Βικιπαίδεια

Σφαγή στα Άνω και Κάτω Κερδύλια

Η Σφαγή στα Άνω και Κάτω Κερδύλλια ή Σφαγή των Κερδυλλίων, όπως είναι γνωστότερη σήμερα, αποτελεί μια από τις πιο γνωστές ανθρώπινες τραγωδίες κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα καθώς περισσότεροι από 200 άμαχοι κάτοικοι των Άνω και Κάτω Κερδυλλίων Σερρών εκτελέστηκαν από άνδρες της γερμανικής Βέρμαχτ ως αντίποινα για τη δράση ανταρτών στην περιοχή και για την βοήθεια των κατοίκων των εν λόγω χωριών προς τους αντάρτες.

Ερείπια των Κερδυλίων μετά την πυρπόληση από τον γερμανικό στρατό.

Υπόβαθρο

Επεξεργασία

Τα χωριά Άνω και Κάτω Κερδύλια βρίσκονται χτισμένα σε ορεινή περιοχή του νομού Σερρών, κοντά στις ακτές του Στρυμονικού Κόλπου και την Αμφίπολη.

Λίγους μήνες μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τα γερμανικά στρατεύματα ιδρύθηκε στην Κεντρική Μακεδονία, κυρίως με πρωτοβουλία του Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας για την περιοχή της Μακεδονίας και της Θράκης, η οργάνωση Ελευθερία.[1] Ακολούθησε στα μέσα του καλοκαιριού του 1941 η δημιουργία της αντάρτικης ομάδας Οδυσσέας Ανδρούτσος στην περιοχή της Νιγρίτας[2] και της αντάρτικης ομάδας Αθανάσιος Διάκος στα ορεινά του νομού Κιλκίς. Στις αρχές Σεπτεμβρίου αντάρτες της ομάδας Οδυσσέας Ανδρούτσος με αρχηγό τον Κερδυλιώτη δάσκαλο Θανάση Γκένιο (Λασάνη) και υπαρχηγό τον Περικλή Σταματόπουλο προχώρησαν στον αφοπλισμό των σταθμών της γερμανικής χωροφυλακής στα χωριά Ευκαρπία και Μαυροθάλασσα και στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 στον αφοπλισμό του σταθμού της χωροφυλακής στη Δάφνη, στην περιοχή της Νιγρίτας.[3][2]

Αρχικά γεγονότα

Επεξεργασία

Μετά τις επιθέσεις των ανταρτών στους σταθμούς της χωροφυλακής των παραπάνω χωριών η γερμανική πλευρά εστίασε την προσοχή της στην ευρύτερη περιοχή. Έγιναν έρευνες στην περιοχή και ανακρίθηκαν κάτοικοι, στους οποίους επισημάνθηκε ότι η συνέχιση της παροχής βοήθειας στους αντάρτες θα είχε πολύ αρνητικές συνέπειες για τους ίδιους και για τα χωριά τους. Παρόλα αυτά οι πληροφορίες που συνέλεξαν οι κατοχικές δυνάμεις δεν ήταν σημαντικές ώστε να μπορέσουν να εντοπίσουν τους αντάρτες και αυτούς που τους βοηθούσαν.[4]

Έτσι σε μια σύσκεψη που έγινε στην υπηρεσία αντικατασκοπίας στη Θεσσαλονίκη στα τέλη Σεπτεμβρίου αποφασίστηκε η οργάνωση ενός δικτύου πληροφοριοδοτών (γερμανικά: Vertrauensleute ή V-Mann ελληνικά: Άνθρωποι εμπιστοσύνης) στην περιοχή μέσω του οποίου θα έπαιρναν οι Γερμανοί πληροφορίες για τις κινήσεις των ανταρτών, για το πού έκρυβαν τον οπλισμό τους και για το πώς γινόταν η τροφοδοσία τους.[5]

Τα γεγονότα που οδήγησαν στη σφαγή

Επεξεργασία
 
Επιγραφή με τα ονόματα των εκτελεσθέντων στο Άνω Κερδύλιο.
 
Επιγραφή με τα ονόματα των εκτελεσθέντων στον ομαδικό τάφο του Κάτω Κερδυλίου.
 
Το κυρίως μνημείο της Σφαγής των Κερδυλίων με τον μεγάλο σταυρό.
 
Κοντινή λήψη στην επιγραφή του κυρίως μνημείου.

Στις αρχές Οκτωβρίου ο Δημήτριος Κίκηρας, ένας κάτοικος του Κάτω Κερδυλίου, έλαβε από τους αντάρτες χρήματα και ένα ζώο προκειμένου να αγοράσει και να μεταφέρει σ' αυτούς τρόφιμα. Ο Κίκηρας όμως καταχράστηκε τα χρήματα και τότε ένας από τους αρχηγούς των ανταρτών, ο Μιχάλης Μπογατσόπουλος, τον απείλησε προκειμένου να τους δώσει τα τρόφιμα που έπρεπε να είχε αγοράσει ή να επιστρέψει τα χρήματα. Για να βρει τα χρήματα ο Κίκηρας προσπάθησε να ληστέψει, στις 10 Οκτωβρίου του 1941, τον καλόγερο Γρηγόριο Καρακαλινό, από το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου λίγο έξω από το Άνω Κερδύλιο αλλά τελικά σκότωσε το βοηθό του καλόγερου, τραυματίστηκε ο ίδιος και διέφυγε. Την επομένη και αφού ο καλόγερος κατήγγειλε το γεγονός, ο Κίκηρας συνελήφθη στο σπίτι ενός γιατρού στην Ευκαρπία. Κατά την ανάκριση έδωσε ονόματα των ανταρτών που καταγόταν από το Άνω και Κάτω Κερδύλιο καθώς και τα ονόματα όσων τους τροφοδοτούσαν.[6]

Στις 12 Οκτωβρίου 1941 το 382ο Σύνταγμα Πεζικού της Βέρμαχτ ερεύνησε τα δύο χωριά, συγκέντρωσε και ανέκρινε τους κατοίκους και αναζήτησε όσους είχε κατονομάσει ο Κίκηρας χωρίς όμως να τους βρει. Κατά τη διάρκεια των ερευνών εκτέλεσε τον Κωνσταντίνο Ψαρρά στο Κάτω Κερδύλιο, πυρπόλησε ορισμένα σπίτια ανταρτών και συνέλαβε μερικά άτομα. Στους συγκεντρωμένους κατοίκους δηλώθηκε ότι θα πρέπει να απέχουν από οποιαδήποτε βοήθεια προς τους αντάρτες γιατί αλλιώς θα έκαιγαν όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια των χωριών και θα εκτελέσουν όλους τους άνδρες κατοίκους. [7]

Οι κάτοικοι φοβήθηκαν και δημιούργησαν μια επιτροπή που αποτελούταν από τον πρόεδρο του Άνω Κερδυλίου, το γραμματέα και τον κοινοτικό σύμβουλο και η οποία στις 16 Οκτωβρίου 1941 πήγε στη Θεσσαλονίκη και υπέβαλε αίτηση στη Γενική Διοίκηση για να διαβιβαστεί στη συνέχεια στις γερμανικές αρχές. Στην αίτηση αυτή η επιτροπή επικροτούσε τις τελευταίες γερμανικές επιχειρήσεις και ζητούσε την αποστολή στην περιοχή δύναμης της ελληνικής χωροφυλακής ή και γερμανικής μονάδας "ίνα ούτω εξοντώσωμεν τους ληστοσυμμορίτας και ησυχάση η επαρχία μας".[8]

Στις 16 Οκτωβρίου 1941 το 382ο Σύνταγμα Πεζικού της Βέρμαχτ έκανε επιδρομή στα χωριά Ζερβοχώρι, Δάφνη και Σιτοχώρι και κατέστρεψε 20 σπίτια και 2 αχυρώνες. Στον οικισμό της Ορέσκειας Δάφνης προχώρησε στην εκτέλεση δύο ανθρώπων για κατοχή όπλων. Στο Σιτοχώρι εκτέλεσε άλλους δύο "διότι καθ΄ομολογία των συμμετέσχον εις το γνωστόν κίνημα της Νιγρίτης αλλά μετανοήσαντες επέστρεψαν εις το χωρίον των". [9]

Χρονικό της τραγωδίας

Επεξεργασία

Ξημερώματα της 17 Οκτωβρίου 1941, δύο λόχοι του 220ου Τάγματος Σκαπανέων της Βέρμαχτ με δύναμη 250 ανδρών υπό τις διαταγές των λοχαγών Βέντλερ (Wendler) και Σράινερ Σράινερ ξεκίνησαν από τον Σταυρό Θεσσαλονίκης για τα Κερδύλια έχοντας μαζί τους κρατούμενους Κερδυλιώτες. Φτάνοντας κοντά στα χωριά άφησαν τα αυτοκίνητα, άρχισαν να ανεβαίνουν από τρία σημεία και περικύκλωσαν τα Άνω Κερδύλια από την θέση Στρόβολο και τα Κάτω Κερδύλια από την θέση Λειβάδια. Η χρονική στιγμή εκδήλωσης της επιχείρησης και το γεγονός ότι άφησαν τα αυτοκίνητα μακριά από τα χωριά δείχνει οι Γερμανοί στρατιώτες ήθελαν να αιφνιδιάσουν τους κατοίκους. Και πραγματικά σχεδόν το σύνολο των κατοίκων των δύο χωριών συνελήφθη. Κανείς δεν προσπάθησε να αποδράσει επειδή οι κάτοικοι, καθώς δεν υπήρχε ανάλογο προηγούμενο, δεν πήραν στα σοβαρά τις γερμανικές απειλές.

Οι στρατιώτες της Βέρμαχτ συγκέντρωσαν τους άρρενες κατοίκους μεταξύ 16 και 60 χρόνων στις θέσεις Αλώνια και Κούτρες.[10] Οι γυναίκες και τα παιδιά αρχικά συγκεντρώθηκαν στα σχολεία και στη συνέχεια, αφού είχαν απομακρυνθεί οι άντρες, τους επιτράπηκε να πάρουν μαζί τους όσα πράγματα μπορούσαν και να φύγουν προς το Καστρί[10] και την Ευκαρπία ενώ κλείδωσαν σε κοινοτικό κατάστημα 23 υπερήλικες, οι οποίοι αργότερα κινδύνεψαν από την πυρπόληση του χωριού.[10] .

Στις 09.00 το πρωί δόθηκε το σήμα με μια φωτοβολίδα,[10] και οι Γερμανοί στρατιώτες άρχισαν να εκτελούν άρρενες κατοίκους[11] ηλικίας από 16 μέχρι 60 ετών.[12][13]. Από την εκτέλεση εξαιρέθηκαν στο Άνω Κερδύλιο δεκαεπτά άτομα άνω των εξήντα ετών, μεταξύ των οποίων ο ιερέας, ο δάσκαλος και ο δασοφύλακας και στο Κάτω Κερδύλιο δέκα γέροντες. Οι άνθρωποι αυτοί χρησιμοποιήθηκαν μετά το τέλος των εκτελέσεων για την ταφή των νεκρών.[14]

Τα κτίρια των χωριών κάηκαν εκτός από τις εκκλησίες και μετά την καταστροφή, οι κάτοικοι κατέφυγαν στα χωριά Καστρί και Ευκαρπία.[10]

Ο αριθμός των θυμάτων

Επεξεργασία

Σύμφωνα με τις μεταπολεμικές λίστες εκτελεσθέντων ο αριθμός των νεκρών ανήλθε σε 214 άτομα. Οι εκθέσεις των τότε αστυνομικών αρχών και της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας έκαναν λόγω για 211-212 εκτελεσθέντες ενώ οι γερμανικές αρχές κατοχής για 207. Στην έκθεση που συνέταξε μεταπολεμικά το Ελληνικό Εθνικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου αναφέρεται ότι οι νεκροί ήταν 222. Τέλος ο Γιάννης Παπασυμεών στο βιβλίο του για την καταστροφή των Κερδυλίων δημοσιεύει κατάσταση 230 ατόμων, μεταξύ των οποίων και ετεροδημότες, που συντάχθηκε μεταπολεμικά από την κοινότητα των Νέων Κερδυλίων.[15]

Μετά την καταστροφή

Επεξεργασία

Η ανακοίνωση των Γερμανών μέσω του δελτίου συμβάντων χρειάστηκε 17 ημέρες για να συνταχθεί, ενώ η αναφορά της Διοικήσεως Χωροφυλακής Θεσσαλονίκης προς το Υπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας, 47 ημέρες.[16] Για την ισοπέδωση των χωριών, ενοχοποιήθηκαν τα ίδια τα θύματα.[17] Η επίσημη ανακοίνωση από τη γερμανική διοίκηση της Θεσσαλονίκης που εκδόθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1941, ανέφερε:

«Εις τα βουνά δυτικώς του Στρυμόνος δρα από εβδομάδων μία κομμουνιστική συμμορία απαρτιζόμενη από κατοίκους των πέριξ χωρίων και επιδιδόμενη εις την ληστείαν των πλουσίων χωρικών της περιοχής όπως προσποριστεί χρηματικά μέσα, τη σύλληψιν Ελλήνων αστυνομικών προς αφαίρεση των όπλων των και δι' αυτών τον φόνον Γερμανών στρατιωτών... Περί τα τέλη Σεπτεμβρίου εδολοφονήθησαν εις θέσιν Λαχανά 2 Γερμανοί στρατιώται και προ ημερών εγένετο απόπειρα εναντίον του γερμανικού στρατού, με αποτέλεσμα το φόνο δύο Γερμανών ναυτών και τον βαρύ τραυματισμόν ενός άλλου εις Καλόκαστρον. Εν συνεχεία διά των παρά του γερμανικού στρατού ληφθέντων μέτρων κατεστράφησαν παρ' αυτού τα χωριά Ανω και Κάτω Κερδύλλια, οι κάτοικοι των οποίων αποδεδειγμένως ανήκον εις την εν λόγω συμμορία τροφοδοτούντες και υποστηρίζοντες ταύτην παντοιοτρόπως»[13]

Τα χωριά δεν κατοικήθηκαν ξανά και οι εναπομείναντες κάτοικοι έκτισαν αργότερα το 1955 τον σύγχρονο οικισμό των Νέων Κερδυλίων.[18][19] Η σφαγή των Κερδυλίων αναγνωρίστηκε από το Ελληνικό Κράτος το 1998 με το Προεδρικό Διάταγμα 399/7-12-1998, χαρακτηρίζοντας την κοινότητα Νέων Κερδυλίων ως μαρτυρικό χωριό.[20][10] Το ολοκαύτωμα των Κερδυλίων θεωρείται η πρώτη ομαδική εκτέλεση αμάχων από τα στρατεύματα κατοχής στην Βόρεια Ελλάδα κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.[12][21]

Η σφαγή των Κερδυλίων αποτέλεσε, όπως και οι υπόλοιπες θηριωδίες κατά την κατοχή, αφορμή για να κατηγορηθούν από μεταπολεμικές κυβερνήσεις και από Έλληνες συνεργάτες των Ναζί, οι αντάρτικες ομάδες, συχνά προσκείμενες στο κομμουνιστικό κόμμα, ότι κατά την δράση τους δεν προστάτεψαν τον άμαχο πληθυσμό και τον εξέθεσαν, με αποτέλεσμα να αποτελέσουν εύκολη λεία στα αντίποινα των κατακτητών, κάτι που δεν μπορεί να στηριχθεί απόλυτα στην ιστοριογραφία[2][22][23]. Ο έμμισθος συνεργάτης της κατοχικής κυβέρνησης και των ναζί Αθανάσιος Χρυσοχόου[24] (επιτελάρχης του στρατηγού και δωσίλογου πρωθυπουργού Τσολάκογλου, επί Κατοχής και έμμισθος γενικός επιθεωρητής Νομαρχιών Μακεδονίας και ορισθείς ως γενικός διοικητής Μακεδονίας έναν μήνα πριν από την αποχώρηση των ναζί από την Ελλάδα), ως μάρτυρας υπεράσπισης του Ναζιστή Μαξ Μέρτεν σε μεταπολεμική δίκη το 1959 δηλώνει ότι ο λόγος της επέμβασης του γερμανικού στρατού, που είχε ως αποτέλεσμα την εκτέλεση των κατοίκων ήταν, κατά τον ίδιο, η δράση κομμουνιστών ανταρτών.[25] Η ψυχολογική φόρτιση από την μετεμφυλιακή αντιπαλότητα, στοίχειωνε την επιθυμία των κατοίκων για την αναγνώριση της θηριωδίας, μέχρι την αναγνώρισή της πολύ αργότερα το 1998.[2][22][26]

Σήμερα στην περιοχή υπάρχει μνημείο με υψωμένο μεγάλο μαρμάρινο σταυρό που ανυψώθηκε το 1978[10], ενώ κάθε χρόνο στις 17 Οκτωβρίου τελούνται εκδηλώσεις μνήμης.[19][27]

Φωτογραφίες

Επεξεργασία
  •  
    Το κύριο μνημείο των εκτελεσθέντων στα Άνω και Κάτω Κερδύλια.
  •  
    Ερείπια από τον εγκαταλελειμμένο οικισμό των Άνω Κερδυλίων.
  •  
    Το μνημείο στα Κάτω Κερδύλια. Σε αυτό το σημείο εκτελέστηκαν οι κάτοικοι των Κάτω Κερδυλίων.
  •  
    Πλάκα ταφής με τα ονόματα των εκτελεσθέντων στο μνήμα στα Κάτω Κερδύλια.
  •  
    Το μνημείο στα Άνω Κερδύλια. Σε αυτό το σημείο εκτελέστηκαν οι κάτοικοι των Άνω Κερδυλίων.

Παραπομπές - Υποσημειώσεις

Επεξεργασία
  1. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 49
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Εφημ. Ριζοσπάστης, 1941: Η σφαγή των Κερδυλλίων, 17/10/2000
  3. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας,σ. 71
  4. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 74-75
  5. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 75
  6. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 76
  7. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 77
  8. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ.77
  9. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σσ. 78
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 Ιστοσ. Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών, Άνω και Κάτω Κεδρύλια, Το Ολοκαύτωμα Αρχειοθετήθηκε 2012-01-03 στο Wayback Machine.
  11. ↑ (Ελληνικά)(Γερμανικά) Πέτρος Ανταίος, Παναγιώτης Αρώνης, Μανώλης Γλέζος κ.ά., Μαύρη Βίβλος της Κατοχής[νεκρός σύνδεσμος], Β΄ Έκδοση, εκδ. Εθνικό Συµβούλιο για τη διεκδίκηση των οφειλών της Γερµανίας προς την Ελλάδα, Αθήνα, 2006, σ.63, ISBN 978-960-89102-1-8
  12. ↑ 12,0 12,1 Εφημ. Ριζοσπάστης, Το Ολοκαύτωμα των Κερδυλίων, 24/10/1997
  13. ↑ 13,0 13,1 "Η εικόνα είναι φρικιαστική. 235 κάτοικοι, 130 από τα Άνω Κερδύλια, 80 από τα Κάτω Κερδύλια και γύρω στους 25 από άλλα χωριά, κείτονται νεκροί." Απόσπασπα από Εφημ. Ανεξάρτητος Νομού Σερρών, 70 χρόνια μνήμης της σφαγής των Κερδυλλίων από τους Γερμανούς,19/10/2011
  14. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 78-79
  15. ↑ Στράτος Ν. Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σ. 80
  16. ↑ Περιοδικό ΓΙΑΤΙ (τεύχος 150). Σέρρες: Βασίλης Τζανακάρης. 1987. 
  17. ↑ Παπασυμεών, Ιωάννης (2011). Η Θύμηση των Επιζώντων. Νέα Κερδύλια: Τυπ. Μέλισσα. 
  18. ↑ Ιστολ. Ελληνικό Ημερολόγιο, Το ολοκαύτωμα των Κερδυλίων του 1941 Αρχειοθετήθηκε 2010-12-03 στο Wayback Machine., 17/10/2010
  19. ↑ 19,0 19,1 Εφημ. Ριζοσπάστης, Το ολοκαύτωμα των Κερδυλίων, 16/10/2001
  20. ↑ Προεδρικό Διάταγμα 399 - Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 277Α΄/16-12-1998. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 4977-4978. 
  21. ↑ Εφημ. Παρασκευή και 13, Κομμένο Άρτας: Είδα ο ίδιος να χώνουν μπουκάλια μπίρας στα αιδοία νεκρών γυναικών Αρχειοθετήθηκε 2014-08-15 στο Wayback Machine., 22/11/2011
  22. ↑ 22,0 22,1 Στάθης Ν. Καλύβας, Το μεράκι και οι πηγές, Εφημ. Το Βήμα, 11/10/1998. Αρχειοθετήθηκε 2013-04-30.
  23. ↑ Η ανατομία μιας σφαγής-άρθρο του Ιού της Ελευθεροτυπίας
  24. ↑ «Οδός δωσίλογου Χρυσοχόου, άρθρο της Εφημερίδας των Συντακτών». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Αυγούστου 2017. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2017. 
  25. ↑ Εφημ. Ελευθερία, Ελαφρυντικά για τον Μέρτεν καταθέτη μάρτυρας κατηγορίας, σ. 5, 18/02/1959
  26. ↑ Ιστοσ. Κώστα Χ. Πασχάλη, Ολοκαύτωμα Κερδυλίων, 19/10/2008
  27. ↑ Ιστοσ. Δήμου Αμφίπολης, N.Κερδύλλια


Βιβλιογραφία

Επεξεργασία
  • Στράτος Δορδανάς, Το αίμα των αθώων - Αντίποινα των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στη Μακεδονία 1941-1944, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, ISBN 978-960-05-1343-1, σ. 49 και σσ. 74-81.

Δείτε επίσης

Επεξεργασία

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

Επεξεργασία


Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Σφαγή_στα_Άνω_και_Κάτω_Κερδύλια&oldid=10809264"