Χαλκειός Χίου

Το Χαλκειός Χίου ή το Χαλκειό είναι χωριό που βρίσκεται σε οδική απόσταση 7 χιλιομέτρων νοτιοδυτικά της πόλης της Χίου. Μετά το Πρόγραμμα Καλλικράτης το Χαλκειός αποτελεί την έδρα της Δημοτικής Ενότητας Καμποχώρων του Δήμου Χίου και έχει μόνιμο πληθυσμό περίπου 900 κατοίκων (απογραφή 2011). Είναι κτισμένο σε μεσοσταθμικό υψόμετρο 60 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Χαλκειός Χίου
Χαλκειός Χίου 38°20′0″N 26°5′54″E
Χώρα	Ελλάδα
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Χίου
Πληθυσμός	1.155 (2021)

Γεωγραφία-δημογραφία

Οι γεωγραφικές συντεταγμένες του χωριού είναι πλάτος 38°20΄ Βόρειο και μήκος 26°06΄ Ανατολικό. Είναι κτισμένο στους νότιους πρόποδες του Κορακάρη. Τα κοντινότερα χωριά σε ευθεία γραμμή είναι κατά σειρά το Βερβεράτο, 1 χιλιόμετρο προς τα δυτικά του Χαλκειού, και το Βασιλεώνοικο, 1,2 χιλιόμετρο προς τα ανατολικά-νοτιοανατολικά. Από τη θάλασσα απέχει 4 χιλιόμετρα σε ευθεία γραμμή, προς τα ανατολικά (Κοντάρι). Οι κάτοικοι του χωριού ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία, ενώ ανέκαθεν υπήρξαν και έμποροι. Η καλλιεργήσιμη έκτασή του φθάνει τα 3.972 στρέμματα, με βασικές καλλιέργειες σιτηρά-δημητριακά, κηπευτικά-λαχανικά, εσπεριδοειδή, ελαιόδενδρα, αμύγδαλα και πολλά όσπρια, ιδίως τα φημισμένα χαλκούσικα κουκιά. Παλαιότερα είχε παραγωγή οίνου και καπνού, όχι όμως και σήμερα. Επιπλέον, υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις βοσκότοπων στον Κορακάρη, στο Μισόβουνο και στο Μίλι.

Διοικητικά το Χαλκειός υπάγεται σήμερα στην ομώνυμη τοπική κοινότητα (της οποίας αποτελεί τον μοναδικό οικισμό), της Δημοτικής Ενότητας Καμποχώρων (είναι ο μεγαλύτερος σε πληθυσμό από τους επτά οικισμούς της) του Δήμου Χίου, στην Περιφερειακή Ενότητα Χίου της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Παλαιότερα, εντελώς αντίστοιχα, ήταν έδρα ομώνυμης κοινότητας, της Επαρχίας και του Νομού Χίου. Ο ταχυδρομικός κώδικας του χωριού είναι 82100.

Η εξέλιξη του πληθυσμού του Χαλκειού στις επίσημες απογραφές φαίνεται στον παρακάτω πίνακα.

Πληθυσμός του Χαλκειού

1961	1971	1981	1991	2001	2011
456	558	588	906	867	950

Το Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης Προσφύγων

Νοτίως του χωριού, στην άλλη πλευρά του δρόμου προς τον Αγ. Γεώργιο Συκούση υπάρχει μεγάλο στρατόπεδο του ελληνικού στρατού. Ακόμη νοτιότερα, υπήρχε το εργοστάσιο της ΒΙ.ΑΛ., που το 2016 μετατράπηκε σε γνωστό «Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης» (ΚΥΤ) προσφύγων («hot spot»), το οποίο εγκαταστάθηκε εκεί με υποδομές για τη φιλοξενία αρχικώς 1.000 ατόμων. Στην επέκτασή του, ώστε να μπορεί να φιλοξενεί άλλους 300 πρόσφυγες, αντέδρασαν στις αρχές του 2018 με μπλόκα κάτοικοι του χωριού.

Τοπωνυμικά-ιστορικά

Πιθανώς το όνομα του χωριού προέρχεται από την απόχρωση του εδάφους (πρβλ. το ομοιοκατάληκτο Μελανιός), δηλαδή ότι έχει το ερυθρόφαιο χρώμα του χαλκού (κεραμιδί), ή και σταχτί. Υπάρχουν παρόμοια τοπωνύμια στη Χίο, αλλά με μετατροπή του «λ» σε «ρ» κατά τον γνωστό κανόνα της γλωσσολογίας: Χαρκειός (στο Πυργί), «του Χαρκού ο λάκος», ο Χαρκοπαγάς, κ.ά.. Η άλλη, επικρατέστερη, ερμηνεία είναι η προέλευση εκ της γενικής, από το «του Χαλκέως». Πράγματι, στον κώδικα του Συκούση του έτους 1528 αναφέρεται «χωρίον του Χαλκέως (σελ. 34) και «ο πρωτόπαπας του Χαλκέως» (σελ. 86). Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να προέρχεται είτε άμεσα από το χαλκεύς = χαλκουργός, κατεργαστής του χαλκού, είτε από παλαιότερο, βυζαντινό επώνυμο «Χαλκεύς». Ανεφέρεται ότι χαλκουργοί ή γανωματάδες είχαν χαλκουργεία στη μέχρι σήμερα σωζόμενη τοποθεσία των «Ατσίγγανων» στον «ίσιο δρόμο» ή «γλυφό». Ως τρίτη ερμηνεία αναφέρεται από το χαλκείον, το εργαστήριο του χαλκουργού. Ο κάτοικος του χωριού αποκαλείται Χαλκούσης στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα (και το θηλυκό Χαλκούσαινα).

Το χωριό, που μάλλον υπήρχε από την πρωτοβυζαντινή περίοδο, ήταν από παλιά «το μεγαλύτερον των του Κάμπου χωρίων, έχον και γην καλήν». Περιβαλλόταν άλλοτε από οχυρό διπλό τείχος με τρεις πύργους, ερειπωμένους ήδη πριν από τον μεγάλο σεισμό της Χίου το 1881. Ο ένας πύργος βρισκόταν στο υψηλότερο σημείο του χωριού, στη συνοικία «Νησιώτος» (= «των νησιωτών»), ο άλλος στην τοποθεσία «του Κιτράκη» και ο τρίτος στην τοποθεσία Έμπολος. Ως καστροχώρι, το Χαλκειός είχε 4 πύλες. Η θέση της μιας ονομάζεται και σήμερα Κάτω Πόρτα. Οι κυριότερες συνοικίες-γειτονιές του χωριού είχαν τα ονόματα: Έμπολος, Τσάλαχας, Τσακί, Γύροι, Πύργος, Λιβάδι, Επάνω Πόρτα, Γλίνα και Νησιώτος. Χαρακτηριστική της χιακής τάσεως για ασυνήθιστα τοπωνύμια είναι και η ονομασία Μεθυστής, ονομασμένη έτσι επειδή αμέσως μετά από μια βροχή η τοποθεσία ανέβλυζε νερά.

Πύργοι

Αρκετοί ήταν οι παλαιοί πύργοι, που ανήκαν σε αρχοντικές οικογένειες της περιοχής ή σε μετόχια της Νέας Μονής:

• Ο του Κωστάντιου ή του Προδρόμου, χτισμένος με κοκκινωπή πέτρα. Τον κατέστρεψε με εμπρησμό ο Οθωμανός Χασούμ Μπέης.
• Του Μπουλακιού, προς το Βασιλεώνοικο.
• Των Βίγκηδων, όπου κατά τη σφαγή του 1822 σφάχτηκαν πολλοί από τους κατοίκους του χωριού που είχαν κρυφτεί εκεί, μέτα από προδοσία. Σώζεται δεξαμενή.
• Του Χασούμ Μπέη, όπου οι τοποθεσίες Πυργάρι και Παλάτι, προς το Βασιλεώνοικο.
• Των Κακάρηδων, με παλαιό πηγάδι.
• Ο Λιάπυργος (= ελαιόπυργος), γύρω από τον οποίο κατά την παράδοση υπήρχε χωριστό χωριουδάκι ή οικισμός.
• Του Παχυά ή του Νεγροπόντη, ή «του Μισέ Αυγουστή», πάνω στον δρόμο προς Ζυφιά και Βερβεράτο, κτισμένος από τον Λουκά Νεγροπόντη. Βλ. και τον ναό του Αγίου Αντωνίου στην επόμενη ενότητα.
• Του Φούντα, παλαιός, προς τους Βαβύλους.

Ναοί

Ο ενοριακός ναός (η «χωριοεκκλησιά») του Χαλκειού ήταν ανέκαθεν η Κοίμηση της Θεοτόκου, αποκαλούμενη και «Χωριοπαναγιά», στο κέντρο σχεδόν του χωριού, παλιά κάτω από τον κεντρικό πύργο. Η νότια θύρα του ναού είναι αξιόλογη για τον πλούσιο μαρμάρινο διάκοσμό της, με ανάγλυφο υπέρθυρο που απεικονίζει την είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Την παραμονή της εορτής της, στις 14 Αυγούστου, γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της Παναγίας. Ο παλαιότερος ναός στο χωριό ήταν όμως μάλλον ο του Αγίου Νικολάου, τον οποίο έκαψαν οι Τούρκοι το 1822, όπως και άλλους ναούς του Χαλκειού: τον Άγιο Ιωάννη των Κοντογιάννηδων, και τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Ο ναός του Αγίου Ιωάννη των Απόδιακων κατέρρευσε από τον σεισμό του 1881 και ξανακτίστηκε. Λίγο έξω από το χωριό βρίσκονται τα εξής παλαιά εξωκκλήσια:

• Αγία Παρασκευή, στον Κορακάρη. Λίγο παραπάνω βρισκόταν η Ιερά Μονή της Αγίας Σκέπης, γνωστή και ως Λαζαρέττο, επειδή χρησίμευσε κατά τις επιδημίες πανούκλας ως τόπος καραντίνας.
• Άγιοι Απόστολοι
• Παναγία η Βαθούσαινα, «ναός δισυπόστατος, παρ' ον εν αγρώ παλαιά τινα λείψανα κτισμάτων και φρέαρ παλαιόν»
• των Αγίων Πέτρου και Παύλου, μετόχι της Νέας Μονής
• Γενέσιο της Θεοτόκου ή Θεοτόκος η Λιαπυργούσαινα
• Άγιος Πολύκαρπος, μετόχι της Νέας Μονής, στο άκρο ερειπίων πύργου, όπου βρέθηκαν τμήματα επιτύμβιων πλακών με επιγραφές.
• Άγιος Χαράλαμπος, μέσα στον οποίο διασώθηκαν πολλοί από τη σφαγή του 1822.
• Σταυρός και δίπλα του ο ναΐσκος του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (Σπήλια), νεαμονικός με πύργο και πολύ βαθύ πηγάδι.
• Άγιος Αντώνιος, στον μεγαλόπρεπο πύργο του Παχυά, με ωραία ανάγλυφη επιγραφή διακοσμημένη με τα αρχοντικά εμβλήματα, που έχει δημοσιευθεί.
• Αγία Μαρίνα και Άγιος Ανδρέας, πολύ μικρά εκκλησάκια. Απέναντι από τον Αγιο Ανδρέα, υπήρχε παλαιότερα νερόμυλος, όμως σήμερα διατηρείται μόνο το κτίσμα της μεγάλης στέρνας.

Σήμερα το χωριό υπάγεται εκκλησιαστικώς στην ομώνυμη αρχιερατική επιτροπεία Χαλκείου της Ιεράς Μητροπόλεως Χίου, Ψαρών και Οινουσσών.

Πηγές

• Το αντίστοιχο λήμμα στη Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Χάρη Πάτση», τόμος 22 (1975), σελ. 408
• Γεωργίου Ι. Ζολώτα: Ιστορία της Χίου, τόμος Α΄ («Ιστορική Τοπογραφία και Γενεαλογία»). Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Αθήναι 1921, σσ. 565-570.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Το Χαλκειός στο explorechios.gr με αρκετές φωτογραφίες
• Περιγραφή Αρχειοθετήθηκε 2018-01-15 στο Wayback Machine. με δύο φωτογραφίες