Τοξότης του Έιμσμπερι

Σύμφωνα με το δικτυακό τόπο της Αρχαιολογίας του Wessex, βρετανοί αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι τα οστά ενός τοξότη με χρυσά σκουλαρίκια που βρέθηκαν σε ένα νεκροταφείο 4.300 χρόνων στην περιοχή του Έιμσμπερι (Amesbury), στην Αγγλία, ανήκουν πιθανώς σε ένα σημαντικό πρόσωπο που έζησε κατά την περίοδο κατασκευής του Στόουνχεντζ. Οι ερευνητές προβαίνουν σε αυτόν το ισχυρισμό, εξαιτίας του γεγονότος ότι ο τάφος, που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 4 χλμ από το ΝΑ άκρο του φημισμένου προϊστορικού λίθινου κύκλου, είναι ο πλουσιότερος σε κτερίσματα της εποχής του Χαλκού που ανακαλύφθηκε ποτέ στη Μεγάλη Βρετανία. Ο 45χρονος περίπου αρσενικός που θάφτηκε σε αυτόν τον τάφο και ονομάζεται πια Ο Τοξότης του Έιμσμπερι, υπολογίζεται ότι πέθανε κατά τη διάρκεια μιας κρίσιμης φάσης της κατασκευής του μνημείου, όταν συγκεντρώνονταν ογκώδεις λίθοι από τη γύρω περιοχή και την Ουαλία για να σχηματίσουν τον περίφημο κύκλο.

Η ανασκαφή

Οι λεπτομέρειες της ανασκαφής δείχνουν ότι ο Τοξότης θάφτηκε με όλα τα εμβλήματά του, ένα περικάρπιο, μια οστέινη καρφίτσα δίπλα στο ισχίο του, η οποία συγκρατούσε κάποιο δερμάτινο επενδύτη ή υφασμάτινο μανδύα που αποσυντέθηκε εντελώς και ένα χάλκινο μαχαίρι, το οποίο φορούσε πιθανώς σε δερμάτινη θήκη κατά μήκος του στήθους του. Δίπλα στο σκελετό, οι αρχαιολόγοι βρήκαν διάφορα εργαλεία από πυριτόλιθο, όπως τσακμακόπετρες για αφή πυράς, αιχμές βελών και μεταλλικές ξύστρες. Ο «Τοξότης» είναι πολύ πιθανό να συγκέντρωνε όλα του τα εργαλεία σε ένα μικρό δερμάτινο ή υφασμάτινο σάκκο που δεν έχει διατηρηθεί. Επίσης, ανάμεσα στα άλλα ευρήματα βρέθηκαν χαυλιόδοντες κάπρων, αρχαία κύπελλα, ένα μικρότερο χάλκινο εγχειρίδιο, ένα άλλο περικάρπιο, ένα δαχτυλίδι και ένα ζευγάρι χρυσά σκουλαρίκια.

Σύμφωνα με τον Άντριου Φιτζπάτρικ (Andrew Fitzpatrick), διευθυντή του ανασκαφικού προγράμματος στο Έσσεξ, οι εργαστηριακές έρευνες έδειξαν πως ο χρυσός δεν ανήκει σε τοπικά κοιτάσματα της Ν. Αγγλίας. Το πολύτιμο μέταλλο ήρθε πιθανώς από την Ουαλία, την Ιρλανδία ή από την Ευρώπη(;). Αν ληφθεί υπόψιν η σπανιότητα και η αξία του μετάλλου, τότε έχουμε να κάνουμε με ένα σημαντικό πρόσωπο στη συγκεκριμένη χωροχρονική στιγμή. Ο Δρ. Fitzpatrick επιμένει ότι «ήταν σαφώς άτομο σημαντικής θέσης». Με δεδομένο ότι οι περισσότεροι τάφοι της ίδιας περιόδου δεν περιέχουν σχεδόν κανένα αντικείμενο, μάλλον έχει δίκιο στους ισχυρισμούς του. Ορισμένοι περιέχουν χαρακτηριστικά κύπελλα, ενώ άλλοι περιέχουν εργαλεία ή αιχμές βελών και πυριτόλιθους.

Ο εξοπλισμός της τοξοβολίας στο συγκεκριμένο τάφο είναι ίσως ο μεγαλύτερος που ανακαλύφθηκε ποτέ. Επίσης, μόνον λιγοστοί βρετανικοί τάφοι της εποχής του χαλκού περιείχαν χρυσά κοσμήματα του τύπου και της ποιότητας αυτών που ανακαλύφθηκαν στο Έιμσμπερι, εξ ου και η πιθανή σύνδεση του «Τοξότη» με τη βασιλική ιδιότητα. Όπως ήταν φυσικό τούτη η ανακάλυψη τάραξε τα ήρεμα (αμφίβολο) ύδατα της αγγλικής αρχαιολογικής κοινότητας. Η Τζίλιαν Βάρντελ (Gillian Varndell), έφορος προϊστορικών αρχαιοτήτων στο βρετανικό μουσείο, σε συνέντευξή της στους London Times ανέφερε ότι πρόκειται για το πλουσιότερο εύρημα της συγκεκριμένης περιόδου, επιβεβαιώνοντας άμεσα τα λεγόμενα του Δρ Fitzpatrick. Επιπλέον ο Ρος Κληλ (Ros Cleal), έφορος αρχαιοτήτων του μουσείου Alexander Keiller στο Έιβμπερι (Avebury) έχει την ίδια άποψη και προσθέτει πως οι επιπτώσεις της συγκεκριμένης ανακάλυψης δεν είναι ορατές ακόμα. Θα προσθέταμε ότι παρόλο που δεν είναι ορατές οι επιπτώσεις, εντούτοις δείχνουν μετά τις εργαστηριακές αναλύσεις σταθερά προς την υποστήριξη της θεωρίας των ορεινών πολιτισμών στην Κ. Ευρώπη κατά ύστερη λίθινη και πρώιμη χαλκή εποχή.

Αυτό που κατά τον Fitzpatrick ξεκίνησε ως ερευνητική ανασκαφή την άνοιξη του 2002, προκειμένου να δοθεί άδεια για την ανέγερση ενός νέου σχολείου στο Amesbury στο Wiltshire, έμελλε να φέρει στο φως στοιχεία απροσδόκητα. Ο άνθρωπος της εποχής του χαλκού που ανακαλύφθηκε εκεί, είχε θαφτεί κοντά στο μεγάλο ναό του Στόουνχεντζ. Ήταν κάποιος που κατείχε και μπορούσε να χρησιμοποιήσει χρυσό και χαλκό. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι μάλλον προήλθε από την κεντρική Ευρώπη, πιθανώς από τις Άλπεις.

«Η αγγειοπλαστική της πρώιμης εποχής του χαλκού μας έδειξε ότι είναι πάνω από 2.500 χρόνια παλαιότερος από τους ρωμαϊκούς τάφους», αναφέρει ο Δρ. Fitzpatrick. «Στην περιοχή του νέου σχολείου υπήρξε ένα μικρό ρωμαϊκό νεκροταφείο, αλλά τίποτα δεν έδειχνε προς την κατεύθυνση μιας διαφορετικής υπόθεσης. Ωστόσο, σε μια γωνία της περιοχής υπήρχαν δύο χαρακτηριστικές εδαφικές ανωμαλίες που φαίνονταν εντελώς διαφορετικές από εκείνες των ρωμαϊκών τάφων. Στην πορεία της ανασκαφής οι αρχαιολόγοι διαπίστωσαν ότι αυτές οι εδαφικές ανωμαλίες ήταν πράγματι τάφοι, αλλά η πρώιμη αγγειοπλαστική της εποχής του χαλκού σε ένας από αυτούς έδειξε ότι ήταν τουλάχιστον 2.500 παλαιότερος από τους ρωμαϊκούς τάφους. Ένα άλλο ασυνήθιστο χαρακτηριστικό ήταν το μέγεθος του τάφου, κατά πολύ μεγαλύτερο από εκείνο των ρωμαϊκών αντιστοίχων».

Χτενίζοντας προσεκτικά το έδαφος οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν κάτι ασυνήθιστο - ένα χρυσό σκουλαρίκι. Αυτός ο τύπος κοσμημάτων μπορεί να είναι ο παλαιότερος τύπος χρυσού αντικειμένου που κατασκευάστηκε ποτέ στα βρετανικά νησιά. Αυτά τα αντικείμενα είναι πολύ σπάνια, και εμφανίζονται συνήθως ανά ζεύγη. Όπως ήταν φυσικό η ανασκαφή δεν μπορούσε να τελειώσει, ούτε να κλείσουν οι τομές, αφήνοντας απροστάτευτο ένα τόσο πολύτιμο πεδίο. Είχαν δίκιο γιατί τα ευρήματα δεν είχαν τελειωμό. Κατ’ αρχήν το ίδιο το οστικό σύστημα του τοξότη, που βρέθηκε σε ημι-εμβρυακή στάση, υπενθυμίζοντας ταφικά έθιμα της ύστερης νεολιθικής περιόδου και της πρώιμης εποχής του χαλκού.

Τα οστά του έδειξαν ότι ήταν δυνατός άνθρωπος, που έζησε περίπου ως τα 45 χρόνια του - μια καλή ηλικία για την πρώιμη εποχή του χαλκού. Για ένα μεγάλο μέρος της ζωής του χώλαινε εξ’ αιτίας ενός τραυματισμού στο αριστερό του γόνατο. Ο τραυματισμός του προκάλεσε μόλυνση η οποία ήταν επώδυνη για όλη την υπόλοιπη ζωή του. Το ίδιο πόνο πρέπει να του προκάλεσε και ένα απόστημα στην κάτω γνάθο, που του διαπέρασε το οστούν. Ωστόσο επέζησε, αν και βάδιζε χωλαίνοντας και στηριζόμενος στο γερό του πόδι.

Όταν πέθανε, οι ενταφιαστές του τον έθαψαν με τρόπο χαρακτηριστικό για την εποχή. Τα κτερίσματα που τοποθετήθηκαν, εκτός από τον εξοπλισμό του κυνηγού ή του πολεμιστή περιελάμβαναν και κάποια που πιθανώς συμβόλιζαν την κοινωνική του θέση. Στο αντιβράχιο βρέθηκε ένα μαύρο δερμάτινο περικάρπιο που μάλλον προστάτευε τον καρπό του από τον έντονο κραδασμό της παλινδρόμης του τόξου που χρησιμοποιούσε. Δίπλα στο περικάρπιο βρέθηκε μια οστέινη πόρπη, πιθανώς ως μέσο στερέωσης κάποιου δερμάτινου επενδύτη ή υφασμάτινου μανδύα. Ένα χάλκινο μαχαίρι που φορούσε μάλλον κατά μήκος του στήθους του βρέθηκε εν μέρει καλυμμένο από τον κορμό του.

Πίσω από την πλάτη του υπήρχε ένα κύπελλο με χαυλιόδοντες κάπρων και πυριτόλιθους που χρησιμοποιούνταν ως εργαλεία. Μαζί τους βρέθηκε και μια μαύρη πέτρα, (πέτρα-μαξιλάρι), βασικό εργαλείο των μεταλλουργών εκείνης της περιόδου. Φαίνεται πως ο χρυσός και ο χαλκός ήταν τα νέα και εξωτικά υλικά, που πέρασαν στη Μεγάλη Βρετανία της χάλκινης εποχής. Τα ευρήματα όμως δε σταμάτησαν εδώ. Μια σπάτουλα από κέρατο ελαφιού για την επεξεργασία του πυριτόλιθου και άλλο ένα χάλκινο μαχαίρι βρέθηκαν σκορπισμένα στον τάφο. Γύρω από τον Τοξότη, στο ύψος της μέσης και στα πόδια, βρέθηκαν 15 αιχμές βελών, που μας οδηγούν στην υπόθεση ότι οι ενταφιαστές απίθωσαν το τόξο και τα βέλη στη μέση και το σώμα του, αλλά το τόξο και ο κορμός των βελών αποσυντέθηκαν με την πάροδο του χρόνου.

Στα γόνατά του βρέθηκε ένα άλλο περικάρπιο, ένα τρίτο χάλκινο μαχαίρι, ένα δαχτυλίδι από σχιστόλιθο και δύο χρυσά «σκουλαρίκια». Ενώ τα περισσότερα από τα αντικείμενα στον τάφο προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή του Στόουνχεντζ, τα αντικείμενα από τα γόνατά του έρχονται από μακριά. Η χημική ανάλυση του μαχαιριού δείχνει ότι το μέταλλο προήλθε από την Ισπανία, ενώ ο χρυσός θα μπορούσε να ανήκει σε πετρώματα της ηπειρωτικής Ευρώπης. Η πηγή του ψαμμίτη στο περικάρπιο βρίσκεται πάνω από 50 χλμ μακριά, ενώ ο σχιστόλιθος του δακτυλιδιού προέρχεται από το Κίμεριτζ (Kimmeridge), το οποίο βρίσκεται σε παρόμοια απόσταση.

Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής βρέθηκε και ένας άλλος τάφος - πιθανώς της ίδιας ημερομηνίας - στον οποίο είχε θαφτεί ένας νέος άνδρας περίπου 20-25 χρονών. Καθαρίζοντας προσεκτικά το σκελετό του, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν έκπληκτοι ένα ίδιο ζευγάρι σκουλαρίκια μέσα στο στόμα του νέου. Το πώς βρέθηκαν εκεί είναι άγνωστο, αλλά το γεγονός μπορεί να ανάγει σε ταφικά έθιμα ή να είναι μια απλή σύμπτωση. Αντικείμενα αξίας τοποθετούνταν στο στόμα του νεκρού ως πληρωμή για τον περαματάρη, αλλά τέτοιου είδους συνήθειες ανήκουν μάλλον σε ύστερες περιόδους.

Η μελέτη των σκελετών των δύο ατόμων αποκάλυψε ότι μοιράζονταν ένα ασυνήθιστο γνώρισμα. Ορισμένα οστά στην κορυφή των ταρσών τους δεν αρθρώνονταν κανονικά. Αυτό απ’ ό,τι φαίνεται δεν τους προκάλεσε κάποια δυσχέρεια, αλλά ως χαρακτηριστικό είναι πολύ σπάνιο. Αν τώρα βρεθούν δύο άτομα θαμμένα στον ίδιο τάφο με το ίδιο γνώρισμα, τότε είναι πολύ φυσιολογικό να θεωρήσει κανείς ότι σχετίζονται. Η ραδιοχρονολόγηση τοποθετεί χρονικά το δεύτερο ενταφιασμό λίγο αργότερα από εκείνον του «Τοξότη», αλλά δε μας είναι γνωστός προς το παρόν ο βαθμός συγγενείας τους.

Η τεχνολογία στην ανασκαφή

Η ανάλυση ισοτόπων οξυγόνου του οδοντικού σμάλτου μπορεί να βοηθήσει στον καθορισμό του τόπου προέλευσης ενός ατόμου. Τούτο, γιατί το σμάλτο των δοντιών αποθηκεύει το χημικό αρχείο του περιβάλλοντος κατά την παιδική ηλικία του ιδιοκτήτη τους, όπως το τοπικό κλίμα και η γεωλογία. Κάθε δόντι ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο της πληροφορίας, που καλύπτει το σύντομο χρόνο του σχηματισμού του οδοντικού σμάλτου. Το ορυκτό απατίτης που αποτελεί τη δομή των δοντιών και των οστών μας είναι το κύριο συστατικό του σμάλτου των οδόντων. Η χημική σύνθεσή του είναι ασβέστιο, φωσφόρος, οξυγόνο και αρκετά ιχνοστοιχεία, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνεται το στρόντιο και ο μόλυβδος. Από αυτά τα στοιχεία τα ισότοπα του οξυγόνου και του στροντίου είναι οι ισχυρότεροι ανεξάρτητοι δείκτες που διαθέτουμε για το τοπικό φυσικό περιβάλλον.

Σχεδόν όλο το οξυγόνο που χρησιμοποιεί ο οργανισμός μας για το σχηματισμό των οδόντων και των οστών αντλείται από το νερό που πίνουμε και ουσιαστικά όλο το πόσιμο ύδωρ έρχεται ως βροχή ή χιόνι, άρα σχετίζεται με τις κλιματικές συνθήκες και το φυσικό μας περιβάλλον. Τώρα, το στοιχείο οξυγόνο υπάρχει σε τρεις διαφορετικές μορφές που ονομάζονται ισότοπα. Χημικά τα ισότοπα είναι ίδια, αλλά έχουν ελαφρά διαφορετικές φυσικές ιδιότητες εξαιτίας μιας μικρής διαφοράς στο βάρος τους.

Η ανάλυση των ισοτόπων οξυγόνου του οδοντικού σμάλτου από τους δύο ενταφιασμούς του Έιμσμπερι δείχνει ότι ο «Τοξότης» προέρχεται από μια ψυχρότερη κλιματικά περιοχή από αυτήν της Μ. Βρετανίας, ενδεχομένως από τις ορεινές περιοχές της κεντρικής Ευρώπης - η σκούρα γαλαζοπράσινη περιοχή στο χάρτη ισοτόπων οξυγόνου. Ένα πρόωρα διαμορφωμένο δόντι από το νεαρότερο άνδρα αποδίδει τιμές ισοτόπων οξυγόνου συμβατές με περιπτώσεις διαβίωσης στη νότια Αγγλία ή την Ιρλανδία, αλλά οι τιμές που λαμβάνονται από τους φρονιμίτες του δείχνουν ότι είναι δυνατόν να μεγάλωσε ακόμη και στη Μεσόγειο ή τη βορειοανατολική Σκωτία. Με άλλα λόγια, τα αποτελέσματα των εργαστηριακών αναλύσεων για το νεότερο άνδρα δεν αποκλείουν την ευρωπαϊκή προέλευση.

Ραδιοχρονολόγηση

Η χρονολόγηση του Τοξότη του Έιμσμπερι είναι ένα σημαντικό μέρος του γενικού αρχαιολογικού ερευνητικού προγράμματος. Τα οστικά δείγματα του Τοξότη και του συντρόφου του χρονολογήθηκαν στη μονάδα επιταχυντών άνθρακα14 του πανεπιστήμιου της Οξφόρδης. Επιπλέον, χρονολογήθηκε και ένας άλλος τάφος, προκειμένου να διευκρινιστεί αν ανήκε στην ίδια περίοδο με τον τάφο του Τοξότη, ή προερχόταν από μεταγενέστερες φάσεις στον ίδιο τόπο.

Το πρώτο στάδιο για τη χρονολόγηση του άνθρακα14 είναι η συλλογή υλικού από το οστούν στο εργαστήριο με τη βοήθεια ενός μικρού ηλεκτρικού τρυπανιού. Πριν τρυπηθεί το οστούν καθαρίζεται προσεκτικά και κατόπιν αφαιρούνται περίπου 500 χιλιοστόγραμμα υλικού σε μορφή σκόνης. Το υλικό καθαρίζεται με μια μέθοδο επεξεργασίας που διαρκεί περίπου τέσσερις ημέρες. Αρχικά χρησιμοποιείται ένα αραιό οξύ για να αφαιρεθούν τα ανθρακικά άλατα του οστού, το οποίο αποτελεί περίπου 75% της μάζας του. Σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι αυτό το υλικό είναι αναξιόπιστο για τη χρονολόγηση άνθρακα14. Κατόπιν, το κολλαγόνο απομονώνεται και καθαρίζεται με τη χρήση φίλτρων. Το καθαρισμένο κολλαγόνο του Τοξότη ζύγιζε περίπου 30 χιλιοστόγραμμα. Αυτό το κολλαγόνο καίγεται σε ειδικό φούρνο και μετατρέπεται τελικά σε γραφίτη, πριν χρονολογηθεί ως άνθρακα14.

Η μονάδα επιταχυντών άνθρακα14 της Οξφόρδης έχει εγκαταστήσει πρόσφατα μια νέα συσκευή AMS (Φασματομετρία Επιταχυντή Μάζας). Τούτη η νέα συσκευή επιτρέπει να μετρείται άμεσα κάθε άτομο άνθρακα14 και έτσι η διαδικασία μέτρησης διαρκεί περίπου μία ώρα. Η ηλικία του άνθρακα14 συγκρίνεται με γνωστά χρονολογικά πρότυπα δειγμάτων για μεγαλύτερη αξιοπιστία. Τόσο ο Τοξότης όσο και ο σύντροφός του χρονολογήθηκαν δύο φορές, και τα αποτελέσματα συμφώνησαν μεταξύ τους προς ικανοποίηση του Δρ Higham αποδίδοντας το χρονικό βάθος του μέσου της τρίτης χιλιετίας π.Χ. (2400-2200 π.Χ.). Ο τρίτος τάφος έδωσε τιμές που οδήγησαν σε μεταγενέστερη χρονολόγηση, περίπου το 300 μ.Χ.

Συμπεράσματα

Πολλά έχουν να γίνουν ακόμη. Προς το παρόν δε γνωρίζουμε γιατί ο Τοξότης του Έιμσμπερι έφτασε ως το Στόουνχεντζ. Ήταν ένας μακρινός σύμμαχος, ένας συνεργάτης, ήταν άποικος ή προσκυνητής; Ή μήπως ήταν ένας ξένος με τις μαγικές δεξιότητες της αλχημείας των μετάλλων; Οι αρχαιολόγοι δε γνωρίζουν όλες τις απαντήσεις. Ωστόσο, τα δεδομένα επί του παρόντος δείχνουν πως ο Τοξότης ήταν ένας δυνατός άνθωπος που υπερνίκησε τον πόνο και την αναπηρία. Επίσης, κατείχε τη γνώση που του επέτρεπε να χρησιμοποιεί τα νέα και εξωτικά μέταλλα. Οι ενταφιαστές του τον στόλισαν με τα πλουσιότερα κτερίσματα της εποχής του. Μεγάλωσε στην κεντρική Ευρώπη, αλλά πέθανε κοντά σε ένα από τα μεγαλύτερα μεγαλιθικά μνημεία των βρετανικών νησιών. Δε γνωρίζουμε αν ήταν βασιλιάς, ή κάποιο πρόσωπο με σημαντική θέση στην κοινωνική διαστρωμάτωση της εποχής του. Ωστόσο, η περίπτωσή του είναι μια πρόκληση για τους αρχαιολόγους και τους ανθρωπολόγους, που καλούνται πλέον να γίνουν βιογράφοι ενός ανθρώπου της χάλκινης εποχής.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

• Parker Pearson, Bronze Age Britain, Batsford, English Heritage, 1993.
• Mike Pitts, Hengeworld Century, 2000.
• ubrey Burl, The Stonehenge People: Life and Death at the World's Greatest Stone, Barrie, Jenkins, 1989.
• Julian Richards, Stonehenge, Batsford, English Heritage, 1991.