Κόνραντ Αντενάουερ

Καγκελάριος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας

Ο Κόνραντ Αντενάουερ (Konrad Hermann Joseph Adenauer, 5 Ιανουαρίου 1876 – 19 Απριλίου 1967) ήταν Γερμανός πολιτικός, που διετέλεσε ως ο πρώτος μεταπολεμικός καγκελάριος της Γερμανίας (Δυτικής Γερμανίας) από το 1949 έως το 1963. Υπήρξε επίσης δήμαρχος της Κολωνίας.

Κόνραντ Αντενάουερ
Καγκελάριος της Γερμανίας
Περίοδος
15 Σεπτεμβρίου 1949 – 16 Οκτωβρίου 1963
ΠρόεδροςΤέοντορ Χόις
Χάϊνριχ Λίμπκε
ΠροκάτοχοςΓιόχαν Λούντβιχ Γκραφ Σβερίν φον Κρόζιγκ
ΔιάδοχοςΛούντβιγκ Έρχαρντ
Υπουργός Εξωτερικών
Περίοδος
15 Μαρτίου 1951 – 6 Ιουνίου 1955
ΠροκάτοχοςΓιόχαν Λούντβιχ Γκραφ Σβερίν φον Κρόζιγκ
Αρχηγός της Χριστιανοδημοκρατικής Ένωσης
Περίοδος
21 Οκτωβρίου 1950 – 23 Μαρτίου 1966
Προκάτοχος-
ΔιάδοχοςΛούντβιχ Έρχαρντ
Δήμαρχος της Κολωνίας
Περίοδος
4 Μαΐου 1945 – 6 Οκτωβρίου 1945
Περίοδος
13 Οκτωβρίου 1917 – 13 Μαρτίου 1933
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση5 Ιανουαρίου 1876, Κολωνία, Γερμανία
Θάνατος19 Απριλίου 1967 (ετών 91)
Μπαντ Χόννεφ, Δυτική Γερμανία
Πολιτικό κόμμαΚόμμα του Κέντρου (1906-1933)
Χριστιανοδημοκρατική Ένωση (1945-1967)
ΣύζυγοςΈμμα Βάγιερ
Αυγούστα Τσίνσερ
Παιδιά8
ΣπουδέςΠανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ
Πανεπιστήμιο του Μονάχου
Πανεπιστήμιο της Βόννης
Βραβεύσειςβραβείο Καρλομάγνος (27  Μαΐου 1957)[1]
Μεγαλόσταυρος ειδικής έκδοσης του Τάγματος της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας (31  Ιανουαρίου 1954)[2]
Ehrenzeichen für Verdienste um die Republik Österreich (7  Μαρτίου 1927)
Βαυαρικό Τάγμα Αξίας (3  Μαΐου 1958)[2]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Σταυρού του Νότου (6  Ιουλίου 1953)[2]
Ιππότης Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Λέοντος της Ολλανδίας (23  Δεκεμβρίου 1960)[3][4]
Μεγαλόσταυρος της Λεγεώνας της Τιμής (2  Ιουλίου 1962)[2]
Orden wider den tierischen Ernst (1959)[5]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Λεοπόλδου (22  Σεπτεμβρίου 1956)[2]
Μεγαλόσταυρος του Ιππότη του Τάγματος των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου (31  Δεκεμβρίου 1956)[2]
Ιππότης Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Γερακιού (29  Ιανουαρίου 1955)[6]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Στέμματος της Βελανιδιάς (1  Ιουλίου 1957)[2]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Αετού των Αζτέκων (22  Σεπτεμβρίου 1955)[2]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Ηλίου του Περού (18  Ιουλίου 1953)[2]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Απελευθερωτή Στρατηγού Σαν Μαρτίν (21  Μαρτίου 1962)[3]
Μεγαλόσταυρος του Στρατιωτικού Τάγματος του Πύργου και του Σπαθιού (15  Οκτωβρίου 1963)[7]
Ιππότης του Μεγαλόσταυρου του Τάγματος της τιμής της Ιταλικής Δημοκρατίας (31  Δεκεμβρίου 1953)[8]
Επίτιμος πολίτης του Βερολίνου[9]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος της Ισαβέλλας της Καθολικής (15  Φεβρουαρίου 1967)[3][10]
Σιλεσιανή ασπίδα
Τάγμα του Ερυθρού Αετού 4ης Τάξης (30  Αυγούστου 1918)[2]
Τάγμα του Χρυσού Σπιρουνιού (28  Δεκεμβρίου 1955)
Μέγας Ιπποτικός Σταυρός της Τάξεως του Αγίου Βωμού (12  Απριλίου 1964)[2]
Μεγάλη Κορδέλα της Τάξης του Ανατέλλοντος Ηλίου (22  Μαρτίου 1960)[3]
Τάγμα του Ανατέλλοντος Ηλίου με άνθη Παυλώνιας, 1ης τάξης (2  Δεκεμβρίου 1963)[3]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Κόνδορα των Άνδεων (28  Απριλίου 1955)[3]
βραβείο Ιστορίας της πόλης του Μύνστερ (1988)
επίτιμος διδάκτωρ του Πολυτεχνείου του Βερολίνου
Σιδηρούς Σταυρός επί Λευκής Ταινίας (27  Ιανουαρίου 1918)[2]
Order of the Supreme Sun (Οκτώβριος 1963)[2]
Μεγαλόσταυρος του τάγματος του Μαΐου (14  Αυγούστου 1953)[2]
Τάγμα της Αξίας (Χιλή) (30  Μαρτίου 1954)[3]
Μεγαλόσταυρος του τάγματος του Μπογιακά (30  Σεπτεμβρίου 1953)[2]
Εθνικό Τάγμα Αξίας του Ισημερινού (10  Ιανουαρίου 1955)[3]
Τάγμα του Χοσέ Ματίας Ντελγκάδο (5  Νοεμβρίου 1955)[3]
Τάγμα της Αγίας Τριάδας (24  Νοεμβρίου 1954)[3]
τάγμα του Στέμματος της Περσίας (9  Αυγούστου 1955)[3]
Εθνικό Τάγμα της Μαδαγασκάρης (27  Αυγούστου 1962)[3]
Τάγμα Αξίας Χουάν Πάμπλο Ντουάρτε (21  Νοεμβρίου 1954)[3]
Μεγαλόσταυρος του Εθνικού Τάγματος του Λέοντος της Σενεγάλης (Νοέμβριος 1961)[2]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος Πολιτικής Αξίας της Ισπανίας (27  Νοεμβρίου 1928)
Τάγμα του λευκού Ελέφαντα (26  Ιουλίου 1960)[3]
Τάγμα του Στέματος της Ταϊλάνδης (11  Αυγούστου 1955)[3]
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος Γεωργίου του Α΄ (16  Μαρτίου 1954)[3]
τάγμα του Αφρικανικού Αστέρα (7  Απριλίου 1960)[3]
Τάγμα της Ανδρείας (Καμερούν) (23  Σεπτεμβρίου 1964)
Μεγαλόσταυρος του Εθνικού Τάγματος Τιμής και Αξίας της Αϊτής (20  Δεκεμβρίου 1955)[2]
Orden de la Independencia Cultural Rubén Darío (3  Απριλίου 1959)[2]
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Ουασέντα[11]
honorary doctorate of the Weizmann Institute of Science
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Κολούμπια
επίτιμος διδάκτωρ του πανεπιστημίου Χάρβαρντ
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ
honorary citizen of Bad Honnef
επίτιμος διδάκτωρ του πανεπιστημίου Κέιο
επίτιμος πολίτης της Κολωνίας (1951)
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Οττάβας
επίτιμος πολίτης της Βόννης
Μεγαλόσταυρος του Στρατιωτικού Τάγματος του Χριστού (24  Ιανουαρίου 1956)[7]
Μεγαλόσταυρος Τιμής για τις Υπηρεσίες στη Δημοκρατία της Αυστρίας (18  Οκτωβρίου 1956)[2]
επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ[11]
Σταυρός Αξίας για Βοήθεια στον Πόλεμο (17  Μαρτίου 1917)[2]
παράσημο για τις υπηρεσίες στον Ερυθρό Σταυρό (17  Ιουνίου 1922)[2]
τιμητική διάκριση του Γερμανικού Ερυθρού Σταυρού (6  Μαΐου 1932)[2]
ΘρήσκευμαΚαθολική Εκκλησία
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Τα πρώτα χρόνια

Επεξεργασία

Γεννήθηκε το 1876 στην Κολωνία της Ρηνανίας και ήταν γιος του δικαστικού υπαλλήλου Γιόχαν Άντεναουερ. Σπούδασε νομικά και πολιτική οικονομία στα πανεπιστήμια του Φράιμπουργκ, του Μονάχου και της Βόννης. Επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα του και ιδιώτευσε εκεί ως δικηγόρος για μικρό διάστημα.

Τα πρώτα του πολιτικά βήματα στην Κολωνία

Επεξεργασία

Το 1906 έγινε μέλος του Κόμματος του Κέντρου και την ίδια χρονιά εκλέχτηκε δημοτικός σύμβουλος στην Κολωνία. Το 1909 επανεξελέγη πρώτος. Από τότε μέχρι το 1917 ανέλαβε διάφορα δημοτικά αξιώματα όπως αυτό του υπευθύνου των οικονομικών του δήμου ή αυτό της ευθύνης του επισιτισμού της Κολωνίας κατά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο. Το 1917 το δημοτικό συμβούλιο τον εξέλεξε δήμαρχο, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1933. Ως δήμαρχος της Κολωνίας οι σύμμαχοι, αμέσως μετά τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, πρότειναν στον Άντεναουερ την προεδρία μιας επιτροπής, της οποίας το έργο θα ήταν να μελετήσει τη δημιουργία μιας αυτόνομης Ρηνανίας, αφού η Συνθήκη των Βερσαλλιών προέβλεπε την παραχώρηση περιοχών της Ρηνανίας στους συμμάχους για περίοδο περίπου 10 χρόνων. Οι απόψεις που τότε εξέφρασε, δηλαδή περί σύστασης της δημοκρατίας της Ρηνανίας, συνάντησαν αντιδράσεις από τους συμπατριώτες του, με αποτέλεσμα να αποστασιοποιηθεί από την κεντρική πολιτική σκηνή, παραμένοντας, βέβαια, στη θέση του δημάρχου. Σημαντικά έργα επί θητείας του στον δημαρχιακό θώκο ήταν η δημιουργία πανεπιστημίου στην Κολωνία, αλλά και η εξέλιξη της ευρύτερης περιοχής σε σύγχρονο βιομηχανικό κέντρο. Επίσης, κατασκεύασε τον πρώτο αυτοκινητόδρομο που συνέδεε την Κολωνία με τη Βόννη.

Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία

Επεξεργασία

Η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία είχε ως αποτέλεσμα την καθαίρεσή του από τη θέση του δημάρχου στις 12 Μαρτίου 1933, από τον Χέρμαν Γκαίριγκ. Αιτία ήταν οι απόψεις που είχε εκφράσει κατά καιρούς εναντίον του Χίτλερ. Καθοριστικό, βέβαια, γεγονός σε αυτή την απόφαση έπαιξε και η κίνηση του Αντενάουερ να απουσιάσει από την επίσημη υποδοχή του Χίτλερ στην Κολωνία, αλλά και η εντολή του στις αστυνομικές δυνάμεις να αφαιρεθούν όλα τα εμβλήματα με τον αγκυλωτό σταυρό που είχαν αναρτηθεί στην πόλη προς τιμήν του νέου καγκελάριου. Τον επόμενο χρόνο φυλακίστηκε με την κατηγορία της υπεξαίρεσης μετά τη Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών και την εκκαθάριση του Ερνστ Ρεμ. Στις 21 Ιουλίου 1944 συνελήφθη από την Γκεστάπο με την κατηγορία της συμμετοχής του στο κίνημα των στρατηγών. Αν και κατάφερε να δραπετεύσει προσωρινά, συνελήφθη εκ νέου.

Μετά τον πόλεμο

Επεξεργασία

Με τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ο διορίστηκε από τους Αμερικανούς δήμαρχος της Κολωνίας, αλλά οι Βρετανοί, που στο μεταξύ είχαν αναλάβει τη διοίκηση της πόλης, τον καθαίρεσαν μερικούς μήνες αργότερα. Υπήρξε από τους ιδρυτές της Χριστιανοδημοκρατικής Ένωσης, της οποίας εξελέγη πρόεδρος. Το 1946 εκλέχθηκε βουλευτής στο κοινοβούλιο του κρατιδίου της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας και το 1948-1949 εξελέγη πρόεδρος της κοινοβουλευτικής επιτροπής και των τριών δυτικών ζωνών, που σκοπό είχε τη δημιουργία συντάγματος. Τότε κατάρτισε τον νέο καταστατικό χάρτη δημιουργώντας το νέο ομοσπονδιακό κράτος της Δυτικής Γερμανίας.

Θητεία ως καγκελάριος

Επεξεργασία

Στις εκλογές του 1949 τέθηκε επικεφαλής του κόμματος των Χριστιανοδημοκρατικών και κατάφερε να νικήσει τον αντίπαλό του, τον Κουρτ Σουμάχερ, αρχηγό των Σοσιαλδημοκρατών συγκεντρώνοντας 31%, δηλαδή 139 έδρες, έναντι 29,2%, δηλαδή 131 εδρών του δεύτερου. Στις 15 Σεπτεμβρίου σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού, χωρίς όμως τη συμμετοχή των Σοσιαλδημοκρατών, στην οποία και εκλέχτηκε καγκελάριος σχεδόν κατά τύχη, με μία και μόνη ψήφο διαφορά, για να αναδειχθεί ο μακροβιότερος μετά τον Όττο φον Μπίσμαρκ Γερμανός ηγέτης. Το 1951 ανέλαβε το υπουργείο Εξωτερικών της χώρας του. Η αναθεώρηση του καθεστώτος κατοχής το 1951, άνοιξε το δρόμο για την εξομάλυνση των σχέσεων με άλλες χώρες, εκτός των τεσσάρων δυνάμεων κατοχής -Μεγάλη Βρετανία, Η.Π.Α., Γαλλία, Ε.Σ.Σ.Δ.- και την ίδια χρονιά ο Άντεναουερ υπέγραψε στο Παρίσι τη συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα, από την οποία γεννήθηκε λίγα χρόνια αργότερα η Ε.Ο.Κ.. Στις εκλογές στις 6 Σεπτεμβρίου 1953 το κόμμα του αύξησε το ποσοστό του στο 45,3%, σχηματίζοντας στις 23 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου κυβέρνηση. Τον Μάρτιο του 1954 ο Άντεναουερ επισκέφθηκε την Ελλάδα, όπου και τον υποδέχθηκε ο τότε βασιλιάς Παύλος, για εκτενείς συνομιλίες με την ελληνική κυβέρνηση σε οικονομικά θέματα.

Το 1955 η Δυτική Γερμανία έγινε μέλος του ΝΑΤΟ, τον Μάιο του ίδιου χρόνου, δέκα χρόνια μετά την ταπεινωτική ήττα της ναζιστικής Γερμανίας, η Ομοσπονδιακή Γερμανία ανέκτησε πλήρως τα κυριαρχικά της δικαιώματα και το φθινόπωρο, μετά την επίσκεψη Άντεναουερ στη Μόσχα, αποκατέστησε τις διπλωματικές σχέσεις με την Ε.Σ.Σ.Δ. του Νικίτα Χρουστσόφ.

Το 1957 ο Άντεναουερ επανεξελέγη με ποσοστό 50,2% συγκεντρώνοντας 270 έδρες και το 1961 κέρδισε για τελευταία φορά τις εκλογές, συγκεντρώνοντας το 242 έδρες. Οι εσωκομματικές όμως διαμάχες με κύριο υποκινητή τον Λούντβιγκ Έρχαρντ, τον οποίο χαρακτήριζε αχάριστο, εμπόδισαν τον Άντεναουερ να ολοκληρώσει τη θητεία του. Παραιτήθηκε από τη θέση του καγκελαρίου στις 15 Οκτωβρίου 1963 και αποσύρθηκε από την πολιτική σε ηλικία 87 ετών.

Επί θητείας του η Δυτική Γερμανία διατήρησε τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις της στα εδάφη της, με τη σύμφωνη γνώμη των συμμάχων. Στην εξωτερική πολιτική ο Άντεναουερ προέβαλε τη Δυτική Γερμανία ως το μόνο ελεύθερο γερμανικό κράτος, αφού η Ανατολική σύμφωνα με αυτόν βρισκόταν υπό κατοχή. Κορυφαία προσωπικότητα της μεταπολεμικής Δυτικής Γερμανίας, ο Κόνραντ Άντεναουερ ήταν ο ηγέτης που καθοδήγησε την ανασυγκρότηση της χώρας του από τα συντρίμμια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Κατανόησε γρήγορα τη σημασία που είχε για τις Ηνωμένες Πολιτείες η ύπαρξη μιας ισχυρής Δυτικής Γερμανίας ως αναχώματος της σοβιετικής επιρροής κι έτσι κατέστησε την πειθήνια συμμόρφωση της Βόννης στους σχεδιασμούς της Ουάσινγκτον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής του. Μιας πολιτικής απόλυτα επιτυχημένης, αφού έτσι κατόρθωσε να ξεπεράσει τους περιορισμούς στον στρατιωτικό επανεξοπλισμό της ηττημένης χιτλερικής Γερμανίας. Γνήσιο τέκνο του ψυχρού πολέμου, ο Άντεναουερ αντιστάθηκε στις Η.Π.Α. σε ένα και μόνο θέμα: την προσέγγιση με το ανατολικό γερμανικό κράτος, την υπό σοβιετική επιρροή Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Πίστευε ότι κάποτε η Δυτική Γερμανία θα κατόρθωνε να απορροφήσει πάλι την Ανατολική κι έτσι απειλούσε με διακοπή διπλωματικών σχέσεων οποιαδήποτε χώρα εκδήλωνε πρόθεση αποκατάστασης διπλωματικών σχέσεων με την Ανατολική Γερμανία (πλην της Ε.Σ.Σ.Δ.). Κατανόησε επίσης ότι η αποκατάσταση σχέσεων με τη Γαλλία ήταν απαραίτητη για την ανεμπόδιστη ανάπτυξη της Δυτικής Γερμανίας, δεδομένου ότι το Παρίσι ήταν αυτό που είχε τους μεγαλύτερους φόβους από ενδεχόμενη αναβίωση του γερμανικού μιλιταρισμού. Μεθοδικά κατόρθωσε να διασκεδάσει τις γαλλικές ανησυχίες και να αποκαταστήσει με τον Σαρλ ντε Γκωλ σχέσεις τόσο στενές, ώστε ο γαλλογερμανικός άξονας να αποτελέσει τη βάση οικοδόμησης της Ε.Ο.Κ. Η σχέση αυτή μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας βασίστηκε στη συμφωνία πολιτικού προβαδίσματος και οικονομικής ενίσχυσης της Γαλλίας, με αντάλλαγμα την άρση των γαλλικών αντιρρήσεων για επανεξοπλισμό της Γερμανίας και σταδιακή άρση του καθεστώτος κατοχής της από τους συμμάχους. Η φιλία του Κόνραντ Άντεναουερ με τον Σαρλ ντε Γκωλ, η οποία θεμελίωσε το γαλλογερμανικό άξονα και την ενωμένη Ευρώπη, επισφραγίστηκε με την υπογραφή της γαλλογερμανικής συνθήκης στο Παρίσι στις 22 Ιανουαρίου του 1963.

Η προσωπική ζωή και το τέλος

Επεξεργασία

Ήταν νυμφευμένος με την Έμμα Βάγιερ (Emma Weyer), κόρη πλούσιας οικογένειας και ανιψιά του πρώην δημάρχου της Κολωνίας Μαξ Βάλραφ, με την οποία είχε αποκτήσει τρία παιδιά και η οποία απεβίωσε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Νυμφεύθηκε σε δεύτερο γάμο το 1919 την Αουγκούστε (Αυγούστα) Τσίνσερ (Auguste Zinsser), με την οποία απέκτησε άλλα τέσσερα παιδιά.

Ο Κόνραντ Άντεναουερ άφησε ειρηνικά την τελευταία του πνοή στο σπίτι του, σε βαθύτατο γήρας καθώς ήταν 91 ετών, στις 19 Απριλίου 1967. Στις 22 Απριλίου η σορός του τέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στον καθεδρικό ναό της Κολωνίας, με τιμητική φρουρά έξι ανδρών της Bundeswehr. Στη νεκρώσιμη ακολουθία της 25ης Απριλίου συμμετείχαν ανώτατοι εκπρόσωποι 54 χωρών και 14 διεθνών οργανισμών — μεταξύ τους ο πρόεδρος των Η.Π.Α. Λίντον Τζόνσον, ο Γάλλος πρόεδρος Σαρλ ντε Γκωλ, ο Βρετανός πρωθυπουργός Χάρολντ Ουίλσον κ.ά.[12].

Το 2003 ψηφίστηκε ως ο σπουδαιότερος Γερμανός όλων των εποχών.

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. «Der Karlspreisträger 1954 Konrad Adenauer». (Γερμανικά) Ανακτήθηκε στις 14  Δεκεμβρίου 2014.
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 www.konrad-adenauer.de/seite/orden/. Ανακτήθηκε στις 20  Ιουνίου 2023.
  3. 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 www.konrad-adenauer.de/persoenliches/ehrungen/orden-und-ehrenzeichen.
  4. www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/2.02.32/invnr/890ED.1/file/00000912.PDF.
  5. www.akv.de/alle-ritter/. Ανακτήθηκε στις 6  Απριλίου 2019.
  6. www.forseti.is/f%C3%A1lkaor%C3%B0an/orduhafaskra. Ανακτήθηκε στις 20  Ιουνίου 2023.
  7. 7,0 7,1 Ordens Honoríficas Portuguesas. www.ordens.presidencia.pt?idc=154.
  8. (Ιταλικά) quirinale.it. 32141.
  9. www.parlament-berlin.de/Das-Haus/Berliner-Ehrenbuerger/konrad-adenauer.
  10. BOE-A-1967-3706.
  11. 11,0 11,1 www.konrad-adenauer.de/seite/ehrendokor/. Ανακτήθηκε στις 20  Ιουνίου 2023.
  12. «Οριστικό τέλος της εποχής Άντεναουερ», Ιστορικό Λεύκωμα 1967, σελ. 122-125, εκδ. «Καθημερινή» (1997)