Ελληνική κοινότητα της Βενετίας

Η Ελληνική κοινότητα της Βενετίας ανάγει την καταγωγή της στα τέλη του 15ου αιώνα, με τις πρώτες μεταναστεύσεις Ελλήνων στην περιοχή ωστόσο να γίνονται ήδη από τον 10ο αιώνα. Αποτέλεσε την πολυανθρωπότερη και αξιολογότερη ελληνική κοινότητα της Δύσης κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας.

Η ελληνική παρουσία στην Βενετία πριν από την Άλωση του 1453

Οι πρώτη παρουσία Ελλήνων στη Βενετία ανάγεται στα χρόνια της Εικονομαχίας. Στους 10ο και 11ο αιώνες προσκαλούνται επίσημα καλλιτέχνες για να αναλάβουν την επιμέλεια σημαντικών δημόσιων έργων: ο δόγης Πέτρος Α΄ Ορσεόλο (976-978) ανέθεσε σε Έλληνες την επίβλεψη ανέγερσης του Αγίου Μάρκου, ενώ ο δόγης Δομήνικος Σέλβο (1070-1084) το 1071 κάλεσε Έλληνες ψηφοθέτες για να διακοσμήσουν το ναό αυτόν. Τους 12ο και 13ο αιώνες, Έλληνες αγιογράφοι εργάστηκαν εκεί, διαμορφώνοντας τοπική σχολή. Μαζί με αυτούς είχαν εγκατασταθεί και Έλληνες έμποροι. Παλαιά βενετικά χρονικά μνημονεύουν το οικογενειακό επίθετο Greco ή Grezo το οποίο μάλλον ανήκε σε παλαιές αρχοντικές οικογένειες της Βενετίας ελληνικής καταγωγής. Μετά την Άλωση του 1204 πολλοί Έλληνες πηγάινουν στη Βενετία. Στις 4 Ιουλίου 1271 το Μεγάλο Συμβούλιο της Βενετίας παραχωρεί ελευθερία δραστηριοτήτων στους ήδη εγκατεστημένους και μελλοντικώς εγκατασταθέντες Έλληνες. Το ευνοίκό αυτό μέτρο δεν ήταν άσχετο με την όλη συγκυρία της βενετοβυζαντινής συνθήκης του 1267-1268. Τον 14ο αιώνα η ύφεση της δύναμης του Βυζαντίου και η άνοδος της Τουρκικής απειλής ωθεί πολλούς Έλληνες να πάνε στη Βενετία.

Ο ναός του Αγίου Μάρκου για την διακόσμηση του οποίου κλήθηκαν και εγκαταστάθηκαν στη Βενετία Έλληνες καλλιτέχνες ήδη από τον 10ο αιώνα.

Η ακόμα αδιαμόρφωτη επισήμως ελληνική κοινότητα δέχθηκε την επίσκεψη της Ελληνικής αντιπροσωπείας που θα συμμετείχε στις εργασίες της Φερράρας-Φλωρεντίας.Στα Βενετικά αρχεία εντοπίζουμε ονόματα με διακεκριμένο βυζαντινό όνομα να κατοικούν: Θεόδωρος Παλαιολόγος Κατακουζηνός, πρέσβης στην πόλη το 1396. Ο Αλέξιος Καλλέργης κατοικεί επί έντεκα χρόνια με τους αδελφούς και τις αδελφές του.

	Έλληνες κάτοικοι στη Βενετία 14ος αιώνας
Συνοικία Cannaregio: 14	Συνοικία Dorsoduro: 10	Συνοικία S. Polo: 5
S. Geremia, 1	S. Eufemia, 1	S. Toma 1
S.Marcuola 1	S. Gregorio 1	S. Polo 2
S. Felice 1	S. Trovaso 2	S. Asponal 2
S.Sofia 1	S. Anzolo Raffaele, 1
S. Apostoli,2	S. Barnaba 2	Συνοικία S. Marco: 60
S.Canciano 1	S. Margherita 1	S. Salvador, 2
S.Giovanni Crisostomo,1	S. Pantalon 2	S. Marco 8
Συνοικία Castello 40	Συνοικία S. Croce 9	S. Giminiano, 2
S. Maria 5	S. Croce 1	S. Moise 28
S. Giovanni Novo 3	S. Lucia2	S. Fantin 1
S. Gioustina in Bragora 15	S. Stae 1	S. Maria Zobenigo 4
S. Ternita 4	S. Maria Mater Domini 1	San Maurizio 4
S. Biagio 1	S. Cassiano 5	S. Vidal 2
S. Pietro di Castello 9		S. Samuele
		S. Angelo 3
		S. Paternian 2
		S. Luca 1

Η Ελληνική κοινότητα της Βενετίας μετά την Άλωση του 1453

Μετά την Άλωση του 1453, πρόσφυγες αριστοκρατικής κυρίως καταγωγής από την Κωνσταντινούπολη κατέφυγαν στην Βενετία. Ο αρχικός της πυρήνας συγκροτήθηκε από στρατιωτικούς: τους Ελληνορθόδοξους stradioti που υπηρετούσαν στις Βενετικές κτήσεις και στην Terra Ferma. Το 1498 υπέβαλαν αίτηση προς τις βενετικές αρχές προκειμένου να τους χορηγηθεί άδεια να συγκροτηθούν σε αδελφότητα εθνικής μειονότητας. Το κοινωνικοοικονομικό προφίλ των αιτούντων ήταν ταπεινής καταγωγής: μαραγκός, φαρμακοπώλης Οι βενετικές αρχές ενέκριναν το αίτημα και χορήγησαν στους Έλληνες την άδεια να συσσωματωθούν σε αδελφότητα.Ο όρος ήταν να μην υπερβαίνουν τους 250 αποκλειωμένων των γυναικών και των παιδιών. Στη δεύτερη δεκεατία του 16ου αιώνα ενσωματώνονται Σέρβοι πρόσφυγες που δεν είχαν τη δυνατότητα να ιδρύσουν δικό τους σωματείο. Η Ελληνική αδελφότητα αποτελούσε τον χαμένο βυζαντινό κόσμο. Γενικά οι Έλληνες επιλέγουν ως τόπο εγκατάστασής τους τη Βενετία επειδή ως κρατικός οργανισμός τους είναι γνωστός επειδή αρκετοί από αυτούς προέρχονταν από Βενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, η Βενετία επέδειξε συμβιβαστική και ανεκτική στάση προς τους ορθοδόξους, κάτι που εφάρμοζε και στις ελληνικές κτήσεις.

Η Πληθυσμιακή εξέλιξη

Γύρω στα 1500 αριθμεί 5.000 περίπου Έλληνες η κοινότητα. ενώ στα επόμενα χρόνια αυξήθηκε στους 10.000. Ο Έλληνας Ανρδέας Δαρμάριος στα 1580 ομιλεί για πληθυσμό 15.000 Ο καθολικός Antonio Possevino μιλάει για 14.000 Έλληνες το 1606, ενώ στα 1686 κύκλοι της Αγίας Έδρας ανεβάζουν τον αριθμό σε 40.000. Ο Γαβριήλ Σεβήρος αναφέρει 4.000 Έλληνες το 1591. Με βάση τις αποβιωτήριες πράξεις στο αρχείο πέντε ενοριών της Βενετίας, ως τόποι καταγωγής των Ελλήνων της Βενετίας αναφέρονται στα 1620-1699: Χάνδακας, Ρέθυμνο, Χανιά, Κύπρος, Ζάκυνθος, Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Πάτμος, Νάυπλιο, Κων/πολη, Θεσσαλονίκη, Χίος, Μήλος, Κύθηρα.Επίσης δραστηριοποιούνται Άνδριοι έμποροι.Στα μέσα του 17ου αιώνα ο πληθυσμός εκτινάσσεται λόγω της μαζικής ροής προσφύγων από την Κρήτη. Στα τέλη του 17ου αιώνα ο πληθυσμός μειώνεται.

Η παρουσία των Κυπρίων στην Βενετία

Από τα τέλη του 16ου αιώνα μαρτυρείται η παρουσία τους στην Βενετία: σπουδάστές και λόγιοι όπως ο Ιάσονας Δενόρες και Λεόντιος Ευστρατίου, τον 17ο αι. οι Ματθαίος Κιγάλας, ο κυπριακής καταγωγής Μητροπολίτης Φιλαδελφειας Θεοφάνης Ξενάκης Ο κύριος λόγος εγκατάστασης των Κυπρίων στα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα ήταν το εμπόριο και οι εκδόσεις σε μικροτερο βαθμό.Οι ταραχές που σημειώθηκαν στο νησί στις αρχές του καλοακιριού του 1821 σχημάτισαν μικρό προσφυγικό ρεύμα προς τη Βενετία.

Η ονομασία της κοινότητας

Το 1498 έλαβε ειδική άδεια και οργανώθηκε σε αυτοδιοικούμενη αδελφότητα με προστάτη τον Άγιο Νικόλαο: Cofraternita 'ή Scuola di San Nicolo. Στα εγγραφα-αιτήσεις προς τις Βενετικές αρχές και στις απαντήσεις στα σχετικά αιτήματά τους οι Βενετικές αρχές τους προσδιορίζουν ως nazione greca ή universita dei Greci., όμως δεν ξέρουμε αν είναι απόδοση του όρου γένος των Ελλήνων.Greci για τους Βενετούς ήταν οι καταγόμενοι από την γεωγραφική περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Ελλάδα και ανήκαν στην ανατολική Εκκλησία.Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον όρο αυτό μόνο για να δηλώσουν ως σύνολο την παρουσία τους στους Βενετούς. Συνήθως έλεγαν πως ανήκαν στους nazione greca ,αλλά ο καθένας χωριστά έλεγε μόνο το όνομά του, κυρίως το βαπτιστικό μετον τόπο καταγωγής του.Η αδιακρίτως χρήση των ονομάτων Γραικοί, Έλληνες, Ρωμαίοι για των ναό του Αγίου Γεωργίου είναι χαρακτηριστική. Στη δεύτερη δεκαετία του 16ου αι. η κοινότητα αυτοπροσδιορίζεται ως della nazion greca e serva. Στα γράμματα που οι πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως απευθυνούν στην αδελφότητα την προσδιορίζουν ως Ρωμαίοι, το γένος των Ελλήνων, το γενος των Γραικών, οι τη μετοικία των Γραικών Ενετίηση, ενώ τον 18ο αι. ονομάζεται σύστημα των Ορθοδόξων ή σύστημα των Ρωμαίων.

Η διοίκηση της κοινότητας

Όπως όλα τα σωματεία (Scuole-Confraternite) διοικούνταν από ένα συμβούλιο με πρόεδρο που ονομάστηκε γαστάλδοςή gurdian(στα βενετσιάνικα vardian) και αργότερα guardian grande. Το καταστατικό της κοινότητας είχε ως πρότυπο το βενετικό σύνταγμα.

Η σχέση της Κοινότητας με τις Βενετικές αρχές και την Βενετική κοινωνια

Ενδεικτικό των καλών σχέσεων των Ελλήνων με την κοινότητα ήταν η προθυμία με την οποία προσέτρεξε ο Ανδρέας Γερμανής, από τους πιο γνωστούς της Ελληνικής κοινότητας για να συμμετάσχει στην κατάσβεση της πυρκαγιάς του Δουκικού Παλατιού στις 11 Μαΐου 1574.Επίσης συχνά μέλη επιφανών Βενετικών οικογενειών γίνονται ανάδοχοι τέκνων Ελλήνων: Gradenigo, Dandolo, Contarini, Bragadin, Dolfin,Pesaro είναι μερικοί από αυτούς κι αυτό δεν είναι παρά κοινωνική έκφραση εμπορικών, οικονομικών και συντεχνιακών σχέσεων.Υπάρχει συχνά θρησκευτική ανοχή αφού το καθολικό δόγμα των αναδόχων δεν συνιστά εμπόδιο. Πρόεχει η προώθηση της ενεργούς συμμετοχής στη ζωή του βενετικού κράτους. Στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787-1792 οι Inquisitori di Stato (μυστικές υπηρεσίες της Βενετίας) συγκέντρωναν πληροφορίες για τη φιλορωσική στάση μελών της Ελληνικής κοινότητας.

Οι Εκκλησιαστικές σχέσεις της κοινότητας

Οι Πάπες και η Ελληνική κοινότητα της Βενετίας

Ο Πάπας με βούλες που μας έχουν σωθεί ενέκρινε τον διορισμό ιερέων της κοινότητας, χωρηγούσε άδεις ιερουργίας σε καθολικά παρεκκλήσια, παραχώρησε το προνόμιο της άμεσης Εκκλησιαστικής εξάρτησης από την Παπική Έδρα κι όχι από τις εκκλησιαστικές αρχές της Βενετίας-το προνόμιο αργότερα ανακληθηκε-επικυρώθηκαν προνόμια των φιλενωτικών, προτάθηκε η εκλογή ενωτικών ιερωμένων ενώ προβλήθηκε η αξίωση όπως ο Μητρολίτης Φιλαδελφείας να ασπάζεται τις αποφάσεις της Φερράρας-Φλωρεντίας. Τέλος δεν λείπουν διαμαρτυρίες για την εκλογή Μητροπολίτών μη συμμορφούμενων με τις αποφάσεις της Συνόδου. Ο Λατίνος Πατριάρχης της Βενετίας αντέδρασε για την μη υπαγωγή της κοινότητας στην εξουσία του κυρίως στα έτη 1527-1528, αλλά οι βενετικές αρχές προστάτευσαν τους Έλληνες. Τον Δεκέμβριο του 1546 ο μητροπολίτης Καισαρείας Μητροφάνης εστάλη ως έξαρχος του Οικουμενικού Πατριάρχη Διονυσίου Β' στη Βενετία. Η Ελληνική κοινότητα του ζήτησε να μεσολαβήσει στον Πάπα για να απαλλάξει την εκκλησία τους από τον Παπικό έλεγχο.Επειδή δεν υπήρξε κανένα θετικό αποτέλεσμα εστάλη από την κοινότητα ο Ανδρόνικος Νούκιος, λόγιος, συγγραφέας και αντιγραφέας χειρογράφων για να προωθήσει την υπόθεσή τους. Στα μέσα του 16ου αι. έχουμε δίκες Κύπριων βενετών υπηκόων που είχαν ασπασθεί Μεταρρυθμιστικές θέσεις από την Ιερά Εξέταση.

Οι λατρευτικές ανάγκες της Ελληνικής κοινότητας

Ο ναός του Αγίου Βλασίου (San Biagio). παραλία Επτά Μαρτύρων. Το 1466 το Συμβούλιο των Δέκα όρισε αποκλειστικά ως τόπο τέλεσης των θείων λειτουργιών για τους Έλληνες την εκκλησία του Αγίου Βλασίου, όχι όλη την εκκλησία, αλλά ένα μικρό παρεκκλήσι

Η θρησκευτική κατάσταση των Ελλήνων πριν τη Σύνοδο Φερράρας Φλωρεντίας δεν μας είναι γνωστή: αντιμετωπιζόμενοι ως σχισματικοί δεν τους επιτρεπόταν η άσκηση δημόσιας λατρείας. Η επιθυμία για την ανέγερση ναού συνδεόταν με τα σχέδια του λατίνου Πατριαρχη Κωνσταντινουπόλεως Ισίδωρου που ήθελε κατάλληλο χωρο για την άσκηση της φιλενωτικής προπαγάνδας.Στις 18 Ιουνίου 1456 η Γερουσία έδωσε άδεια ανέγερσης ναού.Το 1470 εκδόθηκε η απαγόρευση να μην ιερουργεί Έλληνας ορθόδοξος ιερέας αλλού. Το 1511 αιτήθηκαν την ανέγερση εκκλησίας σε οικόπεδο αγορασμένο με δικά τους χρήματα.Την οριστική άδεια την εξασφάλισαν στις 30 Απριλίου του 1514 και 3 Ιουνίου 1514 με γράμμα του Δόγη της Βενετίας Leonardo Lorendo και με βουλλές του ουμανιστή και φιλέλληνα Πάπα Λέοντος Ι' στις 18 Μαΐου 1521. και με άλλη του Πάπα Κλήμη του Ζ΄. στις 26 Μαρτίου 1526. που τις επικύρωσε Άλλωστε ο Πάπας Ρώμης, ο λατίνος Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης και ο Πατριάρχης της Βενετίας πίστευαν πως οι Έλληνες της Βενετίας ήταν στην πλειοψηφία τους φιλενωτικοί και φίλα προσκείμενοι στον Πάπα. Η ανέγερση του ναού του Αγιου Γεωργίου ξεκίνησε το 1539 και περατώθηκε το 1573.Η Ελληνική κοινότητα μεριμνά τα επόμενα χρόνια για τη διακοσμηση του ναού και τη συντήρησή του.

Διοίκηση των εκκλησιαστικών υποθέσεων, ο Μητροπολίτης Φιλαδελφείας και η Ελληνική κοινότητα

Η Ελληνική Αδελφότητα εξέλεγε τους εφημέριούς της οι οποίοι δεν προέβαιναν σε καμία ομολογία καθολικής πίστεως ενώπιον του Πάπα.

Επιγραφή με τα ονόματα των Ελλήνων ορθόδοξων αρχιεπισκόπων στον πύργο του Αγίου Γεωργίου

Καθώς στελέχη της αδελφότητας στηρίζουν την εκλογή του μητροπολίτη Φιλαδελφείας με την παροχή στέγης, χρηματικού επιδόματος και την παρχοή διαφόρων διευκολύνσεων επιλέγονται συχνά για την τέλεση μυστηριών.

Κοινωνικοοικονομική ταυτότητα και κατάσταση της κοινότητας

Ο αρχικός στρατιωτικός χαρακτήρας της κοινότητας υποχωρεί λόγω των κοινωνικοεπαγγελματικών διαφοροποιήσεων που σημειώνονται στους κόλπους της: Για την άσκηση του επαγγέλματός τους έπρεπε να ενταχθούν σε κάποια σχετική με αυτό συντεχνία, με σκοπό την κατοχύρωση του επαγγέλματος ή την αλληλοβοήθεια.. Τα επαγγέλματα που ασκούν είτε είναι αυτά που ασκούσαν στις πατρίδες τους είτε λόγω των συνθηκών νέα.Οι πολλοί έμποροι της συνοικίας, που ονομαζόταν Campo dei Greci είχαν και τις δικές τους αποβάθρες: Rio dei Greci. Συχνά η κοινότητα προέβαινε στην απογραφή των περιουσιακών της στοιχείων που περιελάμβανε μητροπολιτικά άμφια, εικόνες,ασημικά και χάλκινα αντικείμενα . Τυπικές της ευμάρειας των Ελλήνων της κοινότητας είναι οι περιπτώσεις του δικηγόρου Θωμά Φλαγγίνη και του κρητικού κληρικού Γεράσιμου Βλάχου: διώροφη κατοικία στη πόλη της Βενετίας, άλλες οικίες στην ίδια πόλη ή στην Πάντοβα, αγροκτήματα, μετρητά, επενδύσεις σε τράπεζες κεφαλαίων, έπιπλα, κοσμήματα, ρούχα,χρυσαφικά,ασημικά. Επίσης συλλογή,πινάκων, βιβλίων και χειρογράφων συμπλήρωνε τα περιουσιακά στοιχεία του Φλαγγίνη.Οι Μητροπολίτες Φιλαδελφείας, επιλέγονται συχνά να τελέσουν το μυστήριο της βάπτισης αντί του ιερέα του Αγίου Γεωργίου: και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες και οι κοινωνικά ισχυρές ελληνικές οικογένειες επιδιώκουν να έχουν στενές σχέσεις με σημαντικά ανταλλάγματα,υλικά και συμβολικά. Οι Έλληνες της Βενετίας είχαν επωμιστεί σύνθετους οικονομικούς ρόλους όπως διαχειριστών καταθέσεων τρίτων, λόγω της εμπειρίας τους στα επιχειρηματικά και των γνώσεων των δομών της βενετικής οικονομίας. Έτσι ο Πατριάρχης Χρύσανθος Νοταράς είχε αναθέσει σε Έλληνες της Βενετίας να διαχειρίζονται τους τόκους που το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων έπρεπε να εισπράττει από χρήματα που είχε καταθέσει στην Τζέκα , την τράπεζα της Βενετίας, προκειμένου να ενισχυθούν οι ορθόδοξες εκκλησίες της περιοχής του Πατριαρχείου. Το ίδιο ίσχυε και τόκους ποσών που είχαν κατατεθεί από άλλες ορθόδοξες Μητροπόλεις (Καστοριάς) και που προορίζονταν για τη συντήρηση των διαφόρων ιδρυμάτων (εκπαιδευτήρια ορφανοτροφεία κλπ). Στα μέσα του 17ου αιώνα ο ερχομός των Κρητικών προσφύγων δημιουργεί μια νέα κατάσταση κοινωνική στο εσωτερικό της κοινότητας: γύρω από την Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου πολλοί εξ αυτών ζητιανεύουν. Επίλέγεται η συνοικία των Ελλήνων και λόγω της Εκκλησίας και λόγω του φλαγγίνεου νοσοκομείου.

Κοινωνική και πνευματική δράση της Ελληνικής κοινότητας της Βενετίας

Στα 1468 φτάνοντας εκεί ο Βυζαντινός κληρικός Βησσαρίων διαπιστώνοντας το μεγάλο ενδιαφέρον των Βενετών για τις κλασικές σπουδές και το άσυλο που παρείχαν στους συμπατριώτες του αποκαλεί την πόλη: quasi alterum Byzantium, σχεδόν δεύτερο Βυζάντιο. Η καριερα Ελλήνων λογιών συγκεντρώθηκε μερικά ή ολικά στη Βενετία, όπως του Μιχαήλ Αποστόλη, Μάρκου Μουσούρου, Δημήτριου Χαλκοκονδύλη. Ο Ιταλός Άλδος Μανούτιος έδωσε εργασία σε πολλούς Έλληνες της κοινότητας στο τυπογραφείο του. Σημαντική είναι η θέση της Βενετίας στη διαμόρφωση της Κρητικής σχολής της Ελληνικής ζωγραφικής. Η Σχολή αυτή εισάγεται στις παραμονές ίδρυσης της Ελληνικής Κοινότητας (περί το 1500).Σημαντικοί ζωγράφοι εργάζονται στη Βενετία, όπως ο Ανδρέας Ρίτζος, ο Ανδρέας Παβίας. Αναπτύσσεται στην πρώτη πεντηκονταετία του 16ου αι. έως το τελος του 17ου αιώνα. Μετά την κατάκτηση της Βενετίας από τον Ναπολέοντα γίνεται προσπάθεια επαναλειτουργίας ελληνικού εκπαιδευτηρίου με το όνομα Σχολή Φλαγγίνη,στα 1813. H Σχολή ξεκινά τη λειτουργία της στα 1824.Μέχρι τότε ο Σπυρίδων Βλαντής δίδασκε στοιχειώδη γράμματα σε τέσσερα μικρά φτωχά παιδιά της κοινότητας.

Το Ελληνομουσείο Φλαγγίνη (αριστερά) και ο Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων (κέντρο).

Οι σχέσεις της Ελληνικής κοινότητας της Βενετίας με τους Εθνικούς αγώνες των Ελλήνων

Κατά τους Τουρκοβεντικούς πολέμους η κοινότητα λαμβάνει δράσεις πολιτικού χαρακτήρα: συγκεντρώνει χρήματα για τον εξοπλισμό πλοίων, στέλνει υπομνήματα προς τις βενετικές αρχές για την ανάγκη προστασίας του ελληνικού στοιχείου που υπέφερε από τους Τουρκικές επιθέσεις, δοξολογίες στο Ναό του Αγίου Γεωργίου για την αίσια έκβαση του πολέμου.Οι Έλληνες της Βενετίας παρακολουθούσαν τις επαναστατικές πρωτοβουλίες των Ελλήνων και λάμβαναν διάφορες πρωτοβουλίες. Όταν εκδηλώθηκε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1768-1774) ο επιτετραμμένος της Ρωσίας στη Βενετία Πάνος Μαρούτσης συντόνιζε δίκτυο ελλήνων πρακτόρων που δρούσαν σε διάφορες Ιταλικές πόλεις. Στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787-1792 Έλληνες της πόλης δεν έκρυβαν τα φιλορωσικά φρονήματά τους Η Ελληνική κοινότητα της Βενετίας δεν έμεινε αδιάφορη στα γεγονότα της Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869: διοργάνωσε έρανο για την ανακούφιση του προσφύγων, ενώ πραγματοποίησε και επιμνημόσυνη δέηση για τους πεσόντες της Μονής Αρκαδίου

Πορεία προς την παρακμή

Η μετατόπιση του εμπορικού βάρους της περιοχής σε άλλα λιμάνια και εμπορικά κέντρα στη βόρρεια Ιταλία (Τεργέστη και Λιβόρνο) συνοδεύτηκε από την πτώση της Βενετίας από τον Ναπολέοντα.Η περιουσία της δεσμεύθηκε αδυνατώντας έτσι να συντηρήσει τα ιδρύματά της. Η ίδρυση του Ελληνικού Κράτους στα 1830 αύξησε το ρεύμα από τη Βενετία προς αυτό. Η αυστριακή κατοχή και το νεοσύστατο Ιταλικό κράτος δεν ευνοούσαν να την αναγνωρίσουν ως εθνικό οργανισμό (μειονότητα), αλλά ως θρησκευτικό και φιλανθρωπικό ίδρυμα. Στις διάφορες δυσχερείς συγκυρίες που αντιμετώπισε ενισχύθηκε από ευεργέτες του Ελλαδικού χώρου.Σημαντικοί λόγιοι την στήριξαν: Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός, Ανδρέας Μουστοξύδης, Αιμίλιος Τυπάλδος, Άνθιμος Μαζαράκης, Ιωάννης Βελούδης. Πλούσιοι ευεργέτες, ο Πατρινός Κωνσταντίνος Μπογδάνος με διαθήκη του άφησε 2 εκατομμύρια αυστριακές λίρες με σκοπό την ενίσχυση του ναού της κοινότητας και της Σχολής της.ο Γεώργιος Pickering,ο Γεώργιος Μοτσενίγκος,ο Ιωάννης ΠαπαδόπουλοςΗ επέμβαση του Ιταλικού κρατους στη διαχείριση της κοινότητας βάρυνε σημαντικά: το 1907 το Διοικητικό Συμβούλιο καταργήθηκε και στη θέση του διορίστηκε Ιταλός έκτακτος επίτροπος. Μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο τα μέλη της δεν ξεπερνούσαν τα τριάντα άτομα. Διατηρούσε όμως σημαντικό μερίδιο της περιουσίας και τους πολιτιστικούς θησαυρούς της.

Πηγές

• Θεοχάρης Σταυρίδης, «Οι Κύπριοι της Βενετίας στις αρχές του 19ου αιώνα: Μια επιστολή του 1822», Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου 27 (2001), σελ163-188
• Μανούσος Μανούσακας, «Επισκόπηση της ιστορίας της Ελληνικής Ορθόδοξης Αδελφότητας της Βενετίας (1498-1953)», Ιστορικά, τομ. 6,τχ.11(Δεκέμβριος 1989),σελ.243-264
• Μανόλης Χατζηδάκης, «Η κρητική ζωγραφική στη Βενετία : (περίληψη)»,Κρητικά Χρονικά, τομ. 15-16 (1961-1962), σελ.211-213
• Ιωάννης Μαρκούρης, «Ανδριώτες έμποροι στη Βενετία : Νικόλαος Κοντόσταβλος και Φραντζέσκος Δελλαγραμμάτικας», Εύανδρος : τόμος εις μνήμην Δημητρίου Ι. Πολέμη ( επιμελητές έκδοσης Δημήτρης Ι. Κυρτάτας, Λυδία Παλαιοκρασσά-Κόπιτσα, Μιχάλης Τιβέριος),Άνδρος εκδ.Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2009,σελ.423-442
• Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος,Έλληνες λόγιοι εις την Βενετίαν : μελέται επί της διαδόσεως των ελληνικών γραμμάτων από του Βυζαντίου εις την δυτικήν Ευρώπην, Εκδοτικός οίκος Γ. Φέξη, 1965.
• Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος, Βυζάντιο και Δύση : η αλληλεπίδραση των αμφιθαλών πολιτισμών στον Μεσαίωνα και στην ιταλική αναγέννηση (330-1600),μτφρ.Έμμυ Βαρουξάκη, εκδ. Βιβλιοπωλείον της "Εστίας" Ι. Δ. Κολλάρου, 1985
• Νίκη Τσελέντη, «Υλικός πολιτισμός των Ελλήνων της Βενετίας»,Τεχνογνωσία στη λατινοκρατούμενη Ελλάδα : ημερίδα, Αθήνα, 8 Φεβρουαρίου 1997 : Γεννάδειος Βιβλιοθήκη / Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ιδρυμα ΕΤΒΑ,Αθήνα,2000, σελ.89-95
• Ουρανία Καραγιάννη, «Κρητικοί στη Βενετία : έργα τέχνης και άλλα αντικείμενα αξίας σε καταγραφές κινητής περιουσίας τους (β' μισό 17ου αιώνα) », Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο (10ο ) Πεπραγμένα του Ι' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου : Χανιά, 1-8 Οκτωβρίου 2006 Τ. Β1, Χανιά,2010, σελ. 359-373
• Σωτήρης Κουτμάνης, «Όψεις της εγκατάστασης των Ελλήνων στη Βενετία το 17ο αιώνα», Θησαυρίσματα, 35 (2005), σελ.309-339
• Ρομίνα Τσακίρη,«Έλληνες στη Βενετία: τάσεις ελληνοβενετικής προσέγγισης και επιρροές του περιβάλλοντος χώρου στην ονοματοδοσία», Θησαυρίσματα, 31(2001),σελ.305-322
• Ευθύμιος Σουλογιάννης, «Η Σχολή Φαλιγγίνη στη Βενετία (1813-1905). Η συνέχεια του Φλαγγινιανού Φροντιστηρίου», στο:Τιμητικός Τόμος εις μνήμην Γεωργίου Ζώρα,,εκδ. Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός,Αθήναι, 1984, σελ. 715-726
• Χρύσα Μαλτέζου, «Οι Έλληνες της Βενετίας Επίτροποι και Διοικηταί περιουσίας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων», Μνήμη Πηνελόπης Στάθη : μελέτες ιστορίας και φιλολογίας / εκδοτική επιμέλεια: Κώστας Λάππας, Αντώνης Αναστασόπουλος, Ηλίας Κολοβός, Ηράκλειο : Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2010, σελ.23-38
• Στάθης Μπίρταχας, «Μορφές προσληψης της Μεταρρύθμισης και μηχανισμοί πειθάρχησης στην Ιταλία στα μέσα του 16ου αι.: Κύπριοι βενετοί υπήκοοι στη ρωμαϊκή Ιερή Εξέταση», Δ' Διεθνές Κυπρολογικό Συνέδριο, Λευκωσία 29 Απριλίου - 3 Μαΐου 2008 : περιλήψεις ανακοινώσεων = IV Inernational Cyprological Cognress, Lefkosia 29 April - 3 May 2008 : abstracts = Uluslararasi Kiproloji Kongresi, Lefkosa, 29 Nisan - 3 Mayis 2008 : Özetler / εκδοτική επιμέλεια Χαράλαμπος Γ. Χοτζάκογλου, Λευκωσία,2008, σελ.121
• Μανούσος Μανούσακας, «Οι Έλληνες της Βενετίας και η Κρητική Επανάσταση του 1866»,στο: Αφιέρωμα στον Νίκο Σβορώνο (εκδοτική επιτροπή Βασίλης Κρεμμυδάς, Χρύσα Μαλτέζου, Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης),Ρέθυμνο : Πανεπιστήμιο Κρήτης, 1986,σελ.232-248
• Βασίλης Κολιός, «Η απήχηση του ρωσοτουρκικού πολέμου 1787-1792 στους Έλληνες της Βενετίας», Θησαυρίσματα, 34(2004), σελ.159-175
• Νικολία Ιωαννίδου, Η ταυτότητα της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία (14ος-16ος αιώνας), εκδ.Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθήνα, 2011
• Ιωάννης Χασιώτης, Επισκόπηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Διασποράς, εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1993
• Νικόλαος Μοσχονάς, «Η παροικία της Βενετίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.10(1974), σελ.238-242
• Νικόλαος Μοσχονάς, «Η Βενετική παρουσία στο Αιγαίο», στο: Το δουκάτο του Αιγαίου : πρακτικά επιστημονικής συνάντησης (Νάξος-Αθήνα, 2007) Αθήνα : Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών : Ακαδημία Αθηνών, Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας, 2009, σελ.35-54
• Ιωάννης Χασιώτης,Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης : ο ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας,εκδ.University Studio Press, Θεσσαλονίκη,2001.
• Χρύσα Μαλτέζου, «Οι Έλληνες μέτοικοι στη Βενετία μετά την Άλωση. Ταυτότητα και εθνική συνείδηση», Θησαυρίσματα, 35 (2005), σελ.175-183
• Χρύσα Μαλτέζου,«Ανάμεσα στη Βυζαντινή και τη δυτική παράδοση: το εσωτερικό σπιτιών Ελλήνων στη Βενετία», στο: Αφιέρωμα στον Ακαδημαϊκό Παναγιώτη Λ. Βοκοτόπουλο, Εκδόσεις Καπόν, 2015, σελ.267-271
• Μανούσος Μανούσακας, «Η πρώτη άδεια (1456) της Βενετικής Γερουσίας για το ναό των Ελλήνων της Βενετίας και ο καρδινάλιος Ισίδωρος»,Θησαυρίσματα, 1 (1962), σελ.109-118
• Κωνσταντίνος Τριανταφύλλου, «Κωνσταντίνος Μπογδάνος Πατρεύς εν Βενετία εθνικός ευεργέτης», Θησαυρίσματα,4(1967), σελ.190-213
• Φανή Μαυροειδή, «Οι πρώτοι πρόεδροι της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας (1498-1558)», Θησαυρίσματα,7(1970),σελ.177-181
• Γεώργιος Πλουμίδης, «Αι βουλλαί των Παπών περί των Ελλήνων ορθοδόξων της Βενετίας (1445-1782)»,Θησαυρίσματα,7(1970),σελ.228-266
• Μανούσος Μανούσακας,«Η εν Βενετία Ελληνική κοινότης και οι Μητροπολίται Φιλαδελφείας»,Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 37(1969-1970),σελ.170-210 [1]
• Δέσποινα Βλάσση,«Η μοιραία απώλεια ενός ευρετηρίου της κινητής περιουσίας της αδελφότητας και του ναού του αγίου Γεωργίου των Ελλήνων (αρχές 18ου αιώνα)», στο: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών,Μουσείο Μπενάκη, Γαληνοτάτη. Τιμή στη Χρύσα Μαλτέζου (επίμ. Γωγώ Βαρζελιώτη-Κώστας Τσικνάκης), Αθήνα, 2013, σελ.153-168
• Κώστας Τσικνάκης, «Μεταφορές αρχαιοτήτων και μαρμάρων από την Κρήτη για την επισκευή του Δουκικού Παλατιού της Βενετίας το έτος 1576» στο: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών,Μουσείο Μπενάκη, Γαληνοτάτη. Τιμή στη Χρύσα Μαλτέζου (επίμ. Γωγώ Βαρζελιώτη-Κώστας Τσικνάκης), Αθήνα, 2013, σελ759-783
• Νίκη Τσελέντη, «Η Ελληνική Αδελφότητα Βενετίας ως φορέας και αποδέκτης πολιτισμικών φαινομένων»,στο:Πλούσιοι και φτωχοί στην κοινωνία της ελληνολατινικής Ανατολής(επιμέλεια Χρύσα Α. Μαλτέζου), Βενετία : [Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών], 1998,σελ.159-165

Επιπλέον βιβλιογραφία

• Μανούσος Μανούσακας, «Βιβλιογραφία του Ἑλληνισμού της Βενετίας . Μέρος Α΄. Γενικά. Συμπλήρωμα (1973-1980)» , Θησαυρίσματα - Thesaurismata 17 (1980), σελ 7-21
• Μανούσος Μανούσακας, «Γράμματα των τελευταίων οικουμενικών Πατριαρχών (1878-1950) προς τὴν Ἑλληνικὴ Κοινότητα της Βενετίας » , Θησαυρίσματα - Thesaurismata 16 (1979), σελ. 7-38