Γουλιέλμος του Μέρμπεκε

Ο Γουλιέλμος του Μέρμπεκε (ολλαν. Willem van Moerbeke, λατ. Gulielmus de Morbeka 1215/1235 – περ. 1286), αναφερόμενος και εξελληνισμένα ως Μέρμπακας από τους κατοίκους της Αργολιδοκορινθίας της εποχής του, ήταν μεταφραστής του ύστερου Μεσαίωνα. Μετέφρασε πολύ μεγάλο αριθμό φιλοσοφικών, ιατρικών και γενικότερα επιστημονικών κειμένων από την αρχαία ελληνική στη λατινική γλώσσα. Ως Ρωμαιοκαθολικός επίσκοπος, είχε πρόσβαση στα ελληνικά χειρόγραφα κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα. Οι μεταφράσεις του άσκησαν μεγάλη επίδραση στην εποχή του, όταν λίγες μεταφράσεις ήταν διαθέσιμες, και είναι σεβαστές ακόμα και από τους σημερινούς φιλολόγους.

Γουλιέλμος του Μέρμπεκε
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	1215 Moerbeke
Θάνατος	1286 Κόρινθος
Θρησκεία	Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία
Θρησκευτικό τάγμα	Τάγμα των Δομινικανών
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Μεσαιωνικά Λατινικά λατινική γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	μεταφραστής ιερέας συγγραφέας φιλόσοφος
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	Roman Catholic Archbishop of Corinthus (από 1278)

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Γουλιέλμος ήταν Φλαμανδός στην καταγωγή, με την επωνυμία του να υποδεικνύει προέλευση από την κωμόπολη Μέρμπεκε (Moerbeke) κοντά στην πόλη Γέραρντσμπεργεν. Λίγα είναι γνωστά για τη ζωή του, πέρα από το ότι ήταν Δομινικανός μοναχός από νεαρής μάλλον ηλικίας. Την άνοιξη του 1260 βρισκόταν είτε στη Νίκαια της Βιθυνίας, είτε στο Νύκλι της Πελοποννήσου (τη σημερινή Τεγέα). Το φθινόπωρο του ίδιου έτους βρισκόταν στη Θήβα, όπου οι Δομινικανοί υπήρχαν από το 1253. Οι κινήσεις του αυτές είναι γνωστές από τη χρονολόγηση με αναφορά των Θηβών της μεταφράσεώς του αριστοτελικού έργου Περί ζώων μορίων.

Κατόπιν έζησε για κάποια χρόνια στην παπική αυλή στο Βιτέρμπο (με αποδείξεις της παρουσίας του εκεί στις 22 Νοεμβρίου 1267, τον Μάιο του 1268 και στις 15 Ιουνίου 1271), όπου γνωρίστηκαν με τον μεταφραστή Βιτέλλο, ο οποίος του αφιέρωσε τη λατινική πραγματεία οπτικής Perspectiva (γνωστή και ως Opticae libri decem). Στη συνέχεια, το 1272, ο Γουλιέλμος του Μέρμπεκε κατευθύνθηκε προς το Ορβιέτο και εμφανίσθηκε στη Δεύτερη Σύνοδο της Λυών το 1274. Τέλος, από τις 9 Απριλίου 1278 μέχρι τον θάνατό του (ο οποίος πιθανώς συνέβη αρκετούς μήνες πριν την εκλογή του διαδόχου επισκόπου τον Οκτώβριο του 1286) ο Γουλιέλμος ήταν ο Λατίνος Αρχιεπίσκοπος Κορίνθου. Δεν είναι γνωστό το πόσο χρόνο πέρασε συνολικά στην έδρα της Αρχιεπισκοπής του: έγγραφα φανερώνουν ότι βρισκόταν σε αποστολή για λογαριασμό του Πάπα στην Περούτζα το 1283 και ότι υπαγόρευσε τη διαθήκη του εκεί.

Ο Γουλιέλμος γνωριζόταν με τον φιλόσοφο Θωμά Ακινάτη, με τον μαθηματικό Ιωάννη Καμπάνο, με τον Σιλεσιανό φυσιοδίφη και γιατρό Βιτέλο, καθώς και με τον επίσης Φλαμανδό αστρονόμο, θεολόγο και ποιητή Ερρίκο του Μέχελεν, ο οποίος αφιέρωσε στον Γουλιέλμο την πραγματεία του επί του αστρολάβου.

Το χωριό Αγία Τριάδα στην Αργολίδα, που έχει έναν εξαιρετικό ομώνυμο ναό του ύστερου 13ου αιώνα με ηλιακό ρολόι (σαφής ένδειξη Δυτικής επιρροής), ονομάζεται και «Μέρμπακα(ς)», ονομασία που πιστεύεται ότι προήλθε από τον Γουλιέλμο του Μέρμπεκε.

Μεταφράσεις

Μετά μάλλον από αίτημα του Θωμά Ακινάτη, ο Γουλιέλμος του Μέρμπεκε ανέλαβε τη μετάφραση όλων των έργων του Αριστοτέλη στη λατινική απευθείας από το ελληνικό πρωτότυπο, ή (για ορισμένα μέρη του) αναθεωρώντας υπάρχουσες μεταφράσεις. Ο λόγος του αιτήματος ήταν ότι πολλά από τα αντίγραφα έργων του Αριστοτέλη στη λατινική που κυκλοφορούσαν τότε προέρχονταν εκ της Ισπανίας (δείτε Σχολή Μεταφραστών του Τολέδο), και από αραβικές μεταφράσεις, των οποίων το κείμενο οφειλόταν συχνά με τη σειρά του σε συριακά χειρόγραφα, αντί να έχει μεταφρασθεί από το πρωτότυπο.

Ο Ακινάτης συνέγραψε το σχόλιό του στο Περί ψυχής, βασισμένος στη μετάφραση του Γουλιέλμου, η οποία είχε ολοκληρωθεί το 1267, όταν ο Ακινάτης ήταν στο studium provinciale του κοινοβίου της Αγίας Σαβίνας στη Ρώμη.

Ο Γουλιέλμος υπήρξε ο πρώτος στην ιστορία που μετέφρασε τα Πολιτικά στη λατινική (περίπου το 1260), καθώς αυτό, αντίθετα με τα περισσότερα αριστοτελικά έργα, δεν είχε μεταφρασθεί στην αραβική. Ο Φλαμανδός μεταφραστής είναι επίσης υπεύθυνος για τη μία από τις συνολικά τρεις και μόνο μεσαιωνικές λατινικές μεταφράσεις της Ρητορικής του Αριστοτέλη. Οι μεταφράσεις του Γουλιέλμου του Μέρμπεκε αποτελούσαν ήδη κλασικά πρότυπα τον 14ο αιώνα, όταν ο Ερρίκος Ερβόδιος (Henricus Hervodius) διέγνωσε την διαχρονική αξία τους, υποστηρίζοντας ότι ήταν κατά λέξη (de verbo in verbo), πιστές στο πνεύμα του Αριστοτέλη και «χωρίς κομψότητα». Στις περιπτώσεις πολλών εκ των μεταφράσεων του Γουλιέλμου, τα βυζαντινά ελληνικά χειρόγραφα πάνω στα οποία αυτές βασίσθηκαν έχουν εξαφανισθεί: χωρίς αυτόν, τα έργα θα ήταν χαμένα.

Πέρα από τον Αριστοτέλη, ο Γουλιέλμος μετέφρασε επίσης μαθηματικές πραγματείες του Ήρωνα και του Αρχιμήδη. Ιδιαιτέρως σημαντική υπήρξε η μετάφραση το 1268 της Θεολογικής στοιχειώσεως του Πρόκλου, καθώς το έργο αυτό αποτελεί μία από τις θεμελιώδεις πηγές των αναγεννημένων νεοπλατωνικών φιλοσοφικών ρευμάτων του 13ου αιώνα. Η μετάφραση του σχολίου του Πρόκλου επί του Παρμενίδη του Πλάτωνα, που περιέχει τον διάλογο μέχρι το 142b στη σελιδοποίηση του Στεφάνου, κατέστησε αυτό το κείμενο διαθέσιμο στη λατινική για πρώτη φορά. Ορισμένα σημαντικά βραχύτερα κείμενα του Πρόκλου, όπως τα «Περί προνοίας», «Περί προνοίας και ειμαρμένης», και «Περί της των κακών υποστάσεως», διασώζονται σήμερα μόνο μέσα από τις μεταφράσεις τους από τον Γουλιέλμο του Μέρμπεκε.

Στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού φυλάγεται το προσωπικό αντίγραφο του Γουλιέλμου από τη μετάφραση του Αρχιμήδη με τα σχόλια του Ευτοκίου, μια μετάφραση που έγινε το 1269 στην παπική αυλή του Βιτέρμπο. Ο Γουλιέλμος συμβουλεύθηκε δύο εκ των καλυτέρων βυζαντινών χειρογράφων του Αρχιμήδη, τα οποία έχουν σήμερα χαθεί αμφότερα.

Στον νεότερο πολιτισμό

Στο μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο Το Όνομα του Ρόδου, η δράση του οποίου τοποθετείται στη δεκαετία του 1320, υπάρχει κάποια συζήτηση μεταξύ των μοναχών σχετικώς με την Ποιητική του Αριστοτέλη. Ο Χόρχε του Μπούργος έχει καταδικάσει αυτό το βιβλίο, επειδή η γνώση του ήρθε μέσω των «απίστων» (των Μαυριτανών, όπως και τόσο μεγάλο μέρος του αριστοτελικού έργου είχε πράγματι έρθει στη Δυτική Ευρώπη). Αλλά ο βασικός ήρωας, ο Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ, γνώριζε πως η Ποιητική είχε «προσφάτως» μεταφρασθεί απευθείας από την ελληνική γλώσσα στη λατινική από τον Γουλιέλμο του Μέρμπεκε.