Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια

Τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια υπήρξαν εκπαιδευτικό ίδρυμα στους Επιβάτες Ανατολικής Θράκης, κτισμένα από τον Σαράντη Αρχιγένη και τη σύζυγό του Ελένη.

Ίδρυση και σκοπός των Αρχιγενείων

Κατά το 1857, ο Σαράντης Αρχιγένης, αποσπώντας ειδική άδεια από τον Σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ κατάφερε να ανοίξει ελληνικό διδασκαλείο Θηλέων στους Επιβάτες, κατά το πρότυπο του Αρσακείου των Αθηνών, το πρώτο στην Ιστορία της γυναικείας εκπαίδευσης του Ελληνισμού της Διασποράς, και το πρώτο Διδασκαλείο μετά τη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Η Σχολή αυτή ήταν εσωτερικής φοίτησης, και δεχόταν κάθε χρόνο 40 άπορα κορίτσια, τα οποία σπούδαζαν δωρεάν και αποφοιτούσαν δασκάλες, με την υποχρέωση να στελεχώσουν αργότερα τα ελληνικά δημοτικά σχολεία της Κωνσταντινουπόλεως, της Ανατολικής Θράκης και της Μικράς Ασίας. Με την αποφοίτησή τους, προικίζονταν από τον Αρχιγένη με το ποσό των 5.000 γροσίων.

Τα Εκπαιδευτήρια στεγάζονταν σε 5 μεγαλόπρεπα κτήρια (Αίθουσα Δεξιώσεων και κοιτώνες καθηγητών, Παρθεναγωγείο, Οικοτροφείο, Νηπιαγωγείο και Αστική Σχολή) εντός περιφραγμένου οικοπέδου εκτάσεως 5 στρεμμάτων, στο ανατολικό άκρο της κωμόπολης. Κτίστηκαν όλα με έξοδα του Αρχιγένη ο οποίος εκτός απ' τα χρήματα διέθεσε τη γη, την οποία και αφιέρωσε με Βακφιέ (συμβολαιογραφική πράξη) και εγκαινιάστηκαν στις 14 Οκτωβρίου του 1857 από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Κύριλλο Β´.

Κατά το 1869 τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια συμπεριέλαβαν και το Ελένειον Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον, κηρύχθηκαν σταυροπηγιακά Ίδρύματα με Πατριαρχικό Συγγίλιο του Γρηγορίου Στ΄. και τέθηκαν υπό την Υψηλή Προστασία του Οικουμενικού Θρόνου.

Με Διαθήκη του, ο Αρχιγένης κληροδότησε στα Εκπαιδευτήρια ολόκληρη την κινητή και ακίνητη περιουσία του, ώστε να μην χρειαστεί ποτέ να ζητηθούν δίδακτρα από τις σπουδάστριες.

Μέχρι το κλείσιμο τους το 1922, από τις τάξεις των Αρχιγενείων απολύθηκαν περίπου 1.300 δασκάλες, οι οποίες αποστέλλονταν από το Πατριαρχείο για να διδάξουν στις πλέον απομακρυσμένες περιοχές, αναδεικνύοντας έτσι τους Επιβάτες σε Φάρο της Ανατολής.

Πολλά σχολεία του Αιγαίου, Πόντου, Καππαδοκίας, Μακεδονίας, Ανατολικής Θράκης, Ανατολικής Ρωμυλίας και της Βορείας Ηπείρου, ιδρύθηκαν ή λειτουργούσαν για πολλά χρόνια με Αρχιγενειάδες, οι οποίες διακρίνονταν για την κατάρτισή τους στα θεολογικά μαθήματα, στα αρχαία ελληνικά και την ψαλτική τέχνη.

Ναός των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων

Κατά τις πρώτες εξετάσεις της Σχολής ο Σαράντης Αρχιγένης πληροφορήθηκε ότι οι φοιτήτριες δεν εκκλησιαζόντουσαν, και έτσι αποφάσισε να κτίσει εκκλησία εντός του προαυλίου χώρου, αποκλειστικά για τον εκκλησιασμό τους. Έτσι, το 1863, ιδίοις εξόδοις ανήγειρε μεγαλοπρεπή μαρμάρινο ναό, ο οποίος τιμώνταν στη μνήμη των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων της Σεβάστειας.

Ο ναός αυτός ήταν σταυροπηγιακός διέθετε δικό του ιερέα, ο οποίος ήταν και ο καθηγητής των Θρησκευτικών των Αρχιγενείων. Άνοιγε για το κοινό τρεΙς φορές το χρόνο, των "Τριών Ιεραρχών" (30 Ιανουαρίου), των "Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων" (9 Μαρτίου) και των "Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης" (21 Μαΐου), λόγω του ότι εόρταζε το παρεκκλήσιο του ναού.

Διευθύντριες των Αρχιγενείων

(1857–1858) Θεανώ Αραβέλη (Απόφ. Αρσακείου)
(1858–1860) Κυριακή Σακκαδάκη (Απόφ. Αρσακείου)
(1860–1863) Αργυρώ Βρεττού (Απόφ. Αρσακείου)
(1863–1867) Ελένη Αρχιγένους
(1867–1874) Φανή Μαύρου (Απόφ. Αρχιγενείων)
(1874–1887) Ελένη Αρχιγένους
(1887–1893) Μαρία Πιεράττου (Απόφ. Αρχιγενείων)
(1893–1897) Μαριωρίτσα Παπαδοπούλου Απόφ. Αρχιγενείων)
(1897–1901) Χρυσώ Σταμπολίδου (Απόφ. Αρχιγενείων)
(1901–1904) Καλλιρρόη Κωνσταντινίδου (Απόφ. Ζαππείου Κων/πόλεως)
(1904–1906) Ζωή Βλαχοπούλου (Απόφ. Ζαππείου Κων/πόλεως)
(1907–1914) Ζωή Ματσώνη
(1915–1919) Ζωή Μελανδινού (Απόφ. Παλλάδος)
(1919–1921) Σοφία Τεριακίδου (Απόφ. Ιωακείμειου)

-- Ελληνική Διοίκηση --

(1921–1923) Θεόδωρος Κάστανος

Ο τραγικός Επίλογος του 1922

Το 1921 διευθυντής των Αρχιγενείων αναλαμβάνει ο Θεόδωρος Κάστανος, ένας από τους σημαντικότερους εκπαιδευτικούς της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Δυστυχώς όμως, οι ιστορικές συγκυρίες δεν τον άφησαν να ολοκληρώσει το έργο της αναδιοργάνωσης των Εκπαιδευτηρίων, αφού η διαταγή του Ελληνικού Στρατηγείου για την άμεση εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον Ελληνικό Πληθυσμό τον έκαναν την τραγική φιγούρα που θα μετέφερε τα Αρχιγένεια μακρυά από την Ιστορική τους θέση.

Αφού έδωσε εσπευσμένα πιστοποιητικά σπουδών στις δευτεροετείς φοιτήτριες του διδασκαλείου, και έκλεισε τους λογαριασμούς των Αρχιγενείων, μετέφερε το Ίδρυμα, αρχικά στην Παλιά Ορεστιάδα, και έπειτα στην Αλεξανδρούπολη, όπου μαζί με το Ζάππειον Ανώτερον Παρθεναγωγείον Αδριανουπόλεως σχημάτισαν το "Διδασκαλείο Αλεξανδρουπόλεως".

Έτσι, έκλεισε άδοξα η πορεία ενός από τα σημαντικότερα και παλαιότερα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια, το οποίο έδωσε στο Γένος χιλιάδες διδασκαλισσών, οι οποίες με αυταπάρνηση, ακολουθώντας το όραμα του Σαράντη Αρχιγένη, υπηρετούσαν ακόμη και τις πιό απομακρυσμένες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μεταφέροντας το φως των Ελληνικών Γραμμάτων.

Πηγές

Αρχιγένειο Διδασκαλείο Επιβατών Ανατολικής Θράκης
Ζάππειον Ανώτερον Παρθεναγωγείον Αδριανουπόλεως (1885)
Το Διδασκαλείο και η Ζαρίφειος Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρουπόλεως
Μαριάνθη Φ. Παλάζη. Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια και γυναικεία διδασκαλική κινητικότητα και κοινωνικότητα: συμβολή στις διαδικασίες εκσυγχρονισμού και εθνικής συγκρότησης στο οθωμανικό και ελληνικό πολιτικό πλαίσιο (1857-1922). Πανεπιστήμιο Κρήτης: Διδακτορική διατριβή. Ρέθυμνο, 2018. / Marianthi F. Palazi. Archigeneion Institute and women teacher mobility and sociability: contribution to the modernization and nation-building process under Ottoman and Greek rule (1857-1922) [In Greek]: https://web.archive.org/web/20190830062555/https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/45493
Μαριάνθη Φ. Παλάζη, Serbay Koçoglu, Κατερίνα Δαλακούρα. Ψηφιακή αναστήλωση-αναπαράσταση των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων Επιβατών [Σελίμπασα] Θράκης (1857-1922) [στην ελληνική, τουρκική και αγγλική} / Marianthi F. Palazi, Serbay Kocoglu, Katerina Dalakoura. Digital reconstruction-representation of the Archigeneion Institute in Epivates [Selimpasa], Thrace (1857-1922) [in Greek, Turkish, English]: https://web.archive.org/web/20190830062028/http://www.fks.uoc.gr/_/pw/research/palazi_kocoglu_dalakoura/ https://www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=y1VJIziSvi4

Βιβλιογραφία

Ευστράτιος Δράκος, "Τα Θρακικά : ήτοι διάλεξις περί των Εκκλησιαστικών Επαρχιών Σηλυβρίας, Γάνου και Χώρας, Μετρών και Αθύρων, Μυριοφύτου και Περιστάσεως, Καλλιπόλεως και Μαδύτου". Αθήνησι 1892.
Αθηναγένης Νικόλαος "Θρακική Επετηρίς, ετήσιον δημοσίευμα της εν Αθήναις Θρακικής Αδελφότητος", Εν Αθήναις 1897.
Ζωή Σακκίδου, "Σαράντης Αρχιγένης : Ο Εθνικός Ευεργέτης και Οσία Παρασκευή Πολιούχος Επιβάτων". Εν Αθήναις 1938.
Σταμούλη Ελπινίκη-Σαραντή, "Από την Ανατολική Θράκη". τ.Α΄, Αθήναι 1956.
Ακύλας Μήλλας, "Προποντίδα : μια θάλασσα της Ρωμιοσύνης". Αθήνα 1992.
Παλάζη Μαριάνθη, "Ένα Όνομα, Δύο Τόποι, Επιβάτες Ανατολικής Θράκης, Νέοι Επιβάτες Θεσσαλονίκης" (Αθήνα: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2009): https://web.archive.org/web/20101124083825/http://fhw.gr/publications/index.php?view=prod&lang=1&ekd_id=47 Marianthi F. Palazi. A Name, Two Places: Epivates of Eastern Thrace, Neoi Epivates in Thessaloniki [In Greek]. Athens: Foundation of the Hellenic World, 2009: https://web.archive.org/web/20101217185132/http://fhw.gr/publications/index.php?lang=2&view=prod&ekd_id=47
Δρούγκα Κλεονίκη, "Η Ελληνική Παιδεία στην Ανατολική Θράκη κατά την Οθωμανοκρατία (1352-1922), Η ιδεολογική Λειτουργία της Εκπαιδευτικης Διαδικασίας". Εκδ. Σταμούλη Αντ. 2011