Κίνδυνοι για την υγεία από τα τατουάζ

Υπάρχουν διάφοροι κίνδυνοι για την υγεία από τα τατουάζ καθώς απαιτείται το τρύπημα του πάνω στρώματος του δέρματος, κάτι που ελοχεύει κινδύνους όπως μολύνσεις και αλλεργικές αντιδράσεις. Οι σύγχρονοι επαγγελματίες του τατουάζ μειώνουν τους κινδύνους ακολουθώντας παγκόσμιες οδηγίες προφύλαξης όπως να εργάζονται με είδη μιας χρήσης και αποστειρώνοντας τα εργαλεία τους μετά από κάθε χρήση. Πολλές δημόσιες υπηρεσίες απαιτούν από τους επαγγελματίες του τατουάζ να έχουν σχετική εκπαίδευση αιμογενών παθογόνων που παρέχεται από τον Ερυθρό Σταυρό και τον OSHA. Οι δερματολόγοι έχουν παρατηρήσει σπάνιες αλλά σοβαρές ιατρικές επιπλοκές στο σώμα από τις χρωστικές των τατουάζ, και έχουν επισημάνει πως οι άνθρωποι που αποκτούν τατουάζ σπάνια εκτιμούν τους κινδύνους για την υγεία τους πριν κάνουν τα τατουάζ τους. Ορισμένοι γιατροί συστήνουν πιο αυστηρή νομοθεσία σχετικά με τις χρωστικές που χρησιμοποιούνται στα μελάνια τατουάζ. Το ευρύ φάσμα των χρωστικών ουσιών που χρησιμοποιούνται σήμερα μπορεί να επιφέρει απρόβλεπτα προβλήματα υγείας.

Σύγχρονα γάντια νιτριλίου που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης του τατουάζ και αποστειρωμένα εργαλεία.

Μόλυνση

Από τη στιγμή που τα εργαλεία του τατουάζ έρχονται σε επαφή με αίμα και σωματικά υγρά, ασθένειες μπορεί να μεταδοθούν αν τα εργαλεία χρησιμοποιούνται σε περισσότερα από ένα άτομο χωρίς να αποστειρωθούν. Ωστόσο, η μόλυνση μέσω τατουάζ που γίνονται σε στούντιο τατουάζ που είναι καθαρά και χρησιμοποιούν βελόνες μιας χρήσης, είναι σπάνια. Παρ' όλα αυτά υπάρχει αυξημένος κίνδυνος μόλυνσης στα ερασιτεχνικά τατουάζ, όπως αυτά που γίνονται στις φυλακές. Για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα, ένα πρόγραμμα έχει ξεκινήσει στον Καναδά από το καλοκαίρι του 2005 όπου παρέχετε νόμιμο τατουάζ στις φυλακές, για δύο λόγους, τόσο για τη μείωση των κινδύνων για την υγεία όσο και για την παροχή στους κρατούμενους μιας επαγγελματικής δεξιότητας. Οι φυλακισμένοι εκπαιδεύτηκαν σχετικά με την επάνδρωση και τον τρόπο λειτουργίας των στούντιο τατουάζ όταν άνοιξαν έξι με επιτυχία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Ερυθρός Σταυρός απαγορεύει σε ένα άτομο που έχει κάνει τατουάζ να γίνει αιμοδότης για 12 μήνες (FDA 2000), εκτός και αν η διαδικασία έχει γίνει σε ένα στούντιο με πιστοποίηση και με άδεια λειτουργίας από το κράτος και χρησιμοποιεί τεχνικές αποστείρωσης. Όλες οι Πολιτείες δεν έχουν κανονισμούς αδειών, κάτι που σημαίνει ότι τα άτομα που κάνουν τατουάζ σε αυτές τις Πολιτείες τελούν υπό 12μηνη αναβολή από το να δώσουν αίμα, άσχετα με τις συνθήκες υγιεινής του στούντιο που το έκαναν. Παρόμοια και το Ηνωμένο Βασίλειο δεν παρέχει πιστοποίηση στους επαγγελματίες τατουάζ και οι αιμοδοσίες απαγορεύονται χωρίς καμία εξαίρεση για 4 μήνες σε άτομα που έχουν κάνει τατουάζ. Οι ασθένειες που θεωρητικά μπορούν να μεταδοθούν με τη χρήση μη αποστειρωμένου εξοπλισμού τατουάζ ή μολυσμένου μελανιού περιλαμβάνουν τις λοιμώξεις του δέρματος, την ηπατίτιδα Β, την ηπατίτιδα C, την φυματίωση και τον ιό HIV. Παρ' όλα αυτά, κανένα άτομο στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχει αναφερθεί να έχει μολυνθεί από τον ιό HIV μέσω τατουάζ που έχουν γίνει με επαγγελματικό τρόπο. Μελέτες του OSHA της Πολιτείας Ουάσινγκτον έχουν υποδείξει πως αν οι βελόνες που χρησιμοποιούνται στη διαδικασία τατουάζ δεν είναι κούφιες, στην περίπτωση τραυματισμού από βελόνα η ποσότητα του αίματος που μεταφέρεται είναι αρκετά μικρή και η μετάδοση του ιού του HIV είναι δύσκολη. Ο κίνδυνος από τέτανο μειώνεται όταν έχει γίνει ένεση αντιτετανικού ορού πριν να γίνει το τατουάζ. Σύμφωνα με τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων από τα 13.387 περιστατικά ηπατίτιδας στις ΗΠΑ το 1995, οι 12 περιπτώσεις (ποσοστό 0,09%) σχετίζονταν με στούντιο τατουάζ, συγκριτικά με 43 περιστατικά (ποσοστό 0,32%) που σχετίζονταν με οδοντιατρεία. Το 2006, το CDC ανέφερε 3 συμπλέγματα με 44 περιστατικά μολυσμένα με σταφυλόκοκκο ανθεκτικά στη μεθικιλλίνη που εντοπίστηκαν σε μη αδειοδοτημένους επαγγελματίες τατουάζ.

Αντιδράσεις στα μελάνια

Ίσως εξαιτίας του μηχανισμού σύμφωνα με τον οποίο το ανοσοποιητικό σύστημα του δέρματος ενσωματώνει τα σωματίδια των χρωστικών στον ινώδη ιστό, τα μελάνια τατουάζ έχουν περιγραφεί ως «εξαιρετικά μη αντιδραστικά ιστολογικά». Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις αλλεργικών αντιδράσεων ιατρικά καταγεγραμμένες. Δεν υπάρχει εκτίμηση σχετικά με τη συνολική συχνότητα των αλλεργικών αντιδράσεων στις χρωστικές των τατουάζ. Οι αλλεργίες στο λάτεξ είναι προφανώς πιο συνηθισμένες απ' ό,τι στα μελάνια. Πολλοί επαγγελματίες τατουάζ χρησιμοποιούν γάντια χωρίς λάτεξ όταν είναι απαραίτητο. Οι αλλεργικές αντιδράσεις στις χρωστικές τατουάζ, ενώ δεν είναι συνηθισμένες, είναι περισσότερο συχνές στο κόκκινο, κίτρινο και περιστασιακά στο λευκό χρώμα. Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να πυροδοτηθούν με την έκθεση στο ηλιακό φως. Τα άτομα που έχουν ευαισθησία ή αλλεργία σε συγκεκριμένα μέταλλα μπορεί να έχουν δερματικές αντιδράσεις στις χρωστικές ουσίες, αναπτύσσοντας οίδημα και/ή κνησμό και/ή ορορροή διαυγούς υγρού που ονομάζεται σέρουμ (serum). Τέτοιου είδους αντιδράσεις είναι εξαιρετικά σπάνιες, ωστόσο μερικοί επαγγελματίες προτείνουν την εκτέλεση ενός προληπτικού αλλεργικού τεστ. Επειδή ο υδράργυρος και τα αζοχημικά (azo-chemicals) που υπάρχουν στις κόκκινες βαφές είναι πιο αλλεργιογόνες χρωστικές απ' ό,τι άλλες, κάνουν τις αλλεργικές αντιδράσεις στα κόκκινα τατουάζ πιο συνηθισμένες. Λιγότερο συχνές είναι οι αλλεργικές αντιδράσεις που έχουν παρατηρηθεί στις μαύρες, μωβ, και πράσινες χρωστικές. Παραδοσιακά τα μεταλλικά άλατα είναι διαδεδομένα στα μελάνια τατουάζ. Ένα τατουάζ διαστάσεων 3x5 ίντσες μπορεί να περιέχει 1 με 23 μικρογραμμάρια μόλυβδου, όμως δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία σχετικά με το αν τα μεταλλικά άλατα είναι επιβλαβή σε αυτή τη δοσολογία και μέσω αυτής της μεθόδου. Ωστόσο, το 2005, δεν υπήρξαν αναφορές για δηλητηρίαση από την τοξικότητα των μετάλλων που υπάρχουν στα μελάνια τατουάζ. Οι οργανικές χρωστικές (χρωστικές χωρίς βαρέα μέταλλα) μπορεί να ελοχεύουν άλλες ανησυχίες για την υγεία. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαπίστωσε πως σε ποσοστό κοντά στο 40% των οργανικών χρωστικών τατουάζ που χρησιμοποιούνται στην Ευρώπη δεν έχουν έγκριση για καλλυντικούς λόγους και ότι σε ποσοστό κάτω από 20% περιείχαν μια καρκινογόνα αρωματική αμίνη.

Επιπλοκές στους μαγνητικούς τομογράφους

Έχουν καταγραφεί ορισμένες περιπτώσεις εγκαυμάτων σε τατουάζ που προκλήθηκαν από μαγνητική τομογραφία. Το πρόβλημα εντοπίζεται στα μεγάλα σχέδια τατουάζ που περιέχουν μαύρο μελάνι, μιας και το μαύρο χρώμα συνήθως περιέχει οξείδιο του σιδήρου. Ο μαγνητικός τομογράφος προκαλεί το ζέσταμα του σιδήρου είτε δια της επαγωγής ηλεκτρικού ρεύματος είτε μέσω του φαινομένου της υστέρησης. Έγκαυμα μπορεί να συμβεί και σε αισθητικά τατουάζ όπως το μόνιμο μακιγιάζ, αν και αυτό είναι σπάνιο. Επιπλέον ακόμη και οι χρωστικές που δεν περιέχουν σίδηρο είναι γνωστό πως μπορούν να προκαλέσουν εγκαύματα κατά τη μαγνητική τομογραφία. Επίσης θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα εγκαύματα στα τατουάζ είναι σπάνια, έτσι το να έχει κανείς τατουάζ δεν αποτελεί αντένδειξη για τη χρήση μαγνητικής τομογραφίας.

Δερματικές παθήσεις

Χηλοειδής σχηματισμός στη θέση του τατουάζ

Οι πιο συχνές δερματικές αντιδράσεις στις χρωστικές τατουάζ είναι τα κοκκιώματα και διάφορες λειχηνοειδείς ασθένειες. Άλλες παθήσεις που έχουν καταγραφεί είναι δερματίτιδες, εναποθέσεις κολλαγόνου, δισκοειδής ερυθηματώδης λύκος, εκζέματα, υπερκεράτωση και παρακεράτωση, και χηλοειδή.

Καθυστερημένες αλλεργικές αντιδράσεις

Αντιδράσεις από υπερευαισθησία στα τατουάζ είναι γνωστό ότι μπορεί να εμφανιστούν με μεγάλη χρονική καθυστέρηση πρίν εκδηλωθούν τα συμπτώματα. Οξείες καθυστερημένες χρόνιες αντιδράσεις, όπως η εκζεματώδης δερματίτιδα, είναι γνωστό ότι μπορεί να εκδηλωθούν μέσα σε διάστημα μηνών ή ακόμα και είκοσι χρόνων μετά από το πιο πρόσφατο τατουάζ του ασθενή. Χρωστικές τύπου-azo (αζοχρώματα) που χρησιμοποιούνται στα τατουάζ έχουν την τάση της διάσπασης μέσω της ενζυματικής κατάλυσης των οξειδοαναγωγικών αντιδράσεων, έχοντας σαν αποτέλεσμα την δημιουργία υποπροϊόντων με υψηλά επίπεδα ηλεκτρόφιλης αρωματικής αμίνης με την ικανότητα ομοιοπολικής ένωσης με το DNA. Οι χρωστικές Νάπιθολ (Naphthol) και Άζος (Azos) διασπούνται με την έκθεση στο φως σε τοξικές και/ή καρκινογόνες αρωματικές αμίνες. Όπως και με τα βαρέα μέταλλα, αυτά τα υποπροϊόντα από την αποσύνθεση των χρωστικών συσσωρεύονται στο λεμφικό σύστημα. Τα ακρυλικά μελάνια όπως (π.χ. το φωσφορίζον μελάνι) είναι γνωστό πως κάτω από τον ήλιο πολυμερίζονται, όπου τα σωματίδια της χρωστικής του τατουάζ συγκεντρώνονται σε ένα στέρεο πλαστικό κομμάτι κάτω από το δέρμα.

Άλλες αρνητικές επιπτώσεις

Κλινική εικόνα κερατοακανθώματος.

Άλλες καταγεγραμμένες παθήσεις που προκαλούνται από τις χρωστικές των τατουάζ είναι το καρκίνωμα, η υπερπλασία, οι όγκοι και η αγγειίτιδα. Μπορεί επίσης να προκληθεί κερατοακάνθωμα, κάτι που καθιστά την αφαίρεση της πληγείσας περιοχής υποχρεωτική.

Αιμάτωμα

Μερικές φορές, όταν ένα αιμοφόρο αγγείο τρυπηθεί κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του τατουάζ, μπορεί να εμφανιστεί ένα αιμάτωμα (μώλωπας). Οι μώλωπες γενικά θεραπεύονται μέσα σε μια εβδομάδα. Οι μώλωπες μπορεί να εμφανιστούν ως στεφάνι γύρω από το τατουάζ, ή αν το αίμα συσσωρευτεί, σαν μια μεγάλη μελανιά. Αυτό το μπλε ή το θολό σκούρο στεφάνι που περιβάλλει το τατουάζ μπορεί επίσης να αποδοθεί σε διάχυση της μελάνης ή "μπλόου-άουτ". Αυτός ο αποχρωματισμός εσφαλμένα συνήθως θεωρείται για αιμάτωμα και συμβαίνει όταν οι χρωστικές του τατουάζ διαχέονται στον υποδόριο ιστό κάτω από το δερματικό στρώμα του δέρματος και μπορεί να προκληθεί από μελάνι που αποθηκεύεται πολύ βαθιά στο δέρμα.

Επιβάρυνση του λεμφικού συστήματος

Μερικές χρωστικές καταλήγουν από τη μία περιοχή του τατουάζ στους λεμφαδένες, όπου μεγαλύτερα σωματίδια μπορούν να συσσωρευτούν. Όταν μεγαλύτερα σωματίδια συσσωρεύονται στους λεμφαδένες, μπορεί να αναπτυχθούν φλεγμονές. Νανοσωματίδια, όπως αυτά που δημιουργούνται από τις θεραπείες με λέιζερ τατουάζ, είναι αρκετά μικρά ώστε να μπορούν να παρασυρθούν από το λεμφικό σύστημα και να μην συσσωρευτούν.

Παρεμβολή στη διάγνωση του μελανώματος

Οι χρωστικές τατουάζ μπορεί να προκαλέσουν τον αποχρωματισμό και τη δημιουργία φλεγμονών στους λεμφαδένες, όμως ο αποχρωματισμός και οι φλεγμονές είναι επίσης οπτικές ενδείξεις για το μελάνωμα. Κατά συνέπεια η διάγνωση του μελανώματος σε έναν ασθενή με τατουάζ μπορεί να γίνει δύσκολα και θα πρέπει να λαμβάνονται ορισμένες προφυλάξεις για την αποφυγή λανθασμένων διαγνώσεων.

Επίδραση στα αντιπηκτικά

Μια αγωγή με αντιπηκτικά μπορεί να επηρεάσει τη διαδικασία του τατουάζ, προκαλώντας υπερβολική αιμορραγία. Αυτή η αυξημένη αιμορραγία μπορεί να επιβραδύνει τη διαδικασία της εισροής αρκετού μελανιού στο δέρμα. Επίσης η επούλωση των πληγών μπορεί να πάρει περισσότερο χρόνο.

Δείτε ακόμα

• Τατουάζ
• Αλλεργία
• Νομικό καθεστώς για τα τατουάζ στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Κλινικές μελέτες

Αντιδράσεις στα μελάνια

• Mortimer NJ, Chave TA, Johnston GA (2003). «Red tattoo reactions». Clin Exp Dermatol. 28 (5): 508–10. doi:10.1046/j.1365-2230.2003.01358.x. PMID 12950341. 
• Lubeck G, Epstein E (1952). «Complications of tattooing». Calif Med. 76 (2): 83–5. PMID 14905289. 
• «Modern tattoos cause high concentrations of hazardous pigments in skin». Contact Dermatitis 58 (4): 228–33. 2008. doi:10.1111/j.1600-0536.2007.01301.x. PMID 18353031. 
• Steinbrecher I, Hemmer W, Jarisch R (2004). «Adverse reaction to the azo dye Pigment Red 170 in a tattoo». J Dtsch Dermatol Ges. 2 (12): 1007–8. PMID 16285314. 
• Kleinerman R, Greenspan A, Hale EK (2007). «Mohs micrographic surgery for an unusual case of keratoacanthoma arising from a longstanding tattoo». J Drugs Dermatol. 6 (9): 931–2. PMID 17941365. 
• «Chronic eczematous reaction to red tattoo». J Eur Acad Dermatol Venereol. 11 (2): 187–8. 1998. doi:10.1111/j.1468-3083.1998.tb00780.x. PMID 9784053. 
• Kluger N, Minier-Thoumin C, Plantier F (2008). «Keratoacanthoma occurring within the red dye of a tattoo». J Cutan Pathol. 35 (5): 504–7. doi:10.1111/j.1600-0560.2007.00833.x. PMID 17976209. 
• Winkelmann RK, Harris RB (1979). «Lichenoid delayed hypersensitivity reactions in tattoos». J Cutan Pathol. 6 (1): 59–65. doi:10.1111/j.1600-0560.1979.tb00306.x. PMID 438395. 
• Verdich J (1981). «Granulomatous reaction in a red tattoo». Acta Derm Venereol. 61 (2): 176–7. PMID 6165203. 
• Cairns RJ, Calnan CD (1962). «Green tattoo reactions associated with cement dermatitis». Br J Dermatol. 74 (74): 288–94. doi:10.1111/j.1365-2133.1962.tb13513.x. PMID 13875622. 
• «Massive pseudoepitheliomatous hyperplasia: an unusual reaction to a tattoo». Am J Dermatopathol. 25 (4): 338–40. 2003. doi:10.1097/00000372-200308000-00010. PMID 12876493. 
• «Granulomatous reaction to purple tattoo pigment». Contact Dermatitis 16 (4): 198–202. 1987. doi:10.1111/j.1600-0536.1987.tb01424.x. PMID 3595119. 
• Morales-Callaghan AM Jr, Aguilar-Bernier M Jr, Martínez-García G (2006). «Sarcoid granuloma on black tattoo». J Am Acad Dermatol. 55 (5 Suppl): S71-3. doi:10.1016/j.jaad.2005.12.022. PMID 17052538. 
• «Pseudoepitheliomatous hyperplasia - an unusual reaction following tattoo: report of a case and review of the literature». Int J Dermatol. 46 (7): 743–5. 2007. doi:10.1111/j.1365-4632.2007.03150.x. PMID 17614808. https://archive.org/details/sim_international-journal-of-dermatology_2007-07_46_7/page/743. 
• Biro L, Klein WP (1967). «Unusual complications of mercurial (cinnabar) tattoo. Generalized eczematous eruption following laceration of a tattoo». Arch Dermatol. 96 (2): 165–7. doi:10.1001/archderm.1967.01610020057017. PMID 6039153. 
• «Erhebliche zeitliche Variationsbreite von Komplikationen nach Tätowierungen». Der Hautarzt 59 (10): 769–71. 2008. doi:10.1007/s00105-008-1631-y. PMID 18773181. 

Τοξίνες στα μελάνια

• Civatte J, Bazex J (2007). «Piercing and tattooing: regulation is needed to reduce complications». Bull Acad Natl Med. 191 (9): 1819–38. PMID 18663977. 
• Hannuksela M (2005). «Tattoo pigments contains toxic compounds, but legislators do not pay attention». Duodecim. 121 (17): 1802-2. PMID 16262117. 
• Möhrenschlager M, Worret WI, Köhn FM (2006). «Tattoos and permanent make-up: background and complications». MMW Fortschr Med. 148 (41): 34–6. PMID 17190258. 
• Poon, Kelvin Weng Chun (2008), In situ chemical analysis of tattooing inks and pigments: modern organic and traditional pigments in ancient mummified remains, University of Western Australia 
• Wollina U, Gruner M, Schönlebe J (2008). «Granulomatous tattoo reaction and erythema nodosum in a young woman: common cause or coincidence?». J Cosmet Dermatol. 7 (2): 84–8. doi:10.1111/j.1473-2165.2008.00368.x. PMID 18482009. 

Άλλες δερματολογικές αντιδράσεις

• Kazandjieva J, Tsankov N (2007). «Tattoos: dermatological complications». Clin Dermatol. 25 (4): 375–82. doi:10.1016/j.clindermatol.2007.05.012. PMID 17697920. 
• Kluger N (2012). «Acute complications of tattooing presenting in the ED». Am J Emerg Med. 30: 2055–2063. doi:10.1016/j.ajem.2012.06.014. PMID 22944541. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-emergency-medicine_2012-11_30_9/page/2055. 
• Müller KM, Schmitz I, Hupe-Nörenberg L (2002). «Reaction patterns to cutaneous particulate and ornamental tattoos». Pathologe 23 (1): 46–53. PMID 11974503. 
• Papageorgiou PP, Hongcharu W, Chu AC (1999). «Systemic sarcoidosis presenting with multiple tattoo granulomas and an extra-tattoo cutaneous granuloma». J Eur Acad Dermatol Venereol. 12 (1): 51–3. doi:10.1111/j.1468-3083.1999.tb00809.x. PMID 10188151. 
• Schmitz I, Müller KM (2004). «Elemental analysis of tattoo dyes: is there a potential risk from tattoo dyes?». J Dtsch Dermatol Ges. 2 (5): 350–3. doi:10.1046/j.1439-0353.2004.04755.x. PMID 16281523. 

Μαγνητικές τομογραφίες

• «MRT-induced burns in tattooed patients: Case report of a traumatic surgery patient». Unfallchirurg 108 (5): 410–4. 2005. doi:10.1007/s00113-004-0877-9. PMID 15909207. 
• Stecco A, Saponaro A, Carriero A (2007). «Patient safety issues in magnetic resonance imaging: state of the art». Radiol Med. 112 (4): 491–508. doi:10.1007/s11547-007-0154-4. PMID 17563855. 
• Wagle WA, Smith M (2000). «Tattoo-induced skin burn during MR imaging». AJR Am J Roentgenol 174 (6): 1795. doi:10.2214/ajr.174.6.1741795. PMID 10845532. 
• Vahlensieck M (2000). «Tattoo-related cutaneous inflammation (burn grade I) in a mid-field MR scanner». Eur Radiol. 10 (1): 197. doi:10.1007/s003300050034. PMID 10663745. 
• Franiel T, Schmidt S, Klingebiel R (2006). «First-degree burns on MRI due to nonferrous tattoos». AJR Am J Roentgenol 187 (5): W556. doi:10.2214/AJR.06.5082. PMID 17056894. 

Λεμφαδένες και μελάνωμα

• «Cutaneous pseudolymphoma arising after tattoo placement». J Eur Acad Dermatol Venereol. 21 (4): 566–7. 2007. doi:10.1111/j.1468-3083.2006.01964.x. PMID 17374006. 
• Gall N, Bröcker EB, Becker JC (2007). «Particularities in managing melanoma patients with tattoos: case report and review of the literature». J Dtsch Dermatol Ges. 5 (12): 1120–1. doi:10.1111/j.1610-0387.2007.06386.x. PMID 17919304. 
• «Tattoo pigment in sentinel lymph nodes: a mimicker of metastatic malignant melanoma». Dermatol Online J. 11 (1): 14. 2005. PMID 15748555. 
• «Tattoo pigment masquerading as secondary malignant melanoma». Br J Plast Surg. 53 (4): 359. 2000. doi:10.1054/bjps.2000.3346. PMID 10876271. 
• Kluger N, Jolly M, Guillot B (2008). «Tattoo-induced vasculitis». J Eur Acad Dermatol Venereol. 22 (5): 643–4. doi:10.1111/j.1468-3083.2008.02729.x. PMID 18384545. 
• Sperry K (1992). «Tattoos and tattooing. Part II: Gross pathology, histopathology, medical complications, and applications». Am J Forensic Med Pathol. 13 (1): 7–17. doi:10.1097/00000433-199203000-00003. PMID 1585890. 
• Zirkin HJ, Avinoach I, Edelwitz P (2001). «A tattoo and localized lymphadenopathy: a case report». Cutis. 67 (6): 471–2. PMID 11419018.