Ο βασάλτης είναι έκχυτο εκρηξιγενές πέτρωμα το οποίο σχηματίζεται από την ταχεία ψύξη βασαλτικής λάβας που εκτείθεται στην ή κοντά στην επιφάνεια ενός πλανήτη ή δορυφόρου. Η περιεκτικότητά του σε οξείδιο του πυριτίου είναι κάτω από 50%, με περιεκτικότητα κατά μάζα σε χαλαζία κάτω από 20%. Η σύστασή του είναι ανάλογη με το πλουτωνικό πέτρωμα γάββρο.

Βασάλτης

Ο βασάλτης είναι συνήθως χρώματος γκρι ή μαύρο, αλλά σύντομα γίνεται καφέ ή στο χρώμα της σκουριάς εξαιτίας της οξείδωσης των φεμικών (πλούσια σε σίδηρο) ορυκτών. Σπανιότερα μπορεί να είναι πράσινος. Αν και συνήθως είναι σκούρος, ο βασάλτης μπορεί να έχει μεγάλη ποικιλία σκίασης εξαιτίας των τοπικών γεωχημικών διεργασιών. Ο βασάλτης σχεδόν πάντα έχει λεπτόκοκκη υφή επειδή η ταχεία ψύξη του ρευστού πετρώματος δεν επιτρέπει τον σχηματισμό μεγάλων κρυστάλλων ορυκτών. Πολύ σπάνια διακρίνονται κρύσταλλοι πορφυρίτη. Όταν η θεμελιώδης μάζα του έχει υαλώδη εμφάνιση, τότε ονομάζεται υαλώδης βασάλτης. Ο βασάλτης μπορεί να αποκτήσει σπογγώδη μορφή επειδή μέσα του εγκλωβίστηκε κατά τη ψύξη αέρας, οπότε και αποκαλείται σκωρία. Οι κοιλότητες στις οποίες υπήρχε ο αέρας στη συνέχεια μπορεί να πληρωθούν με άλλα ορυκτά, όπως ο ασβεστίτης, ο οπάλιος και ο ζεόλιθος, οπότε και ονομάζεται αμυγδαλοειδής βασάλτης. Μπορεί να περιέχει επίσης μαγνητίτη, οπότε και αποκτά μαγνητικές ιδιότητες.[1]

Ακόμα, ο βασάλτης είναι από τα πετρώματα στα οποία έχουν παρατηρηθεί κυστίδια που έχουν δημιουργηθεί από διαλυμένα αέρια που αναδύονται μέσα από το μάγμα καθώς αποσυμπιέζεται κατά την άνοδό του προς την επιφάνεια της Γης και σκληραίνει πριν προλάβουν τα αέρια να ξεφύγουν. Όταν ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του πετρώματος αποτελείται από τέτοια κυστίδια, αυτό το ονομάζουμε σκωρία.[2]

Ο όρος «Βασάλτης» χρησιμοποιείται συχνά για πλουτωνικά πετρώματα που δημιουργούνται πιο κοντά στην επιφάνεια της Γης και παραπέμπουν σε σύσταση τον βασάλτη, αλλά αυτοί οι λίθοι κατηγοριοποιούνται καλύτερα είτε σαν δολερίτες είτε σαν γάββροι.

Βασάλτης με κυστίδια από τον ηφαιστειακό κρατήρα Σάνσετ (Sunset Crater) στην Αριζόνα της Αμερικής. Πάνω δεξιά αμερικάνικο «τέταρτο του δολαρίου» (25 σεντς) για κλίμακα.

Ο βασάλτης είναι πολύ κοινό πέτρωμα. Από αυτό αποτελούνται οι πυθμένες των ωκεανών. Επίσης είναι πολύ συνηθισμένος σε νησιά τα οποία σχηματίστηκαν από θερμά σημεία, όπως τα νησιά της Χαβάης, τα οποία αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από βασάλτη. Επίσης ανευρίσκονται σε περιοχές όπου έλαβαν χώρα εκτεταμένες ροές λάβας, όπως στο οροπέδιο Ντέκκαν, στην Ισλανδία, στην Παταγονία και τα νησιά Φίνγκαλ στη Σκωτία. Βασάλτης έχει βρεθεί επίσης στην Ιώ, τον τρίτο μεγαλύτερο δορυφόρο του Δία, στη Σελήνη, στον Άρη, την Αφροδίτη και τον αστεροειδή 4 Εστία.

Ετυμολογία

Επεξεργασία

Η λέξη «Βασάλτης» προέρχεται από το υστερολατινικό basaltes, ένα ορθογραφικό λάθος της λέξης basanites που σημαίνει «πολύ σκληρή πέτρα», το οποίο αντίστοιχα έχει τις ρίζες του στο αρχαιοελληνικό βασανίτης από τη λέξη βάσανος. Η σύγχρονη ονομασία του βασάλτη με την αντίστοιχη σημασία καθιερώθηκε από τον Γκεόργκιους Αγκρίκολα το 1546.

 
Μεγάλες πολυγωνικές μάζες βασάλτη στο Τζάιαντς Κόζγουέι (Giant's Causeway) στη Βόρεια Ιρλανδία.

Στη Γη, η περισσότερη βασαλτική λάβα δημιουργείται από την αποσυμπίεση στην τήξη του μανδύα της. Αυτό το φαινόμενο λαμβάνει χώρα σε μεγάλο ποσοστό των κινήσεων των τεκτονικών πλακών. Από αυτά, ο βασάλτης αποκτά συγκεκριμένες μορφές και ιδιότητες οι οποίες είναι οι εξής:

  • Θολεϊτικοi βασάλτες (tholeiitic basalt), σχετικά πλούσιοι σε σίδηρο και φτωχοί σε αλκάλια και αλουμίνιο. Σε αυτή τη κατηγορία ανήκουν οι περισσότεροι βασάλτες στον πυθμένα των ωκεανών, καθώς και τα περισσότερα μεγάλα ωκεανικά νησιά. Αντίστοιχα, χωρίζονται σε βασάλτες υψηλής και χαμηλής ποσότητας τιτανίου και βασάλτες της μεσοωκεάνιας ράχης.
  • Βασάλτες με υψηλή περιεκτικότητα σε οξείδια του αργιλίου. Η σύστασή τους αυτή αποδίδεται σε πετρώματα με έλλειψη πλαγιοκλάστων.
  • Αλκαλικοί βασάλτες (Alkali basalt), σχετικά πλούσιοι σε αλκάλια. Σε αυτή την κατηγορία βασάλτων συναντάται συχνά αυγίτης πλούσιος σε τιτάνιο ενώ δεν εμφανίζονται ποτέ πυρόξενα χαμηλής περιεκτικότητας σε ασβέστιο.
  • Ο βονινίτης (boninite) είναι ένα είδος βασάλτη υψηλής περιεκτικότητας σε μαγνήσιο που συνήθως εμφανίζεται στα “οπίσθια τόξα” που δημιουργούνται κατά τη βύθιση μιας τεκτονικής πλάκας κάτω από μια άλλη. Αυτά τα πετρώματα ξεχωρίζουν από τη χαμηλή περιεκτικότητά τους σε τιτάνιο και τη σύστασή τους από πολλά άλλα ιχνοστοιχεία.
  • Οι βασάλτες των ωκεανικών νήσων περιλαμβάνουν και θολεϊτικούς και αλκαλικούς βασάλτες, με τους πρώτους κυρίως στην αρχή της δημιουργίας των νησιών. Αυτοί οι βασάλτες χαρακτηρίζονται από μεγάλα ποσοστά μη συμβατών στοιχείων.

Εξαιτίας της αντοχής στη μηχανική πίεση, ο βασάλτης χρησιμοποιείται σε οικοδομικές κατασκευές, αλλά παρουσιάζει μέτρια αντίσταση στη φθορά και αποσαθρώνεται εύκολα. Συχνά έχει στηλοειδή εμφάνιση, επειδή κατά τη συρρίκνωση που προκαλείται από την ψύξη του μάγματος σχηματίζονται πολυγωνικά πρίσματα που μοιάζουν με κολώνες.

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. βασάλτης, από εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
  2. «σκωρία». el.wiktionary.org. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2021. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία