Κοινωνική σχεδίαση

Κοινωνική σχεδίαση (social design) ή διαφορετικά κοινωνικά χρήσιμη σχεδίαση (socially useful design) είναι σχεδίαση που έχει επίγνωση του ρόλου και της ευθύνης του σχεδιαστή στην κοινωνία και της χρήσης της διαδικασίας σχεδίασης ώστε να επιφέρει κοινωνική αλλαγή.

Ο όρος κοινωνική σχεδίαση εξηγεί πώς η σχεδιαστική προσέγγιση δέχεται τα κοινωνικά θέματα (έγκλημα, υγεία , γήρανση και άλλα) ως πρωτογενείς οδηγούς, το κοινωνικό αντίκτυπο σαν μία από τις βασικές μας σκέψεις και την κοινωνική αλλαγή που παρέχεται μέσω αντικειμένων, συστημάτων ή υπηρεσιών όπου η απόκλιση ή η πρόληψη του εγκλήματος ενσωματώνεται στη σχεδιαστική λειτουργικότητα, σαν τον απώτερο στόχο και σκοπό μας.

Αρχές της κοινωνικής σχεδίασης

1. Ηθική και κατανόηση : Ποιος είναι ο ρόλος και η ευθύνη του σχεδιαστή στην κοινωνία;
2. Συλλογική δραστηριότητα και συνεργασία : Οι κοινωνικοί σχεδιαστές δουλεύουν σε διεπιστημονικές ομάδες και είναι διαμεσολαβητές και υποκινητές αποτελεσματικών ομαδικών διαδικασιών.
3. Κοινωνική παιδεία : Η κατανόηση του πλαισίου, της πολυπλοκότητας και της διασύνδεσης των κοινωνικών προβλημάτων.
4. Έρευνα σχεδίασης : Συμμετοχή των ενδιαφερομένων σε μία συλλογική διαδικασία για να προσδιοριστούν τα προβλήματα και να αναπτυχθούν λύσεις.
5. Σχεδιαστική σκέψη : Κατανόηση, έρευνα, προσδιορισμός, πρωτοτυποποίηση ,έλεγχος και βελτιστοποίηση ιδεών συνεργατικά για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων.
6. Οπτικοποίηση : Κατανόηση ,ανάλυση και μετάφραση σύνθετων εννοιών, προβλημάτων και διαδικασιών για μεταφορά τους σε οπτική ή φυσική μορφή.
7. Επιχειρηματική σχεδίαση : Μετατροπή ιδεών και καινοτομιών σε δράση για βιώσιμες , με διάρκεια λύσεις.

Ευθύνη

Προκειμένου η σχεδίαση να είναι υπεύθυνη πρέπει να περιλαμβάνει έναν ορισμό της σχεδίασης (design) που ενθυλακώνει και παρέχει μία ποικιλία από απαντήσεις ικανές για ευνοϊκή κοινωνική αλλαγή. Το design σαν πειθαρχία αφορά στην παραγωγή αντικειμένων , υποδομών και υπηρεσιών που προκαλούν αλλαγή στον τρόπο που βιώνουμε τον κόσμο γύρω μας. Βασική απαίτηση της κοινωνικά υπεύθυνης σχεδίασης είναι η εξέταση του ρόλου των ενδιαφερομένων (αποδεκτών της σχεδίασης) και η συμμετοχή αυτών , η ανάπτυξη διαδικασιών και βρόχων ανατροφοδότησης (feedback) και προσωτροφοδότησης (feedforward) που βασίζονται σε κοινωνικές εμπειρίες.

Ο Victor Papanek ήταν ένθερμος υποστηρικτής της κοινωνικά και οικολογικά υπεύθυνης σχεδίασης προϊόντων, εργαλείων, και κοινοτικών υποδομών. Σύμφωνα με τον ίδιο, η σχεδίαση έχει μετατραπεί στο πιο ισχυρό εργαλείο με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να σχηματίσει τα εργαλεία και τα περιβάλλοντα του και κατ’ επέκταση την κοινωνία και τον ίδιο του τον εαυτό και ακόμη οι σχεδιαστές μπορούν να συνεισφέρουν στη σχεδίαση περισσότερο οικολογικών προϊόντων μέσω της προσεκτικής επιλογής υλικών που θα χρησιμοποιήσουν. Προσπάθησε να χρησιμοποιήσει τη σχεδίαση σαν μια δύναμη για να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής στις αναπτυσσόμενες χώρες, σε ομάδες μειονοτήτων και περιφερειακές κοινότητες σε Ευρώπη και Αμερική. Πώς μπορεί ένας σχεδιαστής, ποιος πρέπει να κάνει το ζην να εξυπηρετεί αληθινά τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων;

Αειφορία

Ο κοινωνικός σχεδιασμός ενημερώνει, αναμορφώνει και δίνει μορφή αλλά επίσης αναλαμβάνει (Victor Papanek, The Green Imperative, 1995). Προκειμένου να δράσουν σαν ηθικά ωθούμενοι , οι σχεδιαστές του μέλλοντος πρέπει να αμφισβητήσουν το κέρδος , χωρίς να απορρίψουν τις παρεμβάσεις της αγοράς, και να το ισορροπήσουν μέσω μίας αναγνώρισης των απαιτήσεων της περιβαλλοντικής και κοινωνικής βιωσιμότητας .

Η θεώρηση της κοινωνικής σχεδίασης στον κόσμο του design ενώνει την ανάπτυξη ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου με νέα προϊόντα και διαδικασίες που είναι προσοδοφόρες. Η αποδοτικότητα και η γνώση των διαδικασιών είναι οι ακρογωνιαίοι λίθοι της βιωσιμότητας που υποστηρίζει την ανθρώπινη ευημερία.

Ένας ακόμη συγγραφέας που συνεισέφερε στον ορισμό της κοινωνικής σχεδίασης με παρεμβολή της αειφορίας είναι ο Victor Margolin. Στο βιβλίο του The Politics of the Artificial σχετικά με την ικανότητα του σχεδιαστή να οραματίζεται και να δίνει μορφή σε υλικά και άυλα προϊόντα που μπορούν να αντιμετωπίσουν ανθρώπινα προβλήματα σε ευρεία κλίμακα και να συμβάλει στην κοινωνική ευημερία. Αυτή είναι η ιδεολογία πάνω στην οποία είναι δομημένη η κοινωνική σχεδίαση. Κατά αυτή την άποψη ο κοινωνικός σχεδιασμός είναι μια δραστηριότητα που δεν θα πρέπει να πλαισιωθεί με συνειρμούς φιλανθρωπίας, δωρεάς ενίσχυσης, βοήθειας και άλλα. Δεν είναι εθελοντική εργασία, αλλά θα πρέπει να θεωρηθεί ως επαγγελματική συμβολή που παίζει ρόλο στην τοπική οικονομική ανάπτυξη ή τα προς το ζην.

Λαϊκή (ιδιωματική) σχεδίαση (vernacular design)

‘’Το ιδιωματικό’’ επικεντρώνεται σε ευφυείς συνεργασίες γήινων υλικών , διαδικασιών και πολιτισμικών δομών, με τον σύγχρονο σχεδιασμό ο οποίος τελικά, καθορίζεται από μία ανεπίσημη παράδοση παρά από ένα συγκεκριμένο σχεδιαστή . Συνήθως φτιαγμένη από τοπικά παραγόμενα υλικά και σχεδιασμένα για χρησιμότητα, η λαϊκή αρχιτεκτονική παίρνει πάντα τα σχεδιαστικά στοιχεία από τις ιδιαιτερότητες του χώρου και λειτουργίας. Αποτελεί μια καθαρή αντίδραση στις ανάγκες οικοδόμησης ενός μεμονωμένου ατόμου ή μιας κοινωνίας, και επιτρέπει στον άνθρωπο, ακόμη και πριν από τον αρχιτέκτονα, να κατασκευάσει καταφύγιο ανάλογα με τις δικές του περιστάσεις

Η ανθρωπιστική επιθυμία να συνδέεται κανείς με τα εδάφη του αντανακλάται σε μία αρμονική αρχιτεκτονική ,μία τυπολογία που μπορεί να ταυτιστεί με μία συγκεκριμένη περιοχή. Αυτή η κοινωνιολογική πτυχή της αρχιτεκτονικής είναι παρούσα σε ένα υλικό, ένα συνδυασμό χρωμάτων, ένα αρχιτεκτονικό ύφος, μια χωρική γλώσσα ή μορφή που φέρει μέσω του αστικού πλαισίου. Ο τρόπος που οι ανθρώπινες κατοικίες έχουν δομηθεί με τρόπο νεωτερικό έχει υπάρξει πολύ ανοργάνωτος ` η τρέχουσα αρχιτεκτονική υπάρχει σε μία μοναδική βάση αποστρεφόμενη της συνδεσιμότητας της κοινότητας σαν σύνολο.

Η ιδιωματική αρχιτεκτονική προσφέρει μίας ζωτικής σημασίας σύνδεση μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος , μας αναγκάζει να σκεφτούμε με όρους καθαρής επιβίωσης – αρχιτεκτονικής πριν τον αρχιτέκτονα.

Κοινωνικά χρήσιμη σχεδίαση εν δράσει

Η αλλαγή του κόσμου, είτε σε παγκόσμιο ή τοπικό επίπεδο, είναι η κοινή επιδίωξη όλων των μορφών κοινωνικού σχεδιασμού . Τα παραδείγματα δράσεων πολλά αφορούν σε σχεδίαση προϊόντων, αρχιτεκτονημάτων , έντυπου υλικού , λογισμικού, εθελοντικής εργασίας και προσφοράς. Παρακάτω αναφέρονται μερικές μόνο από τις δράσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στον κόσμο.

• The Hippo Roller

Το έργο αποσκοπεί στο να ανακουφίσει τον καθημερινό αγώνα που υφίστανται οι γυναίκες και τα παιδιά στην Αφρική , βοηθώντας τους να βελτιώσουν την ικανότητά τους να μεταφέρουν πολύ περισσότερο νερό, πολύ πιο εύκολα και σε λιγότερο χρόνο από τα σημεία του νερού που συχνά βρίσκονται μακριά από τα σπίτια τους .

• Water for people

Στόχος είναι η πλήρης κάλυψη με νερό για κάθε οικογένεια, κάθε σχολείο και κάθε κλινική.

• Δημιουργικά κύματα

Ο σχεδιασμός έργων οπτικής επικοινωνίας που «σχολιάζουν» κοινωνικά θέματα, απασχολεί πολύ συχνά τη διεθνή γραφιστική κοινότητα.

Η Ένωση Γραφιστών Ελλάδας ευελπιστεί η πρωτοβουλία αυτή να ευαισθητοποιήσει υπηρεσίες και οργανισμούς και με τη βοήθειά τους να βγουν οι αφίσες στους δρόμους εκεί που ακριβώς ανήκουν.

• Design Athens

Το ‘’Design Athens ‘’ είναι μία σειρά από εκδηλώσεις που απευθύνεται σε εκείνους που ενδιαφέρονται για τον τομέα της σχεδίασης επικοινωνίας. Το Δεκέμβριο του 2014 πραγματοποιήθηκε μία ημερίδα με τίτλο Social design: χρήσιμη προσφορά ή εγωιστική ενδοσκόπηση; όπου σχεδιαστές με τη βοήθεια του κοινού μίλησαν για την έννοια του κοινωνικού σχεδιασμού .

• Design Against Crime

Βασικός στόχος είναι η απόδειξη ότι η ασφαλής σχεδίαση δεν χρειάζεται να δείχνει εγκληματική μέσω σχεδίασης οδηγούμενης από πρακτικότητα και σημεία αναφοράς κοινωνικής καινοτομίας που αποσκοπούν στο δημόσιο χώρο και τη δημόσια σφαίρα και έπειτα η προσπάθεια μείωσης συχνότητας εγκλημάτων .

• BioLite

Το BioLite είναι μια κουζίνα που μετατρέπει τη βιομάζα (από ξύλο σε χαρτί) σε ηλεκτρική ενέργεια. Η θερμότητα από τη φωτιά μετατρέπεται σε ηλεκτρική ενέργεια. Μια θύρα USB εξυπηρετεί στη φόρτιση του κινητού. Η πώληση του κάθε μοντέλου βοηθά να χρηματοδοτηθεί η κατασκευή ενός λιγότερο ακριβού μοντέλου BioLite που διανέμεται στις αναπτυσσόμενες χώρες σε όλο τον κόσμο.

• Homeless World Cup Legacy Center / Architecture For Humanity

Το Homeless World Cup Legacy Center στη Santa Cruz , στη Βραζιλία είναι μια πρωτότυπη εγκατάσταση που χρησιμοποιεί το ποδόσφαιρο ως εργαλείο για την ενδυνάμωση και κοινωνική αλλαγή για τις γυναίκες και τη νεολαία. Με το ευρύ φάσμα υπηρεσιών και χρηστών στο χώρο του ξενοδοχείου ,η διάταξη του έργου βασίζεται σε μία διαβάθμιση από δημόσια σε ιδιωτική πρόσβαση ,συμπεριλαμβανόμενων αυστηρών φίλτρων πρόσβασης για να επιτύχουν το ιδανικό ασφαλές περιβάλλον μάθησης για τους νέους στο Ινστιτούτο Bola pra Frente.

Αυτά είναι μόνο κάποια από τα πολλά δείγματα κοινωνικής σχεδίασης που έχουν δημιουργηθεί για το ύψιστο καλό!

Κοινωνικός κόσμος

Ο όρος κοινωνική σχεδίαση όλο και περισσότερο χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη σχεδίαση για τον κοινωνικό κόσμο. Ο όρος αυτός εμπλέκει μία αντίληψη μίας πραγματικότητας φτιαγμένης από τον άνθρωπο , η οποία κατά συνέπεια μπορεί να μεταβληθεί μόνο από τον άνθρωπο ,και αλλάζει από τον άνθρωπο διαρκώς. Από αυτή την άποψη , ο κοινωνικός σχεδιασμός είναι αναπόφευκτος ,είναι εκεί είτε οι άνθρωποι γνωρίζουν για αυτόν είτε όχι.

Η κοινωνική πραγματικότητα έχει δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα του αθροίσματος όλων των μεμονωμένων δράσεων μας. Υπάρχει μια αναδυόμενη συζήτηση αυτής της έννοιας του κοινωνικού σχεδιασμού, που περιλαμβάνει όλους τους άλλους ορισμούς του όρου.

Πρωτοβουλίες

• Το ΄΄ World Design Research Initiative’’ γνωστό ως ‘’Worldesign’’ , στο Πανεπιστήμιο Τέχνης και Σχεδίασης στο Ελσίνκι. Το Worldesign έχει ως στόχο να διερευνήσει ζητήματα που σχετίζονται με την κοινωνική, υπεύθυνη και ευημερίας σχεδίαση και να παράγει θεωρία όπως επίσης και εφαρμόσιμα συστήματα και μοντέλα. Τα μέλη του παράγουν εκθέσεις , εργαστήρια και δημοσιεύσεις που λειτουργούν ως εργαλεία για τον έλεγχο και αξιολόγηση των διαφορετικών εφαρμογών κοινωνικής σχεδίασης.
• Οι ‘’Architects Arup Associates’’ σχεδίασαν το ‘’Σχολείο Druk White Lotus’’ στα Ιμαλάια που ακολουθεί τις αρχές της κοινωνικής σχεδίασης.
• Το Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Τεχνών στη Βιέννη διαθέτει ένα πρόγραμμα μεταπτυχιακού αφιερωμένο στις προκλήσεις των αστικών κοινωνικών συστημάτων και σε συναφή θέματα.
• Το ‘’MICA's Center for Social Design’’ στη Βαλτιμόρη προετοιμάζει την επόμενη γενιά των δημιουργικών ηγετών μέσω συνεργατικών ευκαιριών μάθησης που βασίζονται στην πρακτική να εξερευνήσουν κοινωνικά θέματα, να δοκιμάσουν διαδικασίες και να καθορίσουν το μέλλον του design
• Στο ‘’Design Academy Eindhoven’’ στην Ολλανδία υπάρχει το μεταπτυχιακό ερευνητικό πρόγραμμα ‘’Social Design’’ το οποίο αναπτύσσει νέα μοντέλα, στρατηγικές και προϊόντα που μπορούν να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και τον μετασχηματισμό της κοινωνίας.

Κοινωνική σχεδίαση - Αμφιλεγόμενη σχεδίαση

Η κοινωνική σχεδίαση έχει αποτελέσει από την αναγέννηση και εμφάνιση της υπό νέους όρους, μία δραστηριότητα που γεννά έντονες αντιθέσεις γνώμεων.

Για κάποιους, είτε αποκαλείται κοινωνική, παρηγορητική, ή δημοσίου ενδιαφέροντος ,αυτό το είδος σχεδίασης υποστηρίζεται από ένα βασικό κράμα δραστηριότητας και αφοσίωσης που έγκειται στη φυσική κλίση των σχεδιαστών για αλτρουισμό. Θεωρούν πως η κοινωνική σχεδίαση προτείνει ένα τύπο σχεδίασης που δεν είναι σχεδιασμένη για το καλό των ατόμων αλλά περισσότερο για εξιδανικευμένες ομάδες με την πρόθεση βελτίωσης των συνθηκών τους. Αλλά δεν είναι η γενίκευση επικίνδυνη; Και δεν είναι αυτό που κάνουν οι σχεδιαστές; Δεν είναι όλο το design "κοινωνικό";

Στην αντίπερα όχθη υπάρχουν αυτοί, οι οποίοι πιστεύουν ότι η κοινωνική σχεδίαση εμπνέει κοινωνικό ακτιβισμό , επαναφέρει με άκρως θετικό τρόπο τον υποτιμημένο κατά τη δεκαετία του 1650 όρο , do-gooder ,που στα ελληνικά θα μεταφράζαμε ως φιλάνθρωπο και εκφράζει το αναφαίρετο δικαίωμα της γνώμης και συμμετοχής στα κοινά. Αυτή η κατηγορία ανθρώπων θεωρεί την κοινωνική σχεδίαση σαν όπλο ενάντια στην παγκόσμια φτώχεια, την έλλειψη βασικών αναγκών , κοινωνικών προβλημάτων και πολλά άλλα.

Άρθρα

1. Margolin, Victor (2002): The Politics of the Artificial. Essays on Design and Design Studies. The University of Chicago Press. Chicago and London
2. Papanek, Victor (1984): Design for the Real World. Academy Chicago Publishers. Completely Revised Second Edition
3. A “Social Model” of Design : Issues of Practice and Research, Victor Margolin and Sylvia Margolin
4. https://web.archive.org/web/20131126032835/http://www.response-abilityconference.com/paperspdf/Bjornard-VernacularPrinciples.pdf