les noces cretoises : épisode de la domination venitienne en Crete) το 1880 στο Παρίσι, Arnaud et Labat (σύνδεση) · επανέκδ. το 1883 στην Αθήνα, τυπ. Β. Βαλέττας (σύνδεση) · 1913 στα Χανιά, καταστ. Στ. Λ. Βιστάκη (σύνδεση) · 1963 στην Αθήνα, εκδ. Μαρή (σύνδεση) · 1989 στην Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένη Ουράνη (σύνδεση) · μετάφρ. στα νεοελληνικά το 2003 στην Αθήνα, Δωρικός (σύνδεση).

Επιστημονικά

• Άσματα δημοτικά της Ελλάδος. Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού Ελληνισμού. Κέρκυρα, τυπ. Ερμής Α. Τερζάκη και Θ. Ρωμαίου, 1852 (σύνδεση). (Ανατύπ. το 1986 στην Αθήνα, Καραβίας (σύνδεση) · 2008 στην Αθήνα, Κουλτούρα (σύνδεση).
• Βυζαντιναί μελέται. Περί πηγών νεοελληνικής εθνότητος από Η΄ άχρι Ι΄ εκατονταετηρίδος μ.Χ. Αθήνα, τυπ. Χ. Ν. Φιλαδελφέως, 1857 (σύνδεση). (Ανατύπ. το 2001 στην Αθήνα, Καραβίας (σύνδεση) · μετάφρ. στα νεοελληνικά το 2007 (ως Πηγές της νεοελληνικής εθνότητας) στην Αθήνα, Γεωργιάδης).
• Καθίδρυσις Πατριαρχείου εν Ρωσσία. Αθήνα, τυπ. Λ. Δ. Βιλαρά, 1859 (σύνδεση). (Ανατύπ. το 1983 στην Αθήνα, Καραβίας (σύνδεση).
• Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περί ελληνικής ποιήσεως. Αθήνα, τυπ. Π. Σούτσα και Α. Κτενά, 1860 (σύνδεση). (Ανατύπ. το 1983 στην Αθήνα, Καραβίας (σύνδεση).
• Ιταλοελληνικά. Ήτοι Κριτική πραγματεία περί των εν τοις αρχείοις Νεαπόλεως ανεκδότων ελληνικών περγαμηνών. Αθήνα, τυπ. Λ. Δ. Βιλαρά, 1864 (σύνδεση).
• Parlers grecs et romans : leur point de contact préhistorique. Παρίσι, Maisonneuve, 1880 (σύνδεση).
• Με Καλλίνικο Κριτοβουλίδη και Ιωάννη Κονδυλάκη. Ιστορία των Επαναστάσεων της Κρήτης. Αθήνα, εκδ. Γ. Δ. Φέξη, 1893 (σύνδεση). (Επανέκδ. το 1901 στον ίδιο εκδότη (σύνδεση) · 1971 στην Αθήνα, Αφοί Βαρδινογιάννη (σύνδεση).
• Με Ιάκωβο Πολυλά και Εμμανουήλ Στάη. Σολωμός. Προλεγόμενα κριτικά. Αθήνα, ΕΛΙΑ, 1980 (σύνδεση). (2η έκδ. το 2004 στην Αθήνα, Γαβριηλίδης (σύνδεση).
• Λόγιοι και γλώσσαι της ΙΔ' εκατονταετηρίδος. Αθήνα, Ίνδικτος, 1998 (σύνδεση).
• Τα Κριτικά κείμενα, Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένη Ουράνη, 1999 (σύνδεση).

Πηγές

• Κ. Θ. Δημαράς, «Η ρωμαντική ιστοριογραφία στην Ελλάδα», Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα 1994, σ. 453-471.
• Α. Σαχίνης, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Γαλαξίας, Αθήνα 1971².

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Κουμπουρλής Γιάννης, Οι ιστοριογραφικές οφειλές των Σπ. Ζαμπέλιου και Κ. Παπαρρηγόπουλου. Η συμβολή Ελλήνων και ξένων στη διαμόρφωση του τρίσημου σχήματος του ελληνικού ιστορισμού (1782-1846), ΙΙΕ/ΕΙΕ, Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών 128, Αθήνα 2012.
• Κουμπουρλής Γιάννης, «Οι οφειλές του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου στη γαλλική ρομαντική ιστορική σχολή», στο: Η΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο. Πρακτικά, Χώρα Κυθήρων 21-25 Μαΐου 2006, Τόμος ΙVα: Επτανησιακός πολιτισμός (Μέρος Α΄), Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, Αθήνα 2009, σελ. 431-456.
• Κουμπουρλής Γιάννης, «Η μεθοδολογική συμβολή του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου στην αναθεώρηση της εικόνας του βυζαντινού μεσαίωνα» στο: Πρακτικά Θ΄ Συμποσίου, Ποίηση: Οδυσσέας Ελύτης, Βιολογία: Βιολογία και βιοηθική, Ιστορία: Ιωάννης και Σπυρίδων Ζαμπέλιοι, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας, Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Λευκάδα 16-18 Ιουλίου 2004, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2005, σελ. 164-189.
• Κουμπουρλής Γιάννης, «Χριστιανική Δημοκρατία» και λατινική κατάκτηση: Ο Σπ. Ζαμπέλιος και η Επτανησιακή ιστοριογραφική Σχολή στα μέσα του 19ου αιώνα» στο: Ζ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Λευκάδα 26-30 Μαΐου 2002, Πρακτικά, τ. Α΄, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2004, σελ. 149-169.
• Μιχαλόπουλος Φάνης, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881)», Ἐποπτεία, 73 (1982), σελ. 986-1001.
• Οικονομίδης Ζ. Ιωάννης, Η ενότητα του Ελληνισμού κατά τον Σπ. Ζαμπέλιο, Αθήνα 1989.
• Πελεκίδου-Νυσταζοπούλου, Μαρία, «Οι βυζαντινὲς ιστορικὲς σπουδὲς στην Ἑλλάδα. Απὸ τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο στον Διονύσιο Ζακυθηνό», ΜΝΗΜΗ Δ.Α. ΖΑΚΥΘΗΝΟΥ = Βυζαντινά Σύμμεικτα, τομ. 9B (1994), σελ. 153-176.
• Σβορώνος Ν.Γ., «Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Μνήμων, 14 (1992), σελ. 11-20.
• Ταμπάκη Άννα, «Η μετάβαση από το Διαφωτισμό στο Ρομαντισμό στον ελληνικό 19ο αιώνα. Η περίπτωση του Ιωάννη και του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. 30, σελ. 31-46. (και στον τόμο με μελέτες της: Ζητήματα συγκριτικής γραμματολογίας και ιστορίας των ιδεών. Εννέα μελέτες, Εκδόσεις Ergo, Αθήνα 2008, σελ. 99-116.)
• Χατζηαντωνίου Βασίλειος, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881)», Ἑλληνοχριστιανικὴ Ἀγωγή, 427 (1996), σελ. 8-14.

• Ανδρειωμένος Γιώργος, «Σπυρίδωνος Ζαμπελίου: Κρητικοί Γάμοι», Νέα Εστία 130, ετ.ΞΕ΄, 1η/8/1991, αρ.1538, σ.1057-1058.
• Ανώνυμος (Ν. Δραγούμης), «Βιβλιογραφία. Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ υπό Σπ. Ζαμπελίου 1•859», Πανδώρα Ι΄, 1η/2/1860, αρ.237, σ.495-499.
• Βρεττός - Παπαδόπουλος, «Βιβλιογραφική παρατήρησις επί του Συγγράματος του κ.Σ.Ζαμπελίου ΄Ασματα Δημοτικά», Πανδώρα Γ΄, 1η/12/1852, αρ.65, σ.397-405.
• Δημητρακόπουλος Φώτης, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Η παλαιότερη πεζογραφία μας· Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Δ΄• 1830-1880, σ.336-352. Αθήνα, Σοκόλης, 1996.
• Ζακυνθινός Δ.Α., «Σπυρίδων Ζαμπέλιος ·Ο θεωρητικός της Ιστοριονομίας. Ο ιστορικός του βυζαντινού ελληνισμού», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 49, (1974), σ.303-328.
• Ζώης Λ.Χ., «Ζαμπέλιος Σπυρίδων», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια 11. Αθήνα, Πυρσός, 1929.
• Καμπάνης Άριστος, Διαλέξεις περί ελλήνων διηγηματογράφων · Καλλιγάς και Ζαμπέλιος (στη σειρά Διαλέξεις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσού, αρ.4). Αθήνα, Ζηκάκης, 1920.
• Καραθανάσης Αθανάσιος Ε., Σπυρίδωνος Ζαμπελίου Κρητικοί Γάμοι (εισαγωγή στην έκδοση). Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 1989.
• Καρούσος Θ., «Σκέψεις περί της σπουδής του ελληνισμού», ΠανδώραΔ΄, (1863), αρ.86, 15/10/1853, σ.351-356.
• Λάμπρος Σπυρ., «Σπυρίδων Ζαμπέλιος» (νεκρολογία), Ώρα, 7/9/1881 (Δελτίο του περιοδικού Εστίας, 13/9/1881).
• Μιχαλόπουλος Φάνης, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1815-1881)», Αγγλοελληνική επιθεώρηση5, 11-12/1950, σ.33-45, Ιαν.-Φεβρ.1951, σ.109-119 και 128.
• Παλαμάς Κ., Τα πρώτα κριτικά. Αθήνα, Φέξης, 1913.
• Παναγιωτόπουλος Ι. Μ., Το ιστορικόν μυθιστόρημα, Βασική Βιβλιοθήκη 17. Αθήνα, Αετός, 1955.
• Παπαρρηγόπουλος Κ., «Βιβλιογραφία Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης περί μεσαιωνικού Ελληνισμού, υπό Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, εν Κερκύρα 1852», Πανδώρα Γ΄, 1η/12/1852, αρ.65, σ.397-405
• Πολυλάς Ιακ., Πόθεν η μυστικοφοβία του κ. Σπ. Ζαμπελίου; Στοχασμοί. Κέρκυρα, τυπ. Ερμής Α. Τερζάκη, 1860.

• Ροΐδης Εμμανουήλ, Έργα ΙV · Τα Είδωλα. Αθήνα, Φέξης 1913.
• Σαρίπολος Νικ. Ι., «Πολιτική μελέτη επί των Κρητικών Γάμων, ποιηθέντων υπό Σπ.Ζαμπελίου», Πανδώρα 22, 15/7/1871, αρ.512, σ.169-177.
• Σαχίνης Απόστολος, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, σ.92-99. Αθήνα, Εστία, 1958 (και έκτη, διορθωμένη έκδοση, 1991).
• Σταματόπουλος Δημήτριος Α., Το Βυζάντιο μετά το Έθνος: το πρόβλημα της συνέχειας στις Βαλκανικές ιστοριογραφίες, Αθήνα: Αλεξάνδρεια 2009

• Στέφος Δημήτρης, «Ζαμπέλιος Σπυρίδων», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 3. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1985.
• Τζιώτης Γιάννης, «Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ. Σκέψεις του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου για τη νεοελληνική ποίηση», Μνήμη του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991), επιμ. Π. Δ. Μαστροδημήτρης, σ.461-479. Αθήνα, 1993.

• Τωμαδάκης Νικόλαος, Οι Έλληνες και αι Φιλολογικαί Βυζαντιναί Σπουδαί. Λόγος εναρκτήριος. Αθήνα, βιβλιοπωλείο Ε. Βαγιονάκη, 1950.