Η Ένωση Ποδοσφαιρικών Σωματείων Ηρακλείου (Ε.Π.Σ.Η.) είναι αρμόδια για το άθλημα του ποδοσφαίρου στο νομό Ηρακλείου. Εδρεύει στην πόλη των Ηρακλείου και είναι μέλος της Ελληνικής Ποδοσφαιρικής Ομοσπονδίας (Ε.Π.Ο.).[1] Είναι υπεύθυνη για τη διεξαγωγή του τοπικού πρωταθλήματος και του κυπέλλου, όπως και των πρωταθλημάτων εφήβων και παίδων. Συντονίζει επίσης τις δραστηριότητες των μικτών ομάδων νέων και παίδων, οι οποίες εκπροσωπούν το νομό σε εθνικό επίπεδο.
Ειδικότερα, διοργανώνει το «Κύπελλο Μάχης Κρήτης» για μικρές ηλικίες. Πρόκειται για μία από τις παλιότερες διοργανώσεις της ΕΠΣΗ, που αρχικά ονομαζόταν «Κύπελλο Ηρώων» και μετείχαν ομάδες από όλη την Κρήτη. Ακόμη, διατηρεί ομάδα παλαιμάχων. Η Ένωση απονέμει ετήσια έπαθλα στους καλύτερους σκόρερ και «Κύπελλο Ήθους» στις ομάδες με την καλύτερη βαθμολογία "ευ αγωνίζεσθαι" (fair play) της κάθε κατηγορίας.
Κατά το διάστημα 1925−1929, οι δύο μεγαλύτεροι αθλητικοί σύλλογοι του Ηρακλείου την τότε εποχή, ο ΕΓΟΗ (με έτος ίδρυσης το 1924) και ο ΟΦΗ (με έτος ίδρυσης το 1925) κυριαρχούσαν στο άθλημα του ποδοσφαίρου. Το φθινόπωρο του 1926 διοργανώθηκε το πρώτο ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα Ηρακλείου, με την συμμετοχή των δύο συλλόγων καθώς και άτυπων σωματείων που λειτουργούσαν σε επίπεδο γειτονιάς και αποτελούσαν τα φυτώριά τους. Νικητής αυτής της πρώτης, ανεπίσημης διοργάνωσης αναδείχτηκε ο ΕΓΟΗ. Δύο χρόνια αργότερα, το 1928 διοργανώθηκε ξανά, με νικητή αυτήν την φορά τον ΟΦΗ.[2]
Μεταξύ 1928−1932, παρατηρούνται και οι πρώτες σοβαρές πρωτοβουλίες για την ίδρυση συλλόγων ικανών να ανταγωνιστούν τον ΟΦΗ και τον ΕΓΟΗ.[2] Η ραγδαία άυξηση του αριθμού των ποδοσφαιρικών σωματείων της πόλης (π.χ. ο Εργοτέλης και ο Ολυμπιακός το 1929, ο Ηρακλής το 1930 ,ο Ερμής το 1932 και ο Ηρόδοτος 1932 ), οδήγησε στην ανάγκη ίδρυσης αρμόδιας αρχής για συντονισμό των σωματείων και την διοργάνωση αγώνων και πρωταθλημάτων. Ως εκ τούτου, ιδρύεται το 1929 η Ποδοσφαιρική Ένωση Κρήτης (ΠΕΚ).[3][2] Δύο χρόνια αργότερα, και μετά από διαφωνίες μεταξύ των ιδριτυκών μελών για τον έλεγχό της, η Ένωση μετατράπηκε σε Ένωση Ποδοσφαιρικών Σωματείων Ηρακλείου (ΕΠΣΗ), διατηρώντας τον πλήρη διοικητικό και οργανωτικό έλεγχο των ποδοσφαιρικών διοργανώσεων στους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου. Η Ένωση αναγνωρίστηκε επίσημα από την ΕΠΟ το 1931.[4]
Πρώτος πρόεδρος ήταν ο κ. Γεμιτζάκης. Μετά την απελευθέρωση πρόεδροι της Ένωσης διετέλεσαν οι Μανωλόπουλος, Παπαδάκης Αλέκος, Βουρεξάκης, Μαλαγαρδής, Πετρόπουλος, Νάθενας, Αγγελιδάκης, Ουρανός, Γιούρτος, Νεοφώτιστος, Ιατρός, Μαρσέλος, Μεταξάς, Παπαδάκης Ναπολέων, Γερογιαννάκης, Βλαχάκης και Τζώρτζογλου (νυν πρόεδρος).
Τα τοπικά πρωταθλήματα της Ε.Π.Σ. Ηρακλείου χωρίζονται σε τέσσερις συνολικά κατηγορίες:
Την Α1 ΕΠΣΗ, το ανώτατο τοπικό ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα, από το οποίο αναδυκνείεται ο πρωταθλητής Ηρακλείου, με έπαθλο την άνοδο στην Γ΄ Εθνική.
Την Α2 ΕΠΣΗ, όπου οι ομάδες αγωνίζονται για την άνοδο στην Α1.
Την Β ΕΠΣΗ, που διοργανώνεται σε 2 Ομίλους και οδηγεί στην Α2.
Την Γ ΕΠΣΗ, κατώτατο τοπικό πρωτάθλημα με έπαθλο την άνοδο στην Β ΕΠΣΗ.
Από την ίδρυσή του έως και το 1959 (οπότε και ιδρύθηκε το επαγγελματικό Πρωτάθλημα Ελλάδας ποδοσφαίρου ανδρών), το Πρωτάθλημα της ΕΠΣΗ αποτελούσε το υψηλότερο επίπεδο διοργάνωσης για τους συλλόγους του νησιού, και αργότερα του Ηρακλείου, μετά και την ίδρυση τοπικών Ενώσεων στους Νομούς Χανίων, Ρεθύμνου και Λασιθίου.[5]
Το Κύπελλο ΕΠΣΗ είναι τοπικός ποδοσφαιρικός θεσμός όπου συμμετέχουν τα σωματεία της ΕΠΣ Ηρακλείου. Διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 1971 και έκτοτε διοργανώνεται κάθε χρόνο.[15]
Στο σημερινό σύστημα διεξαγωγής του Κυπέλλου ΕΠΣΗ μετέχουν 60 σύλλγοι. Η συμμετοχή των συλλόγων της Α1 και Α2 Κατηγορίας, καθώς και των μελών της ΕΠΣΗ που μετέχουν στο πρωτάθλημα της Γ' Εθνικής είναι υποχρεωτική. Προαιρετική είναι η συμμετοχή των συλλόγων της Β και Γ Κατηγορίας, καθώς και ερασιτεχνικών ομάδων που διατηρούν οι επαγγελματικοί σύλλογοι-μέλη της ΕΠΣΗ. Ορίζονται μονοί νοκ άουτ αγώνες στην έδρα της ομάδας που ορίζεται από την κλήρωση, εκτός και αν οι ομάδες μετέχουν σε διαφορετικά πρωταθλήματα, κατά την οποία περίπτωση η ομάδα που μετέχει στο κατώτερο πρωτάθλημα ορίζεται ως γηπεδούχος. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται μέχρι τα ημιτελικά της διοργάνωσης.
Οι 4 ομάδες των ημιτελικών σχηματίζουν κατόπιν κλήρωσης, 2 ζευγάρια όπου πλέον οι αγώνες γίνονται διπλοί στις έδρες των αντιπάλων ομάδων. Σ΄ αυτήν την περίπτωση ισχύει ο κανονισμός του εκτός έδρας γκολ για την πρόκριση, χωρίς όμως και πάλι να αποκλείεται το ενδεχόμενο για παράταση ή πέναλτι στον επαναληπτικό αγώνα.
Ο Τελικός διεξάγεται ως μονός αγώνας, και η έδρα του αγώνα ορίζεται έγκαιρα από την ΕΠΣΗ. Σε περίπτωση ισοπαλίας, ο νικητής κρίνεται απ' ευθείας από την διαδικασία των πέναλτι, χωρίς τήρηση ημίωρης παράτασης.
Το Σούπερ Καπ ΕΠΣΗ είναι ένας μονός ποδοσφαιρικός αγώνας μεταξύ του Πρωταθλητή της Α1 ΕΠΣΗ και του Κυπελλούχου ΕΠΣΗ, με σκοπό την ανάδειξη του υπερ-Πρωταθλητή Ηρακλείου.[24] Σε περίπτωση που η ίδια ομάδα έχει κατακτήσει και τους δύο προαναφερθέντες τίτλους, ο αγώνας διεξάγεται μεταξύ των ομάδων που μετείχαν στον Τελικό του Κυπέλλου ΕΠΣΗ.
Ο Σακαβέλης είναι ο μόνος ποδοσφαιριστής που έχει σκοράρει 4 γκολ σε τελικό Κυπέλλου, το 1995 στην αναμέτρηση Ηρόδοτος – Ολυμπιακός Χερσονήσου 6-1. Μάλιστα σκόραρε χατ-τρικ στο ημίχρονο.
To μοναδικό αυτογκόλ σε τελικό Κυπέλλου σημείωσε ο Πετράς το 2003 στον αγώνα ΠΟΑ – ΟΦΗ ʽ94 (1-0) στο γήπεδο του Εργοτέλη.
Ο Δόσπρας και ο Λειβαδίτης είναι ο μόνοι που έχουν σκοράρει σε δύο συνεχόμενους τελικούς Κυπέλλου. Ο Δόσπρας, μάλιστα με διαφορετικές ομάδες, το 1996 στο Εργοτέλης – ΑΟΤ 1-0 και το 1997 στο ΠΟΑ – ΑΟΤ 4-2 για λογαριασμό πλέον του ΑΟ Τυμπακίου. Ο Λειβαδίτης το 2001 στο ΠΟΑ – ΟΦΗ ʽ94 1-0 και το 2002 στο Ηρόδοτος – ΠΟΑ 3-2.
Oι ξένοι ποδοσφαιριστές που έχουν αγωνιστεί σε τελικό Κυπέλλου είναι ο Αργεντινός Λέον Πιερτζιάκομι (2022), ο Σεκούμπα Ντιατά (2022), οι Πορτογάλοι Μάρκο Μεϊρέλες και Μιγκέλ Ολιβέιρα με τον ΠΟΑ (2022), και ο Βραζιλιάνος Καρλίτο επίσης με τον ΠΟΑ (2019).
Ο Τάσος Τριανταφύλλου είναι ο μόνος που έχει σκοράρει σε 3 τελικούς Σούπερ Καπ (2015 και 2016 με τον ΠΟΑ, 2018 με τον Γιούχτα).
Ο μόνος ποδοσφαιριστής που έχει σκοράρει χατ-τρικ σε τελικό είναι ο Αλέξης Περογαμβράκης με τον ΑΣ Ρούβα το 2011.
Πολυνίκης τεχνικός σε Σούπερ Καπ είναι ο Βασίλης Κρασανάκης με δύο τίτλους (2015 και 2016 με ΠΟΑ)
Ο Μηνάς Πίτσος, πανελλήνιος πρωταθλητής το 1997 με το 7ο ΕΤΑΔ, είναι ο μόνος προπονητής που έχει πάει σε τρεις τελικούς Σούπερ Καπ, χωρίς όμως να κερδίσει κανένα τίτλο (Αλμυρός 2014, Ρούβας 2015, Γιούχτας 2018).