Κωσταντίνος Χατζόπουλος

Ο Κωσταντίνος Χατζόπουλος (1868-1920) ήταν μυθιστοριογράφος, ποιητής, διηγηματογράφος, μεταφραστής και δοκιμιογράφος, από τους πρωτοπόρους του δημοτικισμού και του σοσιαλισμού στην Ελλάδα.

Κωσταντίνος Χατζόπουλος
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Κωνσταντίνος Χατζόπουλος (Ελληνικά)
Γέννηση	1  Σεπτεμβρίου 1868 Αγρίνιο
Θάνατος	20  Ιουλίου 1920 Μπρίντιζι
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Σπουδές	Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	συγγραφέας ποιητής μεταφραστής δοκιμιογράφος

Βιογραφία

Ο Χατζόπουλος ήταν γόνος φτωχής οικογένειας. Ήταν το πρώτο παιδί από τα πέντε - τρία αγόρια και δυο κορίτσια - του εμπόρου από το Βάλτο,και συγκεκριμένα από το χωριό Χαλκιόπουλο, Γιάννη Χατζόπουλου. Η μητέρα του, Θεοφανή Στάικου, ήταν μοναχοκόρη μιας από τις πλουσιότερες οικογένειες του Αγρινίου που προερχόταν από μεγάλη οικογένεια κοτσαμπάσηδων, πολλά μέλη της οποίας ήταν Φιλικοί και αγωνιστές του 1821. Οι γονείς της ζήτησαν από το γαμπρό τους να πάρουν κοντά τους και να μεγαλώσουν το πρώτο παιδί τους, τον Κώστα. Ο Χατζόπουλος παρακολούθησε το γυμνάσιο στο Μεσολόγγι και, μετά τiς εγκύκλιες σπουδές του, σε ηλικία μόλις 14 ετών φοίτησε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου και αποφοίτησε με βαθμό "Καλώς".

Μετά τη στρατιωτική του θητεία (1889-1891) επέστρεψε ως δικηγόρος στο Αγρίνιο όπου και εργάστηκε για δύο χρόνια. Έχοντας λύσει το βιοποριστικό του πρόβλημα, λόγω της μεγάλης κτηματικής περιουσίας, που κληρονόμησε από τους γονείς της μητέρας του και ειδικότερα από τον παππού του, εγκατέλειψε το επάγγελμα πολύ σύντομα και αφιερώθηκε στη λογοτεχνία. Έτσι εγκαταστάθηκε και πάλι στην Αθήνα, όπου αναμίχθηκε ενεργά στην τότε πνευματική ζωή. Το 1897 επιστρατεύεται ως έφεδρος αξιωματικός του στρατού στον ελληνοτουρκικό πόλεμο και υπηρέτησε στην Άρτα. Η εμπειρία του από την κατάσταση του ελληνικού στρατού ήταν απογοητευτική και αυτό, μαζί με την ιδεολογική στροφή του, συνετέλεσε στην τελική απόρριψη της Μεγάλης Ιδέας, γεγονός που εξέφρασε στο διήγημά του «Αντάρτης» (1907), το οποίο αναφέρεται ακριβώς στον πόλεμο αυτό.

Ο Κωστής Παλαμάς, ένας από τους θαυμαστές του, ενθυμούμενος τα κοινά μαθητικά τους χρόνια στο Μεσολόγγι, γράφει: "...Τον αγναντεύω όξω από το σπίτι μου μαθητούδι, έφηβο, να προχωρεί στο δρόμο,φροντισμένο, κομψοντυμένο, στα κατάλευκα.Ύστερα από χρόνια βρεθήκαμε ανταμωμένοι στην Αθήνα. Εγώ πρεσβύτερος, κάπως ακουσμένος με τους στίχους μου, σκόρπιους εδώ κι εκεί. Ο Χατζόπουλος ήταν ένα έξυπνο παιδί, ζωηρό, ανυπόταχτο, διαχυτικό ή συμμαζεμένο, μα αξιαγάπητο,που μου κίνησε την προσοχή, μου ξύπνησε τη συμπάθεια. Και στο τέλος το θαυμασμό. Αργότερα γράφτηκε στο πανεπιστήμιο στα νομικά. Και πήρε το δίπλωμά του, κατόρθωμα για τους ανθρώπους του είδους του".

Στη λογοτεχνία ο Κώστας Χατζόπουλος εμφανίστηκε σε νεαρή ηλικία, το 1884, δημοσιεύοντας το ποίημά του «Έλα Ξανθή» στο περιοδικό «Εβδομάς». Χρησιμοποιούσε συνήθως τα φιλολογικά ψευδώνυμα: Πέτρος Βασιλικός και Γληγόρης Παπαστάθης. Ήταν δημοτικιστής και στον αγώνα μεταξύ καθαρευουσιάνων και δημοτικιστών που μαινόταν την εποχή εκείνη, βοήθησε με την έκδοση του βραχύβιου αλλά πρωτοποριακού περιοδικού «Η Τέχνη», που εξέδωσε από το 1897 ως το 1899 το οποίο και έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην λογοτεχνία που ακόμα τότε διαμορφωνότανε, το οποίο επιδίωκε να ενισχύσει τη δημοτική γλώσσα και να συστήσει στους αναγνώστες του την ευρωπαϊκή λογοτεχνία συνεργάτες του οποίου ήταν ο Ιωάννης. Γρυπάρης, ο Κωνσταντίνος. Θεοτόκης, ο Ανδρέας. Καρκαβίτσας, ο Μιλτιάδης. Μαλακάσης, ο Μποέμ, ο Παύλος. Νιρβάνας, ο Κωστής. Παλαμάς, ο Λάμπρος. Πορφύρας κ.ά. -υπήρξε σταθμός στην πνευματική εξέλιξη του τόπου., Την γραμμή της τέχνης συνέχισε το περιοδικό Ό Δίονυσος το οποίο και ιδρύσανε ό Γιαννης Καμπυσης και ό αδελφός του πεζογράφος και Δημοσιογράφος Δημητριος Χατζοπουλος..

Το 1900 ο Κώστας Χατζόπουλος αναχώρησε για τη Γερμανία. Σπούδασε στο Μόναχο, στη Δρέσδη και στη Λειψία και εντρύφησε στη φιλολογία και την ποίηση των βόρειων λαών, και των σοσιαλιστικών ιδεών που επηρέασαν το έργο του. Η διαμονή του στην Ευρώπη αποτέλεσε τομή στη ζωή του, καθώς εκεί παντρεύτηκε τη Φινλανδή σπουδάστρια Σάννυ Χάγκμαν (Sanny Häggman), η οποία υπήρξε υποδειγματική σύζυγος. Από τον Αύγουστο του 1901 έως τον Ιούνιο του 1905 μένουν οικογενειακώς στην Αθήνα. Τον Ιούνιο του 1905, με τη γυναίκα του και την τριών ετών κόρη τους εγκαθίστανται στο Μόναχο. Τον Ιούλιο του 1906 θα μετακομίσουν στο Βερολίνο, αλλά το Φεβρουάριο του 1908 θα επιστρέψουν στο Μόναχο. Κατά τη διάρκεια της διαμονής του στη Γερμανία, ο Χατζόπουλος θα ασπαστεί τα σοσιαλιστικά ιδεώδη (1907), θα παρακολουθήσει την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της χώρας. Εκεί ασπάστηκε και τον Μαρξισμό. Ό Χατζοπουλος θα δημοσιεύσει ποιήματα, πεζογραφήματα και κριτικά μελετήματα στον "Νουμά" και σε άλλα έντυπα και περιοδικά Ήταν ο πρώτος μεταφραστής στα ελληνικά και δη στην Δημοτική Γλώσσα του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, των Μαρξ και Ένγκελς, που δημοσιεύτηκε στον «Εργάτη» του Βόλου το 1908 το οποίο θα δημοσιευθεί σε συνέχειες στην εφημερίδα "Ο εργάτης" του Βόλου, το 1908. Επίσης, ό χατζοπουλος το 1909 ίδρυσε στο Μόναχο τη «Σοσιαλιστική Δημοκρατική Ένωση». Τέλος, ίδρυσε στο Μόναχο και στο Βερολίνο «Αδελφάτα της Δημοτικής», όπου συγκεντρώνονταν Έλληνες και Γερμανοί διανοούμενοι που ενδιαφέρονταν για το ελληνικό γλωσσικό ζήτημα.

Το 1914, με την έκρηξη του Α' Παγκόσμιου Πόλεμου, ο Κώστας Χατζόπουλος επέστρεψε στην Ελλάδα και μετέβη στην Αθήνα όπου για ένα διάστημα αφοσιώθηκε στην πολιτική και άρχισε να δημοσιεύει τα διηγήματα και μυθιστορήματα που είχε γράψει κατά καιρούς στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Με την κήρυξη του Πολέμου το 1914, ο Χατζόπουλος μετακομίζει με την οικογένειά του στην Αθήνα. Θα πάψει να είναι μέλος του "Σοσιαλιστικού Κέντρου Αθηνών" -αν και δεν θα αποκηρύξει τις σοσιαλιστικές ιδέες-, απογοητευμένος από τις διαμάχες των μελών του. Το 1916, ιδρύει μαζί με άλλους διανοούμενους την "Εταιρεία Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών". Τον Ιούλιο του 1920, ο Χατζόπουλος ταξιδεύει μια τελευταία φορά στο Μόναχο οικογενειακώς, προκειμένου να μεταφέρουν από εκεί τα πράγματα τους για να επιπλώσουν το καινούργιο σπίτι τους στην οδό Μαυρομιχάλη.Το 1917 εργάστηκε σε μια υπηρεσία λογοκρισίας ως διευθυντής. Το 1920, και ενώ ταξίδευε με καράβι(με το ατμόπλοιο "Montenegro") προς την Ιταλία, πέθανε εν πλω από τροφική δηλητηρίαση και θάφτηκε στο κοιμητήριο του Μπρίντεζι. Τα οστά του μεταφέρθηκαν πολλά χρόνια αργότερα από την κόρη του στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών.

Η γενέτειρα πόλη του, το Αγρίνιο, σε ένδειξη τιμής έδωσε το όνομά του σε κεντρική πλατεία της πόλης όπου βρίσκεται και ο ανδριάντας του. Με τη λογοτεχνία ασχολήθηκε και ο αδελφός του Δημήτρης Χατζόπουλος, γνωστός με το ψευδώνυμο Μποέμ, εκδότης του περιοδικού «Ο Διόνυσος».

Έργο

Το έργο που άφησε ο Κώστας Χατζόπουλος είναι πλουσιότατο. Περιλαμβάνει:

• Ποιητικές συλλογές: "Τραγούδια της ερημιάς" και "Ελεγεία και Ειδύλλια" (1898), "Απλοί τρόποι" και "Βραδινοί θρύλοι" (1920), που ανήκουν στη σχολή του συμβολισμού.
• Πεζογραφία: "Το φθινόπωρο" (1917), "Αγάπη στo χωριό" (1910), "Ο πύργος του Ακροποτάμου" (1915), "Τάσω, Στό σκοτάδι και άλλα διηγήματα" (1916), "Αννιώ" και άλλα διηγήματα (μεταθανάτια έκδοση, 1923), "Υπεράνθρωπος" (1915) Στα έργα του αυτά ακολούθησε τις αρχές του ρεαλισμού και του νατουραλισμού, εκτός από το Φθινόπωρο που είναι γραμμένο με την τεχνική του συμβολισμού. Σε όλα διαφαίνεται ο κοινωνικός προβληματισμός, κυρίως για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.
• Κριτικό έργο: μελέτες για τους Παλαμά, Κρυστάλλη, Καμπύση κα. και γενικότερες μελέτες για τον συμβολισμό ("Η ψυχολογία του συμβολισμού") και τον σοσιαλισμό ("Σοσιαλισμός και Τέχνη", "Σοσιαλισμός και γλώσσα"). Είναι αξιοσημείωτο ότι με αρκετές μελέτες επιχείρησε να ανατρέψει καθιερωμένες απόψεις ακόμα και για λογοτέχνες όπως οι Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Κωστής Παλαμάς, επισημαίνοντας αρνητικά στοιχεία του έργου τους.
• Μεταφράσεις: μετέφρασε (από τα γερμανικά) κάποια από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά θεατρικά έργα. Κάποιες από τις σπουδαιότερες μεταφράσεις του είναι:
  • Ιφιγένεια εν Ταύροις και Φάουστ του Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε
  • Πέερ Γκυντ του Ίψεν (αν και μετέφρασε -κατόπιν παραγγελίας του Θωμά Οικονόμου- ολόκληρο το έργο, δημοσιεύτηκαν μόνο δύο αποσπάσματα στο περιοδικό «Νουμάς», τεύχος 538 / 8 Νοεμβρίου 1914 και τεύχος 548 / 17 Ιανουαρίου 1915)
  • Όταν ξυπνήσωμε νεκροί του Ίψεν (περιοδικό «Διόνυσος», τεύχος 1 / 20 Ιουλίου 1901 έως τεύχος 4 / 20 Οκτωβρίου 1901)
  • Ηλέκτρα του Χόφμανστάλ

Το μεταφραστικό του έργο στον τομέα του θεάτρου στόχευε στην καθιέρωση της δημοτικής, στην ανανέωση του θεατρικού ρεπερτορίου, στο οποίο κυριαρχούσαν κακής ποιότητας γαλλικά έργα και στη διεύρυνση των οριζόντων του θεατρικού κοινού. Ο Χατζόπουλος, τόσο από τις στήλες των περιοδικών του Τέχνη και Διόνυσος όσο και με το προσωπικό λογοτεχνικό του έργο, συνετέλεσε αποφασιστικά στο να γίνει γνωστή στα ελληνικά γράμματα η Τεχνοτροπία του Συμβολισμού. Η ποίησή του, κυρίως οι τελευταίες συλλογές του Απλοί Τρόποι και Βραδυνοί Θρύλοι που κυκλοφόρησαν σχεδόν τις παραμονές του θανάτου του, καθώς και η πεζογραφία του, ιδιαίτερα το τελευταίο του μυθιστόρημα Φθινόπωρο, το οποίο και εκδόθηκε το 1917, φιλοξένησαν τα γκρίζα χρώματα και την θολή ατμόσφαιρα του βορρά, στοιχεία που αγαπούσανε υπερβολικά οι συμβολιστές ποιητές. Συγχρόνως ο Χατζόπουλος εισήγαγε στο έργο του και στοιχεία της σοσιαλιστικής ιδεολογίας του, έστω και αν αυτή, στα έργα της ωριμότητάς του, δεν διακρίνεται από την αισιοδοξία της αρχικής μύησής του στην αριστερά. Από την μεταφραστική του εργασία που αφοσιώθηκε κατά κανόνα σε συγγραφείς του βορρά, ίσως η πιο αξιόλογη ήτανε η μετάφραση του Φάουστ του Γκαίτε.

Στο πλαίσιο των επετειακών εκδηλώσεων για τη συμπλήρωση 100 χρόνων από το θάνατο του κορυφαίου Αγρινιώτη ποιητή-συγγραφέα-στοχαστή εκδόθηκε από τον Δήμο Αγρινίου ,υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, το λεύκωμα "Κωνσταντίνος Χατζόπουλος-Ένας κοσμοπολίτης συγγραφέας" το οποίο παρουσιάστηκε στις 26 Ιουνίου 2021 στη γενέτειρα πόλη του, στο Αγρίνιο.

Εργογραφία

Ποιήματα

• Έλα Ξανθή (Ποίημα, περιοδικό «Εβδομάς») (1884).
• Τραγούδια της ερημιάς (Γραμμένο με την Τεχνική της Σχολής του Συμβολισμού) (1898).

• Ελεγεία και ειδύλλια (Γραμμένο με την Τεχνική της Σχολής του Συμβολισμού) (1898).
• Απλοί Τρόποι (Γραμμένο με την Τεχνική της Σχολής του Συμβολισμού) (1920).
• Βραδυνοί θρύλοι (Γραμμένο με την Τεχνική της Σχολής του Συμβολισμού) (1920).
• Τα Ποιήματα», άπαντα τα ποιήματά του συγκεντρωμένα σε έναν τόμο στη σειρά «Νεοελληνική Βιβλιοθήκη», του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη. Εισαγωγή-φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Βελουδής, 1992

Πεζογραφία

• Αντάρτης (Διήγημα αφιερωμένο στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, περιοδικό «Νουμάς») (1907).
• Το φθινόπωρο (Διήγημα γραμμένο με την τεχνική του Συμβολισμού ,Νουμάς) (1917).
• Αγάπη στο χωριό (Μυθιστόρημα, Νουμάς) (1910).
• Ό Πύργος του ακροποτάμου (Διήγημα, Νουμάς) (1915).
• Υπεράνθρωπος (Σατυρική Ηθογραφία) (1915).
• Τασσώ (Διήγημα, Νουμάς) (1916).
• Το όνειρο της Κλάρας (Μυθιστόρημα, Νουμάς) (1918).
• Πίσω Στο σκοτάδι και άλλα διηγήματα (1916).
• Αννιώ και άλλα διηγήματα (Διήγημα, Νουμάς Μεταθανάτια έκδοση Γκοβόστης) (1923).
• Τα διηγήματα (Μεταθανάτια έκδοση Περιοδικό Νουμάς) (1924).

Μελέτες Έργων

• Κωστής Παλαμάς μελέτη του έργου του (1915).
• Κώστας Κρυστάλλης μελέτη του έργου του (1916).
• Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης μελέτη του έργου του (1916).
• Γιάννης Καμπύσης μελέτη του έργου του (1917).
• Ή ψυχολογία του συμβολισμού (1917).
• Σοσιαλισμός και τέχνη (1918).
• Σοσιαλισμός και γλώσσα (1918).
• Δημοτική γλώσσα εισαγωγή και αφιέρωμα (Δίτομο, περιοδικό Νουμάς) (1919).
• Καθαρεύουσα γλώσσα εισαγωγή και αφιέρωμα (Δίτομο, περιοδικό Νουμάς) (1919).
• Δημοτικισμός και λογοτεχνία - Εισαγωγή και αφιέρωμα (Δίτομο, περιοδικό Νουμάς) (1920).
• Σοσιαλισμός και λογοτεχνία - Εισαγωγή και αφιέρωμα (Δίτομο, περιοδικό Νουμάς) (1920).

Κρητικογραφίες

• Κριτικά κείμενα», κείμενα κριτικής του. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, μεταθανάτια έκδοση (1996).

Μεταφράσεις για θεατρικές παραστάσεις

• Θεατρική περίοδος 1903 – 1904
• Pius Alexander Wolff, Πρετσιόζα (για το Βασιλικόν Θέατρον / σκηνοθεσία Θωμά Οικονόμου)
• Θεατρική περίοδος 1904 – 1905
• Johann Wolfgang von Goethe, Φάουστ (για το Βασιλικόν Θέατρον / σκηνοθεσία Θωμά Οικονόμου)
• Franz Grillparzer, Ηρώ και Λέανδρος (για το Βασιλικόν Θέατρον / σκηνοθεσία Θωμά Οικονόμου)
• Franz Grillparzer, Το στοιχειό του πύργου (Η προμάμμη) (για το Βασιλικόν Θέατρον / σκηνοθεσία Θωμά Οικονόμου)
• Bjørnstjerne Bjørnson, Έρως και γεωγραφία (για το Βασιλικόν Θέατρον / σκηνοθεσία Θωμά Οικονόμου)
• Θεατρική περίοδος 1906 (θερινή)
• Κάρλ Μάρκ και Μάξ Έγκελς Κομμουνιστικό Μανιφέστο(Οχτάτομο σε συνέχειες) (1901-1908)
• Henrik Ibsen, Η κυρά της θάλασσας (για τον Θίασο Θωμά Οικονόμου / σκηνοθεσία Θωμά Οικονόμου ολόκληρο το έργο, δημοσιεύτηκαν μόνο δύο αποσπάσματα στο περιοδικό «Νουμάς», τεύχος 538 / 8 Νοεμβρίου 1914 και τεύχος 548 / 17 Ιανουαρίου 1915))

Μεταφράσεις (αυτοτελείς εκδόσεις)

• Johann Wolfgang von Goethe, Ιφιγένεια εν Ταύροις (Τυπογραφείο Ερρίκου Λάουππ του νεότερου, 1910)
• Gustaf af Geijerstam, Το βιβλίο του μικρού αδελφού (Γ. Βασιλείου, 1915)
• Henrik Ibsen Πέερ Γκύντ(αν και μετέφρασε -κατόπιν παραγγελίας του Θωμά Οικονόμου- ολόκληρο το έργο, δημοσιεύτηκαν μόνο δύο αποσπάσματα στο περιοδικό «Νουμάς», τεύχος 538 / 8 Νοεμβρίου 1914 και τεύχος 548 / 17 Ιανουαρίου 1915)
• Johann Wolfgang von Goethe, Φάουστ (α’ έκδοση «περικομμένη και πρόχειρη» / Εστία, 1916) (β’ έκδοση «συμπληρωμένη» / Ελευθερουδάκης, 1921)
• Hugo von Hofmannsthal, Ηλέκτρα (Εστία, 1916)
• Henrik Ibsen ;όταν ξυπνήσωμε νεκροί (περιοδικό «Διόνυσος», τεύχος 1 / 20 Ιουλίου 1901 έως τεύχος 4 / 20 Οκτωβρίου 1901)
• Χοφμανστάλ Ηλέκτρα (Περιοδικό Νουμάς) (1919).
• Herman Bang, Οι τέσσεροι διάβολοι (Ελευθερουδάκης, 1927)
• Franz Grillparzer, Μήδεια (Ελευθερουδάκης, 1927)

Εκδόσεις του έργου

• ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ

«Φθινόπωρο», νουβέλα. ISBN 978-960-524-451-4

«Ο πύργος του Ακροπόταμου»,νουβέλα. ISBN 978-960-451-172-3

«Τασσώ», διήγημα ISBN 978-960-205-350-8

«Το όνειρο της Κλάρας», διήγημα. ISBN 978-960-400-568-0

«Τα διηγήματα». Περιλαμβάνει τα 10 διηγήματα. ISBN 978-960-7196-12-5

«Αγάπη στο χωριό» και «Υπεράνθρωπος», διηγήματα. ISBN 960-224-145-4

• ΠΟΙΗΜΑΤΑ

«Απλοί τρόποι» ISBN 978-960-469-511-9

«Βραδυνοί θρύλοι» ISBN 978-960-400-497-3

«Τα Ποιήματα», άπαντα τα ποιήματά του συγκεντρωμένα σε έναν τόμο στη σειρά «Νεοελληνική Βιβλιοθήκη», του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη. Εισαγωγή-φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Βελουδής, 1992

• ΚΡΙΤΙΚΗ

«Κριτικά κείμενα», κείμενα κριτικής του. Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 1996

• ΜΕΛΕΤΕΣ

«Τα ελληνικά σχολεία την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας 1453-1821», εκδόσεις Βάνιας - εξαντλημένο

Βιβλιογραφία

• Γιώργος Βελουδής, "Εισαγωγή", στον τόμο: Κ. Χατζόπουλος, Ο πύργος του Ακροπόταμου, Οδυσσέας, Αθήνα 1986
• Γιώργος Βελουδής, "Εισαγωγή", στο: Κ. Χατζόπουλος, Ποιήματα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1992
• Απόστολος Σαχίνης, Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, Αθήνα 1958
• περιοδικό «Διαβάζω», Αφιέρωμα, σρ. 319, 29.9.1993
• Η παλαιότερη πεζογραφία μας, εκδ. Σοκόλη, τ.Ι
• Παναγώτης Νούτσος, "Η κοινωνιστική σκέψη του K. Χατζόπουλου. Δυναμική και όρια", στο: Δήμος Αγρινίου - Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ο K. Χατζόπουλος ως συγγραφέας και θεωρητικός. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου, Αθήνα 1998, 391-399.
• Πάνος Καπώνης, Προτομή στην ομίχλη, περιοδικό Το Δέντρο τχ 98/1997.
• Πάνος Καπώνης : Πρόσωπα στην ομίχλη, σελ. 13, εκδόσεις Απόπειρα, Αθήνα 2012.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Άρθρο στην ηλ. εφημερίδα Νέα Εποχή
• Κωνσταντίνος Χατζόπουλος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)