Χελιδονίσματα
Ορισμός
ΕπεξεργασίαΤα χελιδονίσματα είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της πρώτης Μαρτίου, η συνήθεια δηλαδή να γυρίζουν το πρωί της ημέρας αυτής τα παιδιά της σχολικής ηλικίας τα σπίτια κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και να τραγουδούν για τον ερχομό της ανοίξεως και την επιστροφή των χελιδονιών.
Ιστορία
Επεξεργασία
Τα χελιδονίσματα είναι συνέχεια από τα χελιδονίσματα των αρχαίων Ελλήνων, από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς της 1ης Μαρτίου. Οι Ρωμαίοι το 153 π.Χ. όρισαν ὡς Πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου, κι ενώ πήγαν εκεί και τα κάλαντα, παρέμειναν και στην παλιά Πρωτοχρονιά τους, την 1η Μαρτίου:
«Προσεκτικωτέρα μελέτη των πηγών δεικνύει ότι διετήρησεν ούτος [ο ελληνικός βίος] πλήθος παλαιοτάτων στοιχείων, και δη εις πλήρη αντίθεσιν ευρισκομένων προς τας ανατολικάς αντιλήψεις και συνηθείας… Συνέβη δηλ. και κατά την ενοποίησιν του πολιτισμού το ίδιον, το οποίον συνέβη και ως προς την γλώσσαν. Όπως δηλ. η κοινή [γλώσσα] των χρόνων τούτων [της μεταγενεστέρας αρχαιότητος] διετήρησε κατά τόπους παλαιά διαλεκτικά στοιχεία, ούτω και ο βίος διετήρησε παλιοτάτας δοξασίας και μύθους και λατρείας και συνηθείας ανατρεχούσας μέχρις αυτής της ομηρικής αρχαιότητος».[1]
Όταν ήρθε ο Χριστιανισμός, προστέθηκαν στου στίχους και αναφορές με χριστιανικό περιεχόμενο, όπως για το Πάσχα. Το έθιμο πέρασε στους βυζαντινούς χρόνους, διασώθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Στους νεότερους χρόνους κατέγραψε χελιδονίσματα και ο Κλοντ Φοριέλ στη γνωστή συλλογή του Ελληνικά δημοτικά τραγούδια.[2]
Λαογραφία
Επεξεργασία
Από ημέρες πριν, τα παιδιά 7-12 ετών ετοιμάζονταν εντατικά γι’ αυτή τη γιορτή. Η κάθε ομάδα έκανε μια ξύλινη χελιδόνα την οποία τοποθετούσε στο μικρό «ξύλινο κλουβί». Το «κλουβί» το αποτελούσαν ένας ξύλινος σταυρός, στις άκρες του οποίου προσαρμόζονταν δυο ημικυκλικά ξύλινα τόξα, φτιαγμένα από κόντρα πλακέ ή άλλο ευλύγιστο λεπτό ξύλο, που έκαναν την κατασκευή να μοιάζει με κλουβί. Από το κέντρο τους, του σταυρού και των τόξων, περνούσε ένας ξύλινος άξονας. Αυτός μπορούσε να περιστρέφεται αριστερά-δεξιά με το τράβηγμα ενός κορδονιού. Πάνω στον ξύλινο άξονα και έξω από το «κλουβί» υπήρχε ένα ομοίωμα χελιδονιού που περιστρεφόταν μαζί με τον άξονα. Όταν ο χειριστής της χελιδόνας τραβούσε το κορδόνι του άξονα, εξαιτίας της αδράνειας συνέχιζε να περιστρέφεται η χελιδόνα και μετά το ξετύλιγμα του κορδονιού, με αποτέλεσμα το κορδόνι να τυλίγεται ξανά αλλά με αντίθετη φορά. Με την ολοκλήρωση αυτής της φάσης, ο χειριστής ξανατραβούσε το κορδόνι, με αποτέλεσμα την αντίθετη περιστροφή της χελιδόνας κ.ο.κ. Έτσι η παλινδρομική κίνηση του χεριού του χειριστή μπορούσε και γινόταν περιστροφική στη χελιδόνα, πράγμα που έδινε ξεχωριστή χαρά στα παιδιά όταν το πετύχαιναν χωρίς να παρουσιάζονται διακοπές.
Το κλουβί το στόλιζαν με πρασινάδες και λουλούδια, καθώς και με διάφορες ασπροκόκκινες κλωστές, τις λεγόμενες «μάρτες». Μόλις ξημέρωνε η 1η Μαρτίου, τα παιδιά γύριζαν στα σπίτια περιστρέφοντας τη χελιδόνα ενώ συγχρόνως τραγουδούσαν το τραγούδι της χελιδόνας. Η νοικοκυρά έδινε στα παιδιά αβγά ή χρήματα και αυτά της έδιναν «μάρτες» ως δώρο για τα μικρά κορίτσια του σπιτιού. Αυτές τις κλωστές τις έδεναν τα κορίτσια στο χέρι ή στο λαιμό. Πίστευαν ότι θα τα προστάτευαν από το μαύρισμα του Μάρτη κι έτσι θα ήταν όμορφα το Πάσχα με τα καινούργια φορέματα. [6] Τις φορούσαν 40 μέρες και μετά, άλλα κορίτσια τις κρεμούσαν στους φράχτες για τις πάρουν τα χελιδόνια και να φτιάξουν τις φωλιές τους κι άλλα τις έβαζαν κάτω από μια πέτρα για να δουν μετά από λίγες μέρες, ανάλογα με τα ευρήματα κάτω από την πέτρα, αν θα παντεύονταν στο χωριό ή στην πόλη. «Η συνήθεια αυτή της περιδέσεως χρωματιστών νημάτων θεωρείται προχριστιανική· ο Νικόλαος Πολίτης τη συνδέει με την κρόπη (νήμα μάλλινο), που οι μύστες των Ελευσινίων Μυστηρίων έδεναν στο πόδι ή στο χέρι τους. Η παλαιότερη γνωστή μνεία (για τη συνήθεια της περιδέσεως) είναι του 5ου μ.Χ. αι. και βρίσκεται σε λόγο του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ο οποίος ελέγχει τη συνήθεια αυτή σαν ειδωλολατρική». [7]
Οι στίχοι του ταγουδιού
ΕπεξεργασίαΤο έθιμο είναι πανελλήνιο, εδώ όμως γίνεται αναφορά μόνο στους στίχους από τα χελιδονίσματα της Βισαλτίας Σερρών. Στα χελιδονίσματα των αρχαίων, τα παιδιά, όπως διασώθηκαν από τον Αθήναιο περί το 200μ.Χ., [8] άρχιζαν με το στίχο «Ήλθε, ήλθε η χελιδών…», και της Βισαλτίας αρχίζουν με το «Χιλιδόνα έρχιτι, …». Οι στίχοι του τραγουδιού στην Τερπνή της Βισαλτίας είναι:
1.Χιλιδόνα έρχιτι απού τη μαύρη θάλασσα
2 έκατσι κι λάλησι κι πυργουθιμέλιουσι.
3 Μάρτη, Μαάτη μου καλέ κι Φλιβάρη φουβιρέ,
4 που ’φιρις τα γράμματα, γράμματα βασιλικά.
5 σήκου συ, νοικουκυρά, βάλι τα γαλέτσια σου,
6 σέβα στου κιλάρι σου να μας δώσεις πέντι αβγά.
7 Δώσι μας τα πέντι αβγά, κράτα συ την κλουσαριά
8 να γιννά κι να κλουσά κι να σέρνει τα πουλιά.
9 να γιννά κι να κλουσά κι να σέρνει τα πουλιά.
10 τα λουλούδια ανοίγουν, η γης μυρίζ(ει),
11 όξου ψυλλουπόντικας, μέσα γεια κι Πασχαλιά
12 μι τα κόκκινα τ’ αβγά.
Υπάρχει βέβαια και πληθώρα παραλλαγών των στίχων από τα χωριά της Βισαλτίας.[9] Σημειώνεται, όμως, εδώ η παραλλαγή του πρώτου στίχου: "Χιλιδόνα έρχιτι που μέσα ’π’ του Μισίρι", που δίνει άλλη προέλευση των χελιδονιών.
Σχόλια
ΕπεξεργασίαΣτα χελιδονίσματα της αρχαίας Ελλάδας (κάλαντα της εαρινής Πρωτοχρονιάς) τα παιδιά, αφού έλεγαν το άγγελμα της Πρωτοχρονιάς και τις ευχές τους, χωρίς θρησκευτικές αναφορές, διατύπωναν τις απαιτήσεις τους για φιλοδώρημα κι ύστερα περνούσαν στις απειλές των νοικοκυραίων. Στα σημερινά χελιδονίσματα της Βισαλτίας, διακρίνουμε το άγγελμα «Χιλιδόνα έρχιτι», οι ευχές διατυπώνονται αλληγορικά ως επιθυμίες στο δεύτερο ημιστίχιο του πρώτου στίχου, «απού τη μαύρη θάλασσα» ή «’που μέσα ’π’ του Μισίρι», διατυπώνεται το αίτημα «Δώσι μας τα πέντι αβγά», δεν υπάρχουν όμως οι απειλές που υπάρχουν στα κάλαντα.
Οι αλληγορικά διατυπωμένες επιθυμίες: 1.Ο πρώτος στίχος «Χιλιδόνα έρχιτι απού τη μαύρη θάλασσα», προφανώς έχει αλληγορική σημασία, αφού τα χελιδόνια δεν έρχονται την άνοιξη από τον Βορρά. Ο στίχος δηλώνει την ελπίδα των σκλαβωμένων Ελλήνων να έρθει βοήθεια από τη Μαύρη Θάλασσα, να τους βοηθήσει δηλαδή ο τσάρος της Ρωσίας. 2. Στην παραλλαγή του πρώτου στίχου, «Χιλιδόνα έρχιτι που μέσα ’π’ του Μισίρι», κρύβεται η ελπίδα των Ελλήνων της Μακεδονίας πριν από το 1821, που περίμεναν βοήθεια από τον πασά της Αιγύπτου (Μισίρι) τον Αλή, ο οποίος ήταν πιο πριν πασάς στην Καβάλα. 3. Αλλά κι ο στίχος «που ’φιρις τα γράμματα, γράμματα βασιλικά», αναφέρεται στα μηνύματα για βοήθεια που περίμεναν οι υπόδουλοι Έλληνες.[10]
Παραπομπές
Επεξεργασία- ↑ Στίλπων Κυριακίδης, Γλώσσα και λαϊκός πολιτισμός των νεωτέρων Ελλήνων. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Αθήναι 1946, σ. 36.
- ↑ Κλοντ Φοριέλ, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Έκδοση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999,. τ.Α΄ σ./α. 300/Η΄, τ.Β΄ α. 69.
- ↑ «Τότε που παίζαμε - Βιβλία του Νίκου Λ. Πασχαλούδη». www.nikospaschaloudis.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Μαΐου 2023.
- ↑ Εφημερίδα Το Βήμα, 4.1.09, ένθετο Μακεδονίς γη, άρθρο της Αγγελικής Κοτταρίδη, «Αι Αιγεαί» των Μακεδόνων, «Πτηνό επάνω σε κλουβί», μέσα 8ου αι. π.Χ.
- ↑ Κοτταρίδη, Αγγελική. «Οι Αιγές στους αιώνες». Αιγές - Η βασιλική πρωτεύουσα των Μακεδόνων.
- ↑ «Η Τερπνή - Βιβλία του Νίκου Λ. Πασχαλούδη». www.nikospaschaloudis.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Μαΐου 2023.
- ↑ Σερραϊκά Χρονικά, τ. 7ος, 1976, σσ. 115-130, Αικατερινίδης Γεώργιος, "Το Χελιδόνισμα στην περιοχή Σερρών".
- ↑ «AΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΜΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑΤΑ (ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ)». AΦΙΕΡΩΜΑ. Ανακτήθηκε στις 4 Μαΐου 2023.
- ↑ «Δημοτικά τραγούδια - Βιβλία του Νίκου Λ. Πασχαλούδη». www.nikospaschaloudis.gr. Ανακτήθηκε στις 4 Μαΐου 2023.
- ↑ Κωνσταντίνος Σιαμάκης, "Τα κάλαντα", άρθρο στην περιοδική έκδοση του Συλλόγου των Τερπνιωτών της Θεσσαλονίκης Η Τερπνή, αρ. φύλλου 42/2001.