Υλισμός

Ο υλισμός (αγλλ. materialism) είναι φιλοσοφική θεωρία, η οποία στο βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας που αφορά τη σχέση μεταξύ ανθρώπου και εξωτερικού κόσμου, ή συνείδησης και ύλης, παίρνει θέση υπέρ της πρωταρχικότητας της ύλης. Αποτελεί δε ένα από τα δύο κύρια ρεύματα της φιλοσοφικής σκέψης. Σύμφωνα με τον υλισμό, "η ανθρώπινη ύπαρξη δημιουργεί την συνείδηση και όχι η συνείδηση την ανθρώπινη ύπαρξη" όπως και γενικότερα η ύλη από την οποία αποτελείται το Σύμπαν, προηγείται των ιδεών. Η ύλη αποτελεί την βάση με την οποία δημιουργούνται οι ιδέες και όχι το ανάποδο.

Οι υλιστές φιλόσοφοι υποστήριζαν και υποστηρίζουν ότι, ο υλικός κόσμος είναι αυθύπαρκτος, μετασχηματίζεται από τις ιδέες όταν αυτές γίνονται πράξη, αλλά χωρίς αυτόν δεν μπορούν να γεννηθούν ιδέες. Στις ιδέες συγκαταλέγονται οι θρησκείες, οι πολιτικές αντιλήψεις, οι επιστήμες, οι τέχνες, όλη δηλαδή η ανθρώπινη δραστηριότητα πριν αυτή γίνει πράξη. Οι θετικές επιστήμες χρησιμοποιούν ένα παρεμφερές σύνολο αξιωμάτων, τον μεθοδικό νατουραλισμό, ο οποίος εξηγεί τα παρατηρήσιμα φαινόμενα της φύσης βάσει φυσικών αιτίων. Στις διάφορες υποκατηγορίες του υλισμού περιλαμβάνεται ο διαλεκτικός υλισμός, ο ιστορικός υλισμός, ο αυθόρμητος υλισμός και ο μηχανιστικός υλισμός.

Ιστορική διαδρομή

Ο υλισμός γεννήθηκε ήδη κατά την αρχαιότητα, ενώ θεμελιωτής του αρχαίου υλισμού θεωρείται ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-547 π.Χ.), ένας εκ των επτά σοφών της αρχαιότητας. Ο Αναξίμανδρος (610-540) ήταν ο δεύτερος Μιλήσιος φιλόσοφος, συγγενής, μαθητής και διάδοχος της φιλοσοφικής σχολής της Μιλήτου. Θεωρούσε σαν πρώτη ύλη του κόσμου το άπειρο, μια απροσδιόριστη ύλη αγέννητη, άφθαρτη και αθάνατη, που βρίσκεται σε αιώνια και αδιάκοπη κίνηση. Από αυτήν την ύλη αποσπώνται τα αντίθετα που δημιουργούν τα αντικείμενα και τα φαινόμενα του κόσμου. Ο Αναξιμένης (586-525) είναι ο τρίτος μεγάλος φιλόσοφος της Μιλήτου και μαθητής του Αναξίμανδρου που στη θέση του άπειρου βάζει τον αέρα: Όταν αραιώνεται γίνεται πυρ κι όταν συμπυκνώνεται γίνεται άνεμος, νερό, ύστερα σύννεφο, γη και πέτρα.

Ο Ηράκλειτος (540-480) δέχεται τη συνεχή ροή στο Σύμπαν: "Τα αντίθετα ταυτίζονται με την αμοιβαία διαδοχή και αλλαγή. Όλα αλλάζουν και ανανεώνονται ποτέ δεν είναι ίδια, «τα πάντα ρει». Μόνο ο «λόγος» είναι σταθερός. Είναι ο εσωτερικός ρυθμός του κόσμου, που μεταβάλλεται σύμφωνα με τον αιώνιο Λόγο". Την τάξη αυτή του κόσμου σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, δεν την δημιούργησε ούτε ο θεός ούτε οι άνθρωποι, αλλά υπήρχε πάντα και θα υπάρχει σαν ένα αιώνιο ζωντανό πυρ που ανάβει και σβήνει σύμφωνα με ορισμένα μέτρα (νόμοι). Σαν πρωταρχικό συστατικό του κόσμου δέχεται τη φωτιά (πυροκρατική φυσική θεωρία) που την ταυτίζει με την ψυχή (αείζωον πυρ) και αλληλοϋποκαθίσταται μέσα στη συνεχή ανακύκλωση των πάντων.

Ο Δημόκριτος (460-370) επίσης σπουδαίος υλιστής φιλόσοφος, χρησιμοποιώντας τη γνώση των προκατόχων του διαμόρφωσε την ατομική θεωρία. Τα αντικείμενα (η ύλη) αποτελούνται από πλήθος αόρατα μόρια-άτομα που είναι αιώνια, αμετάβλητα, άφθαρτα και αδιαίρετα (άτμητα), βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και δημιουργούν στροβιλική κίνηση μέσα στο σύμπαν. Ο Επίκουρος (341-270) ήταν Αθηναίος. Όπως και ο Δημόκριτος, δεχόταν ότι ο κόσμος αποτελείται από πολύ μικρές άτομες φύσεις, τα άτομα, που συνεχώς κινούνται και δε χάνονται ποτέ (είναι άφθαρτα) και έχουν διαφορετικό μέγεθος, βάρος και σχήμα. Δεχόταν το κενό (αναφή φύση) γιατί χωρίς αυτό δε θα μπορούσε να υπάρχει κίνηση. Όπως και ότι δεν υπάρχει τίποτα έξω από το σύμπαν, ούτε γεννιέται κάτι από το τίποτα.

Σημαντικοί υλιστές φιλόσοφοι στα νεώτερα χρόνια υπήρξαν ο Μπαρούχ Σπινόζα, ο Ντενί Ντιντερό κατά την περίοδο του γαλλικού διαφωτισμού, λίγο αργότερα ο Καρλ Μαρξ, ο Φρίντριχ Ένγκελς κλπ. Η βασική αντίληψη του Μαρξ όσον αφορά την πρωταρχικότητα της ύλης, μπορεί να συνοψιστεί στο εξής παράθεμα: "Η διαλεκτική μου μέθοδος -γράφει ο Μαρξ- δεν είναι μόνο διαφορετική από εκεί­νη του Χέγκελ, αλλά είναι ακριβώς το αντίθετο της. Για τον Χέγκελ, η διαδικασία της νόησης –που με το όνομα “Ιδέα” το μετατρέπει σε αυθύπαρκτο υποκείμενο– είναι ο δημιουργός του πραγματικού κόσμου και ο πραγματικός κόσμος αποτελεί μονάχα την εξωτερική φαινομενική μορφή της ιδέας. Για εμένα αντίθετα, το ιδεατό δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο υλικός κό­σμος όπως αντανακλάται στο ανθρώπινο μυαλό και μεταφράζεται σε μορφές σκέψης". Σημαντικοί σύγχρονοι υλιστές φιλόσοφοι στην Ελλάδα είναι ο Ευτύχης Μπιτσάκης, ο Γιώργος Ρούσης, ο Αλέξανδρος Χρύσης κλπ.