Ζαχαρίας Καλλιέργης

Έλληνας λόγιος του 16ου αιώνα

Ο Ζαχαρίας Καλλιέργης ( 1473, Ρέθυμνο - μετά το 1524, Ρώμη) ήταν Έλληνας τυπογράφος, εκδότης, σχεδιαστής τυπογραφικών στοιχείων και λόγιος του 16ου αιώνα στη Βενετία και στη Ρώμη. Η καλαίσθητη γραμματοσειρά του ήταν από τις πρώτες ελληνικές που εκδόθηκε ποτέ από τυπογραφείο και συνέβαλε σημαντικά στη διάδοση των ελληνικών έργων και γραμμάτων στη Δυτική Ευρώπη. Οι επιλογές του καθόρισαν το ελληνικό βιβλίο και οι προτάσεις του έγιναν αντικείμενο αντιγραφής από τους μεταγενέστερους τυπογράφους. Επίσης ήταν ο διευθυντής του Ελληνικού Γυμνασίου Ρώμης (1517 - 1521).

Ζαχαρίας Καλλιέργης
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση1473
Ρέθυμνο
ΘάνατοςΔεκαετία του 1520
Ρώμη
Χώρα πολιτογράφησηςΒενετική Δημοκρατία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςλατινική γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητατυπογράφος
τυπογράφος
αναγεννησιακός ανθρωπιστής
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Βιογραφικά στοιχεία Επεξεργασία

Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο της Κρήτης, που εκείνη την εποχή διοικούσε η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Η καταγωγή του ήταν από ονομαστή οικογένεια του Βυζαντίου, η οποία ανέδειξε και τους Αλέξη Καλλιέργη (13ος αιώνας), Βάρδα Καλλιέργη (18ος αιώνας), Λέοντα Καλλιέργη, Γεώργιο Καλλιέργη και άλλους. Είχε λάβει αξιόλογη παιδεία, όπως δηλώνεται από τη μετέπειτα πορεία και το έργο του. Ωστόσο, δεν υπάρχουν πηγές για τις σπουδές του.

Στη Βενετία Επεξεργασία

Το 1490, μόλις 17 χρονών ταξίδεψε με πλοίο στη Βενετία.Εκεί αρχικά εργάστηκε σαν αντιγραφέας χειρογράφων με τους συμπατριώτες του Μάρκο Μουσούρο και Νικόλαο Βλαστό. Εργάστηκαν κατά περιόδους στο τυπογραφείο του φιλέλληνα Άλδου Μανούτιου που ιδρύθηκε το 1495. Το 1498 ο Βλαστός έλαβε από τη διοίκηση (σινιορία) της πόλης άδεια(privilegio) τυπογραφείου για 10 χρόνια, το πρώτο με αποκλειστικά ελληνικό έργο. Στελεχώθηκε μόνο από Κρητικούς και στεγάστηκε ακριβώς στην ίδια αυλή του Ρίο Παπαφάβα, όπου στεγαζόταν έναν αιώνα πιο πριν το πρώτο κατά χρονική σειρά ελληνικό τυπογραφείο του Αλέξανδρου Γεωργίου. Το 1499 προσλήφθηκε σ' αυτό και ο Καλλιέργης, που ξεχώρισε για την επιτηδευμένη γραφή κι εργασία του. Ήταν καλλιγράφος και σύντομα έγινε σχεδιαστής και κατασκευαστής τυπογραφικών στοιχείων, παραμένοντας πάντα παράλληλα διορθωτής και επιμελητής κλασικών κειμένων. Αυτή η πολύπλευρη δραστηριότητα του δείχνει άνθρωπο με ευρεία μόρφωση στις τέχνες και τα γράμματα. Επέλεξε για σήμα στα γραπτά του το σύμβολο του στεφανωμένου δικέφαλου αετού με τα αρχικά του (ΖΚ), μία παραπομπή στο Βυζαντινό, αρχοντικό παρελθόν του Γένους του.

Το 1499, μετά απο 6 χρόνια κοπιώδους εργασίας, εξέδωσε μαζί με το Βλαστό και το Μουσούρο το Μέγα Ετυμολογικόν, ένα εκτενές λεξικό της ελληνικής, με περίτεχνη, συνεχόμενη γραμματοσειρά που δημιούργησε για εκτύπωση μαζί με το Βλαστό, που σε μεγάλο βαθμό προσομοιάζει την καλαίσθητη χειρόγραφη γραμματοσειρά του Καλλιέργη[1]. Ο πρόλογος, που απευθύνεται στους καθηγητές του πανεπιστημίου της Πάντοβα, έγραψε ο Μουσούρος. Το έργο ειναι διακοσμημένο με περίτεχνα πλαίσια και μεγάλα αρχικά με κόκκινα γράμματα, όπως τα εκκλησιαστικά βιβλία. Η γραμματοσειρά ήταν επισεσυρμένη και τα τυπογραφικά στοιχεία είχαν τους τόνους και τα πνεύματα ενσωματωμένα στο φωνήεν τους, ενώ χρησιμοποιήθηκε και ερυθροτυπία[2]. Χρηματοδότηση βρήκαν και από την Άννα Νοταρά, κόρη του τελευταίου βυζαντινού μέγα δούκα Λουκά Νοταρά, η οποία ηγούνταν της μεγάλης ελληνικής παροικίας στην πόλη[3], που ήθελε όχι μόνο να σώσουν τη γλώσσα της, αλλά και να τη διδάξει στους φοιτητές και καθηγητές του πανεπιστημίου της Πάντοβα. Επίσης εξέδωσαν έργα του Αριστοτέλη, του Αμμώνιου του Αλεξανδρινού και του Γαληνού. Ωστόσο το τυπογραφείο έκλεισε στο τέλος του 1500 από έλειψη πόρων.

Το 1501 πήγε με την οικογένειά του στην Πάντοβα, όπου εργάστηκε ως αντιγράφος και δάσκαλος ελληνικών. Το 1509 επέστρεψε στη Βενετία και ξαναδούλεψε ως εκδότης, γνωρίζοντας και τον Έλληνα λόγιο και πρέσβη της Γαλλίας τότε στην πόλη Ιανό Λασκαρι. Εξέδωσε το Ωρολόγιο, λειτουργικό βιβλίο της εκκλησίας, με τα χαρακτηριστικά κόκκινα πλαίσια και αρχικά του.

Στη Ρώμη Επεξεργασία

Δεν έμεινε όμως πολύ. Λόγω της πολιτικής κι οικονομικής αστάθειας, ξαναεφυγε από τη Βενετία, αυτή τη φορά οριστικά το 1514 για τη Ρώμη. Ο φιλέλληνας πάπας Λέων I', η ίδρυση του Ελληνικού γυμνασίου(Gymnasium Caballini Montis) και η εκεί παρουσία του πολύπειρου Ιανού Λάσκαρι παρακίνησαν τον Καλλιέργη να εγκατασταθεί στη Ρώμη. Εκεί μετέφερε και το τυπογραφείο του, το πρώτο που εξέδωσε ελληνικά στη Ρώμη, που μάλιστα στεγάστηκε στο μέγαρο του τραπεζίτη Agostino Chigi (σήμερα Villa Farnesina), με τη βοήθεια του Βενετού συνεργάτη του Βιτόρε Καρμέλιο. Εξέδωσαν κι εκεί από το 1515 πλήθος συγγραμάτων αρχαίων Ελλήνων, συνεργαζόμενος και πάλι με το Μάρκο Μουσούρο. Στο γυμνάσιο δίδαξαν ο Μουσούρος, ο Αρσένιος Αποστόλης και βεβαια ο Ιανός Λάσκαρις, όμως το 1521, έκλεισε μετά το θάνατο του πάπα Λέοντος.

Το τελευταίο έργο του Καλλιέργη εκδόθηκε από το τυπογραφείο το 1523 και το τελευταίο χρονολογημένο χειρόγραφό του είναι από το 1524. Δε μας είναι γνωστό το πότε πέθανε.

Τιμήθηκε για την παιδεία του. Ο Έρασμος, που συνεργάστηκε μαζί του στη Βενετία, επαινεί τον Καλλιέργη ως "λίαν πεπαιδευμένον".

Αποτίμηση Επεξεργασία

Αναμφισβήτητα, ο Καλλιέργης αποτελεί το σημείο καμπής του ελληνικού εντύπου βιβλίου. Τυπογράφος και κατασκευαστής τυπογραφικών στοιχείων γνώριζε τις εξελίξεις της τυπογραφικής τέχνης. Τα στοιχεία που εισήγαγε καθιερώθηκαν και έγιναν αντικείμενο μίμησης από τους συγχρόνους του και τους μεταγενέστερους τυπογράφους. Οι τυπογραφικοί χαρακτήρες, τα κοσμήματα και οι προτάσεις του για την τυπωμένη σελίδα, μέσω επαναλήψεων, χαρακτήρισαν το ελληνικό βιβλίο για τους επόμενους αιώνες.

Μέχρι τον Καλλιέργη το ελληνικό έντυπο σχεδόν δεν διέφερε από το ιταλικό, με το οποίο τυπωνόταν ταυτόχρονα και συχνά από τους ίδιους τυπογράφους. Πρόκειται, άλλωστε, για μια περίοδο πειραματισμών, ανάμεσα στο χειρόγραφο και στο έντυπο, ανάμεσα στο αρχέτυπο και στο παλαίτυπο, ανάμεσα στον 15ο και στον 16ο αιώνα, όχι μόνο για το ελληνικό αλλά και γενικά για το έντυπο της εποχής. Με τον Καλλιέργη το ελληνικό βιβλίο αποκτά εκείνα τα στοιχεία, τα οποία θα του επιτρέψουν να απαγκιστρωθεί από το ιταλικό και να αποκτήσει τη δική του ταυτότητα.

Χαρακτηριστικό ποίημα Επεξεργασία

Στο Μέγα Ετυμολογικό, για το οποίο τόσο εργάστηκε και ο Καλλιέργης, ο Μ. Μουσούρος προτάσσει ένα χαρακτηριστικό στιχούργημα, στο οποίο τονίζει με περηφάνια ότι όλοι όσοι εργάστηκαν και έφεραν σε πέρας την έκδοση αυτή ήταν Κρητικοί.

Κρης γάρ ο τορνεύσας, τα δε χαλκεία Κρης ο συνείρας,

Κρης ο καθ’ εν στίξας, Κρης ο μολυβδοχύτης,

Κρης δαπανά νίκης ο φερώνυμος αυτός ο κλείων,

Κρης τάδε. Κρησίν ο Κρης ήπιος αιγίοχος.


Και σε νεοελληνική μετάφραση του Λίνου Πολίτη:

Γιατί Κρητικός είναι αυτός που τα σκάλισε,

Κρητικός αυτός που αράδιασε τους χάλκινους τύπους,

Κρητικός αυτός που τα κέντησε ένα - ένα,

Κρητικός αυτός που τα έχυσε στο μολύβι

Και Κρητικός κάνει τα έξοδα εκείνος που έχει το όνομα της νίκης.

Κρητικός κι αυτός που γράφει τούτο το εγκώμιο.

Συγγράμματα Επεξεργασία

Τα συγγράμματα που εκτύπωσε είναι διακοσμημένα με το σύμβολο του κηρυκείου μετά αστέρων, και τον δικέφαλο αετό, στεφανωμένο και με τα αρχικά Ζ.Κ. στο στήθος.

  • Το Μέγα Ετυμολογικόν, 1499
  • Υπόμνημα εις τας δέκα κατηγορίας του Αριστοτέλους, 1499
  • Υπομνήματα εις τας πέντε φωνές από φωνής Αμμωνίου μικρού του Ερμου, 1500
  • Αγαπητού διακόνου παραινετικά κεφάλαια πρός Ιουστινιανόν, 1509
  • Θωμά του Μαγίστρου, κατ’ αλφάβητον Αττίδος (sic) διαλέκτου εκλογα, είς οι δοκιμώτατοι ορώνται των παλαιών, καί τινες αυτής παρασημειώσεις καί διαφοραί. 1515
  • Editio princeps des Pindar (Πινδάρου Ολύμπια, Νέμεα, Πύθια, Ίσθμια, μετά εξηγήσεως παλαιάς πάνυ ωφελίμου και σχολίων ομοίων). 1515
  • Θεόκριτον, 1516
  • Αποφθέγματα φιλοσόφων, συλλεχθέντα υπό Αρσενίω Μονεμβασίας. 1515
  • Οκτώηχον, διορθώσει Ιάνου Λάσκαρη, 1520
  • Γραμματική του Μανουήλ Χρυσολωρά, 1522
  • Μέγα και πάνυ ωφέλιμον λεξικόν, όπερ Γγαρίνος ο Φαβωρίνος Κάμηρς ο Νικαιρίας επίσκοπος εκ πολλών και διαφόρων βιβλίων κατά στοιχείον συνελέξαντο. 1523

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. Boran, Elizabethanne A., επιμ. (2017-06-15). Reading Newton in Early Modern Europe. doi:10.1163/9789004336650. http://dx.doi.org/10.1163/9789004336650. 
  2. «Η τυπογραφική κατάθεση του Ζαχαρία Καλλιέργη | design obsession». www.designobsession.gr. Ανακτήθηκε στις 30 Απριλίου 2019. 
  3. Donati Graeci: Learning Greek in the Renaissance. Brill. σελίδες 151–228. ISBN 9789004163522. 

Πηγές Επεξεργασία