Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία (προπολεμικά)

Τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία απονεμήθηκαν για πρώτη φορά το 1939,για βιβλία που είχαν εκδοθεί το 1938 και αφορούσαν την ποίηση, το μυθιστόρημα, το δοκίμιο και το θέατρο. Ο νέος θεσμός υπαγόταν στη Γενική Διεύθυνση Γραμμάτων και Καλών Τεχνών του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, με γενικό διευθυντή τον Κωστή Μπαστιά, και στεγαζόταν, στην οδό Φωκίωνος 7, διατηρώντας κάποια ανεξαρτησία από το υπόλοιπο υπουργείο Παιδείας της οδού Ευαγγελιστρίας. Στο ίδιο κτίριο στεγαζόταν και η Διεύθυνση Καλών Τεχνών με διευθυντή τον Παντελή Πρεβελάκη. Το 1940 απονεμήθηκαν τα λογοτεχνικά βραβεία για το έτος 1939 και τα κρατικά βραβεία σε σχολικά Θεατρικά έργα. Το 1941, λόγω πολέμου και Κατοχής δεν απονεμήθηκαν βραβεία.

Ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός. Με την απονομή το 1939 του πρώτου Κρατικού Λογοτεχνικού Βραβείου για το σύνολο του ποιητικού του έργου, εγκαινιάστηκε και ο νέος θεσμός των Κρατικών Βραβείων.

Στις 30 Ιανουαρίου 2011, η κριτικός της εφημρίδας Η Εποχή Μάρη Θεοδοσοπούλου έγραψε στην Κυριακάτικη στήλη της, για τα ξεχασμένα, προπολεμικά Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία :

Τον Απρίλιο 1939, [ο Ιωάννης Μεταξάς ] είχε απονείμει τα πρώτα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας. Μπορεί σήμερα να ξενίζει, αλλά ως θεσμός τότε καθιερώθηκε και η πατρότητα ανήκει στον στενό συνεργάτη του, τον Κωστή Μπαστιά. Αυτό, επετειακά, αφού αύριο αναμένεται να ανακοινωθούν οι βραβευμένοι για τα βιβλία του 2009. Μακάρι να βρίσκονταν στο ύψος των πρώτων βραβευμένων, του Άγγελου Σικελιανού και του Κοσμά Πολίτη.

Η νεοελληνίστρια και κριτικός Λαμπρινή Κουζέλη έγραψε στο Βήμα:

Ξεχασμένη από το αρμόδιο υπουργείο Πολιτισμού αλλά και από πολλούς μελετητές είναι η πρώτη, προπολεμική, περίοδος των βραβείων, τα οποία θεσπίζονται το 1931 με νόμο που υπογράφει ο τότε υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου. Οκτώ χρόνια μεσολαβούν ως την πρώτη απονομή το 1939. [...] Η πρώτη από πολλές... Έπειτα ήρθαν ο πόλεμος και ο Εμφύλιος. Τα σχέδια της Πολιτείας για ενίσχυση των ελληνικών γραμμάτων μπήκαν στο συρτάρι. Τα βραβεία επανέρχονται το 1956 [...].

Έξι χρόνια πριν την Λ. Κουζέλη, ο κριτικός βιβλίου του Βήματος Νίκος Μπακουνάκης, με την ευκαιρία των 50 χρόνων από την επανεκίνηση του θεσμού των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων το 1956, άνευ ουδεμίας κρατικής αναφοράς στην προπολεμική εποχή, έγραψε για τον Κωστή Μπαστιά και τα πρώτα βραβεία, λέγοντας:

Νομίζω ότι είναι σημαντικό να γνωρίζουμε το βάθος των θεσμών.

Το ιστορικό των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων

Στην θητεία του ως υπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας (Ιαν. 1930 – Μάιο 1932) της κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου, ο Γεώργιος Παπανδρέου συνέδεσε το όνομά του με την ίδρυση του Εθνικού Θεάτρου, τα 3200 σχολικά κτίρια και τον νόμο «περί ενισχύσεως των ελληνικών Γραμμάτων και Τεχνών» που παρέμεινε ανενεργός. Αν και όλο το 1931 ο πνευματικός κόσμος ασχολιόταν με το πώς θα εφαρμοζόταν ο νόμος, πώς θα ήταν η σύνθεση της κριτικής επιτροπής απονομής κρατικών λογοτεχνικών βραβείων, πώς θα επιλέγονταν οι καλλιτέχνες, κ.ά. Περιοδικά όπως η Νέα Εστία και η Πειθαρχία δημοσίευσαν έρευνες για το θέμα. Αλλά το εκτελεστικό διάταγμα ουδέποτε εκδόθηκε, παρά τις επανειλημμένες υπενθυμίσεις πνευματικών προσώπων, όπως ο Κώστας Ουράνης και ο Πέτρος Χάρης.

Τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία

Τα βραβεία για το 1938

Με τη σύσταση τον Αύγουστο του 1937 της Διευθύνσεως Γραμμάτων και Καλών Τεχνών, και αργότερα Γενικής Διευθύνσεως, με διευθυντή τον Κωστή Μπαστιά, άρχισε και η προεργασία για την απονομή των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων. Ένα χρόνο αργότερα, στις 8 Αυγούστου 1938, ανακοινώθηκαν τα ονόματα της επιτροπής απονομής λογοτεχνικών βραβείων του 1938.

Η Επιτροπή: Κωστής Μπαστιάς, πρόεδρος. Μέλη: Παντελής Πρεβελάκης, διευθυντής Καλών Τεχνών, Γρηγόριος Ξενόπουλος, εκπρόσωπος Ακαδημίας Αθηνών, Μιλτιάδης Μαλακάσης, πρόεδρος και εκπρόσωπος Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, Θεόδωρος Συναδινός, πρόεδρος και εκπρόσωπος Εταιρείας Θεατρικών Συγγραφέων, και οι κριτικοί Άριστος Καμπάνης και Λέων Κουκούλας .

Η Απονομή: Τον Απρίλιο 1939 έγινε η απονομή των βραβείων για βιβλία που είχαν εκδοθεί το 1938:

1. Βραβείο ποίησης: Άγγελος Σικελιανός, δρχ. 30.000 για το σύνολο της ποιητικής εργασίας του
2. Το βραβείο πεζογραφίας δρχ. 30.000 μοιράστηκε μεταξύ τριών συγγραφέων:
   1. Μενέλαος Λουντέμης (27 ετών), για τη συλλογή διηγημάτων Τα πλοία δεν άραξαν.
   2. Κοσμάς Πολίτης, για το μυθιστόρημα Ερόικα.
   3. Ειρήνη η Αθηναία, για το έργο της Σιωπηλά.
3. Το βραβείο κριτικής δρχ. 30.000 μοιράστηκε μεταξύ δύο συγγραφέων:
   1. Πέτρος Ωρολογάς, για το έργο του Ίων Δραγούμης.
   2. Κλέων Παράσχος, για το έργο του Μορφές και Ιδέες.
4. Διονύσιος Ρώμας, για το θεατρικό έργο Ζακυνθινή Σερενάτα, δρχ.30.000.

Τα βραβεία για το 1939

Η Επιτροπή: Στις 11 Ιανουαρίου 1940, συνεδρίασαν στο γραφείο του Γενικού Διευθυντή Γραμμάτων και Καλών Τεχνών Κωστή Μπαστιά τα μέλη της δεύτερης Επιτροπής απονομής Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων για τα βιβλία που εκδόθηκαν το 1939. Από την παλαιά επιτροπή παρέμειναν, όπως ήταν φυσικό, ο Κωστής Μπαστιάς (πρόεδρος) και τα μέλη Παντελής Πρεβελάκης, Γρηγόριος Ξενόπουλος και Άριστος Καμπάνης, διευθυντής του περιοδικού Νέον Κράτος. Αντικαταστάθηκαν, δε, οι Θεόδωρος Συναδινός, Μιλτιάδης Μαλακάσης και Λέων Κουκούλας. Στις θέσεις τους τοποθετήθηκαν κατ’ εντολή του Γενικού Διευθυντή οι Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Μάρκος Αυγέρης και Παντελής Χορν.

Η επιλογή των λογοτεχνών: Στις 26 Μαρτίου 1940, συνήλθε η νέα επιτροπή Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων. Απουσίαζαν οι Αρ. Καμπάνης, άνευ δικαιολογίας, και ο Μάρκος Αυγέρης επειδή ο κλητήρας έκανε λάθος. Ο Αυγέρης επικοινώνησε αυθημερόν γραπτώς, δηλώνοντας: «Είμαι και εγώ σύμφωνος με την απόφαση της Επιτροπής με μικρές διαφορές».

Τα βραβεία του 1939:

1. Το βραβείο της ποίησης, 30.000 δρχ., μοιράστηκε μεταξύ της
   1. Θεώνης Δρακοπούλου (Μυρτιώτισσας) για τη συλλογή Κραυγές και του
   2. Τέλλου Άγρα, για τη συλλογή Καθημερινές.
2. Το βραβείο για την πεζογραφία, 30.000 δρχ., μοιράστηκε μεταξύ του
   1. Στράτη Μυριβήλη για το Γαλάζιο Βιβλίο και του
   2. Ηλία Βενέζη για την Γαλήνη.
3. Το βραβείο για την κριτική, μοιράστηκε μεταξύ του
   1. Νικόλαου Λάσκαρη για την Ιστορία του Ελληνικού Θεάτρου (25.000 δρχ.) και του
   2. Γιάννη Χατζίνη για τα Πρόσωπα και ψυχές (5.000 δρχ.).

Η Απονομή (μαζί με τα Καλλιτεχνικά Βραβεία): Στις 21 Μαΐου 1940, στο φουαγέ του Βασιλικού Θεάτρου, όπου γινόντουσαν τότε πολλές επίσημες κρατικές εκδηλώσεις, όπως γεύματα, βραβεία κ.ά., ο πρόεδρος της κυβερνήσεως Ιωάννης Μεταξάς απένειμε τα λογοτεχνικά βραβεία του 1939, και μαζί και τρία καλλιτεχνικά βραβεία στον ζωγράφο Γιάννη Μόραλη, τον γλύπτη Γιάννη Παπά και τον χαράκτη Τάσσο Αλεβίζο (Τάσσος).

Τα Κρατικά Βραβεία Σχολικών Θεατρικών Έργων, 1940

Η Επιτροπή: Η Επιτροπή συνήλθε στις 30 Μαρτίου 1940: Κωστής Μπαστιάς (πρόεδρος), Δημήτριος Λάμψας (παιδαγωγός), Ι. Αναστασόπουλος, Κωστής Βελμύρας (θεατρικός συγγραφέας) και Λέων Κουκούλας (θεατρικός κριτικός, ποιητής).

Τα βραβεία:

1. Νίκος Τσεκούρας, πρώτο βραβείο, 10.000 δρχ., για το έργο Τα Σουλιωτόπουλα δεν πέθαναν.
2. Ροδ. Βασιλειάδου, δεύτερο βραβείο, 5.000 δρχ., για τα έργα Το Όνειρο του Μιχαλάκη και Απ' το θρανίο στο θρόνο.
3. Σπύρος Σκιαδαρέσης, τρίτο βραβείο, 2.500 δρχ., για το έργο Φωνογράφος.
4. Νίνα Ραΐση, τέταρτο βραβείο, δρχ. 2.500, για το έργο Με τους ψαράδες.

Κατοχή

Το πρωί της 27ης Απριλίου 1941, ημέρα Κυριακή, οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Αθήνα από τους Αμπελόκηπους. Την ίδια ώρα που παραλάμβαναν την πόλη, ο γενικός διευθυντής Γραμμάτων και Καλών Τεχνών του υπουργείου Παιδείας και γενικός διευθυντής του Βασιλικού Θεάτρου Κωστής Μπαστιάς έφθασε στο υπουργείο Οικονομικών να συμμετάσχει στην τελευταία σύσκεψη του ελληνικού κράτους. Εκεί ήταν παρόντες όλοι οι γενικοί διευθυντές και γενικοί γραμματείς των υπουργείων. Ο βασιλέας Γεώργιος Β΄, ο πρωθυπουργός Εμμανουήλ Τσουδερός και η κυβέρνηση είχαν ήδη φύγει για την Αίγυπτο, αφήνοντας εντολή στους "γενικούς" να παραμείνουν στις θέσεις τους έως την ώρα της εισόδου των στρατευμάτων Κατοχής. Εκεί είπε στους παρευρισκόμενους, όπως ήταν οι οδηγίες της κυβέρνησης: "Εμείς δεν έχουμε πλέον καμιά δουλειά και να πάμε σπίτι μας". Λίγες μέρες αργότερα οδηγήθηκε στις φυλακές της οδού Ελπίδος.

Η Γενική Διεύθυνση Γραμμάτων και Καλών Τεχνών, μετά την αποχώρηση του Μπαστιά άνευ παραιτήσεως, καθώς δεν ήθελε η παραίτηση να θεωρηθεί αναγνώριση του δωσιλογικού καθεστώτος, μεταβλήθηκε σε Γενική Διεύθυνση Αρχαιολογίας, Γραμμάτων και Καλών Τεχνών από τον νέο υπουργό Παιδείας, καθηγητή Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο. Ο Μπαστιάς αντικαταστάθηκε ως "γενικός" από τον καθηγητή και διευθυντή της Ακρόπολης Νικόλαο Κυπαρίσση και από τον Μιχαήλ Μαντούδη, ως διευθυντή Γραμμάτων και "εισηγητή βραβεύσεως λογοτεχνικών έργων", και ο απολυθείς διευθυντής Καλών Τεχνών Παντελής Πρεβελάκης αντικαταστάθηκε από τον αρχαιολόγο και ιστορικό τέχνης Νικόλαο Μπέρτο, που παρέμεινε στη θέση του έως την άνοδο της τρίτης Κατοχικής κυβέρνησης του Ιωάννη Ράλλη. Με υπουργική απόφαση της 10ης Δεκεμβρίου 1941, επανασυστάθηκε και η επιτροπή απονομής λογοτεχνικών βραβείων

Κατοχική επιτροπή απονομής λογοτεχνικών βραβείων

Στις 23 Δεκεμβρίου 1941 συνεδρίασε η επιτροπή με τους Μιχαήλ Μαντούδη και Νικόλαο Μπέρτο, ως εκπρωσόπους του υπουργείου Παιδείας και άλλα πέντε μέλη:

1. Γρηγόριος Ξενόπουλος (που ήταν και στις προηγούμενες δύο προκατοχικές επιτροπές).
2. Γιάννης Χατζίνης (βραβευμένος στη δεύτερη απονομή του 1940).
3. Θεόδωρος Συναδινός (μέλος της πρώτης προκατοχικής επιτροπής).
4. Γεώργιος Θεοτοκάς.
5. Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος (μέλος της δεύτερης προκατοχικής επιτροπής).

Αν και ήταν παρόντα πάντα τα μέλη και τηρήθηκαν πρακτικά στο ίδιο τετράδιο με τα προπολεμικά, δεν υπογράφηκαν ποτέ από την επιτροπή. Οι λόγοι δεν είναι γνωστοί.

Βιβλιογραφία

• Θεοδοσοπούλου, Μ., "Είδωλα από έναν θωλό καθρέφτη", εφημ. Η Εποχή, 30 Ιανουαρίου 2011.
• Κουζέλη, Λαμπρινή, «Η άγνωστη ιστορία των Κρατικών Βραβείων», εφημ. Το Βήμα, 29 Απριλίου 2012.
• Λαπαθιώτης, Ναπολέων, «Η κρατική υποστήριξις», περ. Πειθαρχία, 8 Φεβρουαρίου 1931.
• Μαθιουδάκης, Μανώλης, «Με προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Αμφισβητείται η νομιμότης της Επιτροπής των Βραβείων. Προσβάλλεται το κύρος των αποφάσεών της», εφημ. Τα Νέα, 26 Σεπτεμβρίου 1962.
• Μπακουνάκης, Νίκος, «Συνεννόηση σκύλων», εφημ. Το Βήμα, 19 Μαρτίου 2006.
• Μπαστιάς, Γιάννης Κ., Ο Κωστής Μπαστιάς στα χρόνια του Μεσοπολέμου, τ. Β΄, Βιβλιογραφία, σελ. 207, 252, 254, 317, Αθήνα 1997.
• Μπαστιάς, Κωστής, «Λογοτεχνία και τάξις», περ. Πειθαρχία, 15 Φεβρουαρίου 1931.
• Νικητέας, Παναγιώτης Γ., «Ανέκδοτα πρακτικά (1938-1940) Επιτροπής βράβευσης λογοτεχνικών έργων», ετήσιο Μεσσηνιακό Ημερολόγιο, Καλαμάτα, 2011.
• Ξενόπουλος, Γρηγόριος, «Τα βραβεία του κράτους», εφημ. Αθηναϊκά Νέα, 30 Απριλίου 1939.
• Πεπραγμένα της Γενικής Διευθύνσεως Γραμμάτων και Καλών Τεχνών κατά την τελευταίαν τριετίαν 1937-1940, Τα, Αθήναι 1941 (εκδόθηκε προ της Κατοχής).
• Ρούσσος, Γεώργιος, «Κρατικό βραβείο λογοτεχνίας έλαβε ο Μενέλαος Λουντέμης και άλλοι έξι» (επτά συνεντεύξεις), εφημ. Αθηναϊκά Νέα, 24.4 – 2.5.1939.
• Χάρης, Πέτρος, «Τα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά βραβεία του Κράτους», περ. Νέα Εστία, 1 Οκτωβρίου 1931.
• Χάρης, Πέτρος, «Πως θ’ απονέμονται τα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά βραβεία του Κράτους – Το συμπέρασμα του υπουργού της Παιδείας κ. Παπανδρέου», περ. Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1931.
• Χάρης, Πέτρος, «Τα λογοτεχνικά βραβεία», περ. Νέα Εστία, σ. 637, 1 Μαΐου 1939.