Υπέρ Παλαμήδους Απολογία

Ο Υπέρ Παλαμήδους Απολογία είναι αριστοτεχνικός λόγος (δικαίως χρῆσθαι τόν λόγον) του Γοργία που γράφτηκε μετά το Εγκώμιον της Ελένης (415 π.Χ.)^[1] δηλαδή δεκαπέντε περίπου χρόνια πριν την Απολογία Σωκράτους του Πλάτωνα και αναφέρεται στην κατηγορία από φθόνο^[2] τού Οδυσσέα για έναν άνθρωπο σοφό^[3] και ευεργέτη^[4]. Το σχετικό έργο απέκτησε ιδιαίτερη σημασία γιατί μια πλειάδα μελετητών μέχρι τις μέρες μας ασχολήθηκε επισταμένα με τη σύγκρισή του με την Απολογία τους Σωκράτους του Πλάτωνα από την οποία αντλεί αρκετά στοιχεία.

Ψηφιακή βιβλιοθήκη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας με αντικριστές αποδόσεις στην νεοελληνική.
§ § (1-10)
§ § (11-21)
§ § (22-26)
§ § (27-34)
§ § (35-37

Α΄ μέρος προς τον κατήγορο

Σκιαγραφεί τα πιθανά κίνητρα του Οδυσσέα, θεμελιώνει την αιτιολογία του στις δυο κύριες έννοιες του δύνασθαι - βούλεσθαι και αναπτύσσει τα επιχειρήματα γύρω από την μη δυνατότητα να κάνει προδοσία (ἀδύνατός εἰμι τοῦτο πράττειν).
Αντιφάσεις στην κατηγορία
Αντικατηγορία με τη μορφή της praeterito.

Β΄ μέρος προς τους δικαστές

Αναφορά στις υπηρεσίες του Παλαμήδη,
Άρνηση του κατηγορουμένου να ξυπνήσει την συμπόνια των δικαστών με συνηθισμένα μέσα,
Υπαινιγμός για τις καταστρεπτικές συνέπειες της άδικης κρίσης

Σύνοψη

Η Παλαμήδους Απολογία είναι η απολογία κάθε ανθρώπου που κατηγορείται για εσχάτη προδοσία. Η «προδοσία» του Παλαμήδη, αναφέρεται σε κάθε προδοσία. Στην Απολογία του Σωκράτη του Πλάτωνα ο Σωκράτης λέει την αλήθεια και κρίνεται γι΄αυτό. Στον Παλαμήδη ο αγώνας γίνεται ανάμεσα στη βία και τη δίκη. Ο Παλαμίδης θέλει να πείσει, αλλά θέλει να γίνει με δικαιοσύνη. Γνωρίζει ο Παλαμήδης ότι, αν η αλήθεια των γεγονότων μπορούσε να γίνει δεκτή μέσω των λόγων, η απόφαση θα ήταν εύκολη· επειδή αυτό δεν γίνεται, παροτρύνει τους κριτές να μη βιασθούν.

Θεματολογία

Η Παλαμήδους Απολογία είναι η απολογία κάθε ανθρώπου που κατηγορείται για εσχάτη προδοσία. Η «προδοσία» του Παλαμήδη αναφέρεται σε κάθε προδοσία. Από την την πρώτη κιόλας πρόταση δημιουργείται η προδιάθεση: δεν πρόκειται για ζωή ή θάνατο αλλά για τιμή και ντροπή. Γιατί θάνατο βέβαια με φανερή ψήφο για όλους τους θνητούς έχει καταψηφίσει η φύση από την ημέρα που γεννήθηκαν. Στον «Παλαμήδη» ο αγώνας γίνεται ανάμεσα στην βία και την δίκη. Ο Παλαμήδης θέλει να πείσει, αλλά θέλει να γίνει με δικαιοσύνη. Θα μπορούσε να είχε προδώσει για χρήματα ή για τιμές ή για ασφάλεια ή για να βοηθήσει φίλους. Κάθε εξήγηση αναιρείται: χρήματα έχει, τιμές έχει, δεν επιζητεί ασφάλεια όταν προδίδεις σε μισούν - στην προδοσία προδίδεις- δεν βοηθείς. Η ανάλυση βασίζεται στα κύρια κίνητρα του ανθρώπου: πλούτος, τιμές ασφάλεια.

Ιδιαίτερη αναφορά

«δισσῶν (χάρη δυο πραγμάτων) γὰρ τούτων ἕνεκα πάντες πάντα πράττουσιν, ἢ κέρδος τι μετιόντες (επιδιώκοντε)ς ἢ ζημίαν φεύγοντες (19, 4-5)»

Επιδράσεις σε μεταγενέστερα έργα

Η συγκριτική μελέτη των δυο κειμένων έγινε αντικείμενο ιδιαίτερης έρευνας από τους μελετητές της αρχαίας σκέψης. Αναλογίες, ομοιότητες επιχειρημάτων, κοινά υφολογικά γνωρίσματα οδήγησαν σ΄ ερμηνείες, μέσα από τις οποίες φαίνεται ο βαθμός επηρεασμού του Πλάτωνα από τον Γοργία.

Ο Παλαμήδης και ο Σωκράτης αναφέρονται και οι δυο στον πρότερο έντιμο βία, στις ευεργεσίες τους προς τους άλλους, στον βίο που είναι αβίωτος, όταν χαθεί η εμπιστοσύνη των άλλων ή ο έλεγχος ο δικός μας, στην κακή υστεροφημία των δικαστών, αν άδικα δικάσουν. Ας μνημονεύσουμε τις ωραίες επιγραμματικές προτάσεις:
«Ο βίος πίστεως εστερημένος» (21.4) μετουσιώνεται σε: ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ 38a και το «ως δ'αληθή λέγω, μάρτυρα πιστόν παρέξομαι τον παροιχόμενον (πρότερον) βίον» μεταφέρεται: «εγώ παρέχομαι τον μάρτυρα ως αληθή λέγω».

Την επίδραση του Γοργία στον Πλάτωνα, όταν έγραφε την Απολογία του Σωκράτη φαίνεται καθαρά τόσο στην υιοθέτηση ηθικών αρχών όσο και στην βαρύτητα του πειστικού λόγου, δηλαδή της πειθούς^[5] ^[6] Συγκεκριμένα, η σωκρατική ηθική, ότι κανείς δεν σφάλλει θεληματικά (ουδείς εκών εξαμαρτάνειν), είναι ο πυρήνας των μεγάλων προϋποθέσεων της υπεράσπισης, τόσο στο Εγκώμιον της Ελένης όσο και στην Απολογία. Επιδράσεις του Γοργία συναντάμε επίσης και στον Κρίτωνα, όπου το «προδιδοὺς γὰρ τὴν Ἑλλάδα προὐδίδουν ἐμαυτόν, τοκέας, φίλους, ἀξίωμα προγόνων, ἱερὰ πατρῷα, τάφους, πατρίδα τὴν μεγίστην τῆς Ἑλλάδος»,^[7] ανάγεται σε μείζονα λόγο.

«ὅτι μητρός τε καὶ πατρὸς καὶ τῶν ἄλλων προγόνων ἁπάντων τιμιώτερόν ἐστιν πατρὶς καὶ σεμνότερον καὶ ἁγιώτερον καὶ ἐν μείζονι μοίρᾳ καὶ παρὰ θεοῖς καὶ παρ᾽ ἀνθρώποις τοῖς νοῦν ἔχουσι» 51b

Αλλά και στο ομώνυμο έργο του Ξενοφώντα βρίσκουμε επιδράσεις, όπως η όμοια αναφορά στον θάνατο ως κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων, τόσο στην αρχή της Απολογίας του Παλαμήδη όσο και στην Απολογία Σωκράτους (Ξενοφών) § 27

Επίλογος

Ο Γοργίας πρωτοτυπεί κολακεύοντας τους δικαστές τους πρώτους από τους πρώτους των Ελλήνων: " Έλληνες δεν αρμόζει ούτε θα άρμοζε να σας ζητήσω να προσέξετε και να θυμηθείτε όσα έχουν λεχθεί."

Σημειώσεις

^ α: Όταν ο στρατός των Αχαιών πεινούσε, έστειλαν τον Οδυσσέα στην Θράκη να βρει σιτάρι. Γύρισε όμως άπρακτος. Σαν τον ειρωνεύτηκε ο Παλαμήδης, ο Οδυσσέας του απήντησε ότι ούτε και εκείνος θα τα κατέφερνε, όσο έξυπνος και αν ήταν. Τότε ο Παλαμήδης πήγε ο ίδιος στην Θράκη και γύρισε με μεγάλα φορτώματα.^[8]^[9]

^ β: Και ο Θουκυδίδης, για να δικαιολογήσει την ηγεμονία των Αθηναίων, θα επικαλεσθεί αυτά τα τρία συναισθήματα που θεωρεί θεμελιώδη: πλούτος, τιμές, ασφάλεια^[10]

^ γ: Αντίστοιχα χωρία που συναντάμε και στην Απολογία Σωκράτους του Πλάτωνα: Παλαμήδης 26, Σ. 26α, Π. 36 - Σ. 30d Π. 15 - Σ. 31c, Π. 30 - Σ. 36d, Π. 21 - Σ. 38a, Π. 36 - Σ. 38c^[11]

Πηγές

Πρωτογενείς

(Κύπρια έπη του τρωικού κύκλου) που αναφέρονται σε περιστατικά και ήρωες πριν από την τρωική εκστρατεία και στα εννέα πρώτα χρόνια του τρωικού πολέμου.

Μονογραφίες

Παύλος Καλλιγάς (ο νεότερος) «Οι λόγοι του Γοργία Ελένης Εγκώμιον, Υπέρ Παλαμήδους Απολογία», σσ. 235 - 317 Δευκαλίων 9. αριθμ. 36, 1981
Guido Calogero,, Gorgias and the Socratic Principle, 1957
Coulter J.A., The Relation of the Apology of Socrates to Gorgia΄s Defence and Plato΄s Critique of Gorgians Rhetoric, Harvvard Studies in Classical Philology, 1964
Fr. Blass, Die attische Beredsamkeit. I. Von Gorgias bis zu Lysias, 1887

Παραπομπές

↑ Fr. Blass, Die attische Bedersamkeit, I. Von Gorg;iaw bis zu Lysias, σ. 72 , 1887
↑ Ξενοφών, Απομνημονεύματα IV 2.33
↑ Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη Επιτομή
↑ Ξενοφών Minora Scripta «Κυνηγετικός», Κύρου Ανάβασις
↑ Ιωάννης Αναστασίου, Η αρχαία Σοφιστική «Η πιθανολόγηση ως μέθοδος απόδειξης στον Γοργία», εκδ. Κ. Βουδούρης, 1981
↑ Long A.A., Methods og argumentum in Gorgias ΄Palamedes, Αρχαία Σοφιστική, εκδ. Κ. Βουδούρης, 1981. σσ. 233-242
↑ Αυτόθι, 19, 7-10
↑ Βιργίλιος, Αινειάδα, 2.81-85
↑ Ιωάννης Κακριδής, Ελληνική Μυθολογία.
↑ Θουκυδίδης , Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου Ι 75,3 και 76.2
↑ H. Gomperz, Sophistik und Rhetoric, σ.10

[1] Fr. Blass, Die attische Bedersamkeit, I. Von Gorg;iaw bis zu Lysias, σ. 72 , 1887

[2] Ξενοφών, Απομνημονεύματα IV 2.33

[3] Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη Επιτομή

[4] Ξενοφών Minora Scripta «Κυνηγετικός», Κύρου Ανάβασις

[5] Ιωάννης Αναστασίου, Η αρχαία Σοφιστική «Η πιθανολόγηση ως μέθοδος απόδειξης στον Γοργία», εκδ. Κ. Βουδούρης, 1981

[6] Long A.A., Methods og argumentum in Gorgias ΄Palamedes, Αρχαία Σοφιστική, εκδ. Κ. Βουδούρης, 1981. σσ. 233-242

[7] Αυτόθι, 19, 7-10

[8] Βιργίλιος, Αινειάδα, 2.81-85

[9] Ιωάννης Κακριδής, Ελληνική Μυθολογία.

[10] Θουκυδίδης , Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου Ι 75,3 και 76.2

[11] H. Gomperz, Sophistik und Rhetoric, σ.10

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]