Κάστρο του Αγίου Ανδρέα

Το κάστρο του Αγίου Ανδρέα ή το κάστρο στο Κυπαρίσσι ή Ιτς καλέ ή Ριζόκαστρον ή το κάστρο του Πλατάνου είναι το μεγαλύτερο από τα έξι κάστρα που σώζονται στην περιοχή της πόλης της Πρέβεζας. Το κάστρο έχει τρεις κατασκευαστικές φάσεις, οι οποίες ταυτίζονται απόλυτα με τρεις διαφορετικές ιστορικές περιόδους της Πρέβεζας.
Η πρώτη φάση του κάστρου συνδέεται με την παράδοση της Πρέβεζας, το 1701, από τους Ενετούς στους Οθωμανούς και τη γρήγορη οχύρωσή της από τους νέους κατακτητές της.
Η δεύτερη φάση ταυτίζεται με την ογδοντάχρονη, δεύτερη, βενετική κατοχή της πόλης (1718-1797) και τις βελτιώσεις που οι Ενετοί έκαναν στο κάστρο.
Η τρίτη φάση χαρακτηρίζεται από την παρουσία του Αλή πασά στην Πρέβεζα και τα ευρύτατα οχυρωματικά έργα της περιόδου 1807-1808, υπό την επίβλεψη του Χριστιανού αρχιτέκτονα του Αλή πασά, του Πέτρου από την Κορυτσά.

Κάστρο του Αγίου Αντρέα
Το κάστρο του Αγίου Αντρέα στην Πρέβεζα.Όψη του νοτιοανατολικού προμαχώνα
Είδος	κάστρο
Γεωγραφικές συντεταγμένες	38°57′37″N 20°45′13″E
Διοικητική υπαγωγή	Πρέβεζα
Χώρα	Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Σκαρίφημα κάτοψης του κάστρου, όπως ήταν
μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912.

Ο νοτιοανατολικός προμαχώνας του κάστρου,
αμέσως μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912.

Βορειοανατολικός προμαχώνας του κάστρου
και τμήμα του βόρειου τείχους τού περιβόλου του.

Το κάστρο του Αγίου Ανδρέα στα μέσα του 18ου αιώνα. Όψη από τα ανατολικά.
Λεπτομέρεια σχεδίου Antonio Paravia.

Η κύρια πύλη του κάστρου του Αγίου Ανδρέα στις αρχές του 1913.

Η οθωμανική επιγραφή του κάστρου του Αγίου Ανδρέα, με την ευχή Masha' Allah
και τη χρονολογία Εγίρας 1223.

Το ανατολικό τείχος του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου κτίστηκε το 1808 και κατεδαφίστηκε το 1921.

Το ανατολικό τείχος του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου σε φωτογραφία του 1920.

Πρώτη φάση (1702-1718)

Βάσει των όρων της συνθήκης του Κάρλοβιτς, οι Ενετοί αποχώρησαν, το 1701, από την Πρέβεζα παραδίδοντάς την στους Οθωμανούς, αφού προηγουμένως είχαν ανατινάξει το κάστρο της Μπούκας, το οποίο κατεδαφίστηκε με την επίβλεψη Ενετών και Τούρκων. Δεσμευόμενοι από τους όρους της συνθήκης του Κάρλοβιτς, οι Οθωμανοί δεν μπορούσαν να επανοχυρώσουν τα στενά του Αμβρακικού κόλπου στη θέση όπου έστεκε το κάστρο της Μπούκας.
Οι Οθωμανοί, αμέσως μετά την παράδοση της Πρέβεζας σε αυτούς, οχύρωσαν την πόλη χτίζοντας ένα μεγάλο τετράγωνο χωμάτινο κάστρο με πέτρινους προμαχώνες στις τέσσερις άκρες του. Το κάστρο αναφέρεται σε βενετικά έγγραφα ως το "κάστρο στο Κυπαρίσσι" και είχε ήδη ολοκληρωθεί τον Αύγουστο του 1702. Το κάστρο περιβαλλόταν από αμυντική τάφρο στη νότια, δυτική και βόρεια πλευρά του.

Δεύτερη φάση (1718-1797)

Με την υπογραφή της συνθήκης του Πασάροβιτς η Πρέβεζα, που κατείχετο de facto από τους Ενετούς ήδη από το 1717, παραδόθηκε de jure σε αυτούς. Στα πρώτα χρόνια της δεύτερης βενετικής κατοχής της Πρέβεζας (1718-1797), το κάστρο βελτιώθηκε ώστε να ανταποκρίνεται στα νέα οχυρωματικά δεδομένα. Η έκτασή του μειώθηκε σχεδόν στο μισό και οι χωμάτινοι τοίχοι του επενδύθηκαν με λιθοδομή, τμήμα της οποίας σώζεται μέχρι σήμερα. Ένας πέμπτος προμαχώνας προστέθηκε στο κέντρο της δυτικής πλευράς του κάστρου. Η αμυντική τάφρος που το περιέβαλλε βάθυνε και πλάτυνε. Το οθωμανικό τέμενος που υπήρχε στο κέντρο του κάστρου μετατράπηκε σε καθολικό ναό επ' ονόματι του Αγίου Ανδρέα, προς τιμήν του Ενετού ναυάρχου Αντρέα Πιζάνι (1662-1718), που συμμετείχε και συνέβαλε στην κατάληψη της Πρέβεζας το 1717 και πέθανε άδοξα τον επόμενο χρόνο.

Τρίτη φάση (1807-1820)

Με την επάνοδο του Αλή πασά Τεπελενλή στην Πρέβεζα στα τέλη Νοεμβρίου του 1806, ξεκίνησαν οχυρωματικές εργασίες μεγάλης έκτασης. Έγιναν ριζικές αλλαγές στους προμαχώνες του κάστρου του Αγίου Ανδρέα και ο χώρος του επεκτάθηκε, με την κατασκευή ενός εξωτερικού περιβόλου στα ανατολικά του κάστρου, που ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο του 1808. Έτσι, περιλήφθηκαν στην αγκαλιά του τα σπίτια των προυχόντων της πόλης που ήδη υπήρχαν στον χώρο ανατολικά του βενετσιάνικου κάστρου. Η καθολική εκκλησία του Αγίου Ανδρέα μετατράπηκε σε πυριτιδαποθήκη και κτίστηκε μεγάλο οθωμανικό τέμενος στον χώρο του εξωτερικού περιβόλου, στη θέση του ορθόδοξου ναού του Αγίου Ανδρέα. Η πρόσβαση στο κάστρο γινόταν μέσω μιας νέας επιβλητικής εισόδου, που κατασκευάστηκε στην οχύρωση του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου. Στην όψη του νοτιοανατολικού προμαχώνα του κάστρου τοποθετήθηκε μαρμάρινη επιγραφή, γραμμένη στα παλαιοοθωμανικά, που αναφέρει τη χρονολογία ολοκλήρωσης των βελτιώσεων του κάστρου από τον Αλή πασά και την ευχή Masha' Allah, που σημαίνει "Δόξα στον Αλλάχ". Το Έτος Εγίρας 1223 (١٢٢٣ στα παλαιοοθωμανικά), που αναφέρει η επιγραφή, αντιστοιχεί στην περίοδο Φεβρουάριος 1808-Φεβρουάριος 1809 του Γρηγοριανού ημερολογίου.

Τα λιθανάγλυφα του κάστρου

Στην τοιχοποιΐα του κάστρου του Αγίου Ανδρέα σώζονται έξι λιθανάγλυφα και δύο επιγραφές. Όταν ο αρχαιολόγος Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς έγραψε σχετικά με το κάστρο, το έτος 1914, σώζονταν στην τοιχοποιΐα του άλλα πέντε λιθανάγλυφα (δύο στην κύρια είσοδο του κάστρου και τρία στο ανατολικό τείχος του εξωτερικού περιβόλου του). Ο πρώτος αυτός ανασκαφέας της αρχαίας Νικόπολης και σπουδαίος αρχαιολόγος, αποφαίνεται ότι όλα τα λιθανάγλυφα, πλην ενός, είναι της οθωμανικής περιόδου.
Από τα έξι σωζόμενα, επί της τοιχοποιΐας, οθωμανικά λιθανάγλυφα το ένα βρίσκεται στον νοτιοδυτικό προμαχώνα και απεικονίζει τερατόμορφο φοβισμένο ζώο (με την ουρά κάτω από τα σκέλια) και άνθρωπο με τα δύο χέρια υψωμένα. Το δεύτερο βρίσκεται στον νοτιοαανατολικό προμαχώνα, απεικονίζει δύο κυνόμορφα ζώα σηκωμένα στα πίσω τους πόδια και πιασμένα με τα μπροστινά τους, και στο πάνω τμήμα του υπάρχει βραχεία επιγραφή γραμμένη στα οθωμανικά τουρκικά. Τρία από τα υπόλοιπα τέσσερα βρίσκονται στον βορειοανατολικό προμαχώνα και απεικονίζουν έναν κυνηγό να πυροβολεί κατά μεγαλόσωμου ζώου, ένα τερατόμορφο ζώο αλυσοδεμένο σε κυπαρίσσι (κοινό θέμα στα κάστρα της περιόδου του Αλή πασά) και ένα απροσδιόριστο σχήμα εγγεγραμμένο σε κύκλο. Το τέταρτο, που απεικονίζει ένα ελικοειδές σχήμα, βρίσκεται στο βόρειο τείχος του κάστρου.

Το κάστρο μετά το 1912

Με την απελευθέρωση της Πρέβεζας από τον Ελληνικό Στρατό, στις 21 Οκτωβρίου 1912, το κάστρο περιήλθε σε αυτόν ως κτήμα του Οθωμανικού στρατού κατά την κατάληψη της πόλης. Στο κάστρο εγκαταστάθηκαν, αμέσως μετά την απελευθέρωση, μονάδες εφοδιασμού του Ελληνικού Στρατού που υποστήριζαν τις συνεχιζόμενες πολεμικές επιχειρήσεις στο μέτωπο της Ηπείρου.
Το 1921 κατεδαφίστηκε από τον Στρατό το ανατολικό τείχος του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου. Το 1949 περίπου κατεδαφίστηκε το μεγαλύτερο τμήμα του νότιου τείχους του εξωτερικού περιβόλου καθώς και η μεγάλη πύλη του. Το 1955 περίπου κατεδαφίστηκε και το υπόλοιπο τμήμα του.
Από τον Δεκέμβριο του 1948 εγκαταστάθηκε στο κάστρο η μονάδα 660 ΠΑΥΠ (Προκεχωρημένη Αποθήκη Υλικού Πολέμου) του Ελληνικού Στρατού. Όταν τα στρατόπεδα του Ελληνικού Στρατού ονοματίστηκαν, η συγκεκριμένη μονάδα ονομάστηκε Στρατόπεδο Αδάμ Δούκα, προς τιμήν του πεσόντος στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο ανθυπολοχαγoύ του Ελληνικού Στρατού.
Στον βορειοανατολικό προμαχώνα του κάστρου, σε χώρο που παραχωρήθηκε από τον Στρατό στην Εκκλησία, κτίστηκε ναΰδριο του Αγίου Ανδρέα, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1956.
Το 1965 το κάστρο κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο με απόφαση του Υπουργού Προεδρίας της Κυβερνήσεως.
Το 1980 το κάστρο κηρύχθηκε, εκ νέου, ιστορικό διατηρητέο μνημείο με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Επιστημών.
Η στρατιωτική μονάδα της 660 ΠΑΥΠ αποχώρησε από το κάστρο τον Μάρτιο του 2005.
Τον Απρίλιο 2015 συμφωνήθηκε να αποδοθεί η χρήση του χώρου στην Περιφερειακή Ενότητα Πρέβεζας.

Βιβλιογραφία

• Ξενόπουλος, 1888: Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης, Σεραφείμ Ξενόπουλος, 1888, Αθήνα.
• Φιλαδελφεύς Αλέξανδρος, 1914: "Ανασκαφαί Νικοπόλεως - Χριστιανικά μνημεία Πρεβέζης", Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1914, Αθήνα, 1914, σελ. 219-239.
• Φιλαδελφεύς Αλέξανδρος, 1922: "Πρεβέζης Μουσείον", Αρχαιολογική Εφημερίς έτους 1922, Αθήνα, 1922, σελ. 66-79.
• Βελένης, 1991: Ιστορική έρευνα των μνημείων της Πρέβεζας. Το κάστρο του Παντοκράτορα, ερευνητικό πρόγραμμα του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1991.
• Καράμπελας & Μαμαλούκος, 1994, Νικόπολις-Πρέβεζα. Συλλεκτικό αρχείο Νίκου Δ. Καράμπελα και άλλα ιδιωτικά αρχεία, Εκδόσεις Έργον, Πρέβεζα, 1994.
• Σμύρης, 2004: Το δίκτυο των οχυρώσεων στο πασαλίκι των Ιωαννίνων (1788-1822). Ιστορική, πολιτική, οικονομική και χωροταξική θεώρηση, Ιωάννινα, 2004.
• Καράμπελας, 2010: Το κάστρο της Μπούκας (1478-1701), Η οχυρωμένη Πρέβεζα μέσα από τις πηγές, Νίκος Δ. Καράμπελας, Πρέβεζα Β΄: Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Πρέβεζας (16-20 Σεπτεμβρίου 2009), Πρέβεζα 2010, σελ. 395-433. Επιμέλεια: Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου, Χρήστος Σταυράκος, έκδ. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δήμος Πρέβεζας, Ίδρυμα Ακτία Νικόπολις. ISBN 978-960-99475-0-3
• Καράμπελας, Μάιος 2012: Το νέο κάστρο "στο Κυπαρίσσι". Το σημερινό κάστρο του Αγίου Αντρέα., ομιλία στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Πρέβεζας, που δόθηκε στις 12.5.2012.
• Καράμπελας, Σεπτέμβριος 2012: Ottoman Fortifications in Preveza in 1702. The First Phase of the Castle of Iç Kale, Ankara University, The Center for Ottoman Studies, OTAM Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayi 32/Güz 2012, σελ. 47-66
• Καράμπελας, 2015: Η οχύρωση του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου του αγίου Αντρέα της Πρέβεζας και τα εντειχισμένα σε αυτή λίθινα ανάγλυφα, Πρεβεζάνικα Χρονικά 51-52, ISSN 1105-753X, σελ. 134-178
• Καράμπελας, 2017: Οι οχυρώσεις ενός στρατηγικού Περάσματος, Πρεβεζάνικα Χρονικά 53-54, ISSN 1105-753X, σελ. 99-140

Λιθανάγλυφα στην τοιχοποιία του κάστρου

Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον νοτιοδυτικό προμαχώνα του κάστρου. Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον νοτιοδυτικό προμαχώνα του κάστρου.   Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον βορειοανατολικό προμαχώνα. Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον βορειοανατολικό προμαχώνα.   Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον βορειοανατολικό προμαχώνα. Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον βορειοανατολικό προμαχώνα.   Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον νοτιοανατολικό προμαχώνα. Λιθανάγλυφο οθωμανικής περιόδου από τον νοτιοανατολικό προμαχώνα.   Λιθανάγλυφο Έλικα στο βόρειο τείχος του κάστρου. Λιθανάγλυφο Έλικα στο βόρειο τείχος του κάστρου.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• «Τα κάστρα του Νομού Πρεβέζης από ψηλά» από epirustravel.eu. Πλάνα της περιοχής από drone.